رۆشنبیری

هۆز و تیرەکان لە ڕاپۆرتی نووسینگەی ڕامیاریی بەریتانیا ..

ڕەنجدەر شێرزاد «ئەم بابەتە بەشێکە لە ڕاپۆرتێکی نووسینگەی ڕامیاری بەریتانیا لەسەر هۆز و تیرەوبنەماڵە و کەسایەتییەکانی قەزای کفری لە ساڵی ١٩١٩.  هەر جارەو بەشێکی وەردەگێڕمبۆ کوردی و بە جیا بڵاوی دەکەمەوە،  ڕاپۆرەتەکە بە باسی  ئێلی گەورەی جاف دەستپێ دەکات لە ناوچەکانی سەر بە قەزای کفری ئەو کاتە، بەم شێوەی لای خوارەوە. سوپاس بۆ هەر کەسێک کە ئەگەر تێبینی لەسەر ناوی شوێن و تیرە و کەسایەتییەکانهەیە بۆم ڕاست بکاتەوە، چونکە لە دەقە ئینگلیزییەکەدا بەم شێوە هاتووە.» نوسینگەی ڕامیاری، بەریتانیا کفری، ١٢ی کانوونی دووەمی ١٩١٩ تێبینی لەسەر هۆزەکان، بنەماڵەکان و کەسایەتییە دیارەکانی قەزای کفری. قەزای کفری (پێکهاتەی کارگێڕی قەزای کفری ئەوکاتە زۆربەی ناوچەکانی گەرمیانیئەمڕوی گرتوەتەوە) هۆزەکانی کورد و عەرەب و تورکمانی تیدایە. ناوچەی باشوریجوسباح داخ و زنجیرە چیای گڵابات بەشی زۆری دانیشتوانەکەی عەرەبن و لە باکوریئەم هێڵە زۆربەی دانیشتوانەکەی لە کوردەکانن، وا دانراوە کە بەشێکی گەورەی هۆزیبریجەتی عەرەب و تورکمانیش لەم ناوچەیەن. هەموو هۆزە عەرەبییەکان نیشتەجێن، جگە لە تیرەی بریجەت کە هەندیک جار شوێنیکشتوکاڵکردنیان ئەگۆڕن. هەموو هۆزە کوردییەکان نیشتەجێن، جگە لە ئەوەی کە بەشێوەی کرداری تەواوی تیرە کۆچەرییەکانی هۆزی جاف لە زستاندا دینە نێو قەزاکە. ئەمانەی خوارەوە ناوی هۆزەکانن لە قەزای کفری: کورد {جاف، زەنگەنە، داودە، دەلۆ، تاڵەبانی، گێژ، زەند، پاڵانی، گاخۆر، ئۆمەربل}. عەرەب {کروی، لهيب، بەنی زەید، جبور، عوبەید}. تورکمان {تەترانی و بەیات}. وشەی تورکمان لێرەدا بەکارنایەت بە مانای بنەڕەتی هۆزە تورکمانەکانی باکوریڕۆژهەڵات، بەڵکو تەنها بۆ ئەو خەڵکانە بەکار دێت کە زمانی تورکی بەکار ئەهێنن لەقسەکردندا. هۆزی جاف (جاف ئیلە و گەورەترە لە هۆز). هۆزەکە پێشتر لە ژێر سەرکردایەتی باڵای محمد پاشادا یەکخرا. محمد پاشا لە لایەنحکومەتی تورکیاوە وەکو حاکمی فەرمی هۆزەکە دانی پیادانرا. ئەو بەهۆی توندی وتووڕەیەکەیەوە نیزامەکەی دەپاراست و کاتێک لە تەمەنی لاویدا بوو، دەبو وەکو  کەسێکی خاوەن دەسەڵاتی ڕەها دەرکەوێت، بەڵام دوو سێ ساڵ پێش ئازادبوونیهۆزەکە سکاڵای لە تورکەکان کرد دژی زیادەڕۆیی لە باجەکان، بۆیە تورکەکانڕاگەیاندنێکیان بڵاوکردەوە کە بەڕێوەبردنی هۆزەکەی لێ وەرگیراوەتەوە. مەحمود پاشاهێشتا لە ژیاندایە، بەڵام پیر بووە و نزیکە لە کوێربوون، بەڵام لە هەموو ئەو بەشانەی کەمن ناسیومە، ناوەکەی هێشتا بە سەرسامی و ڕێزەوە بەکاردەهێنرێت، وا دەردەکەوێت کەخێزانی بەگزادە بە ڕێزەوەو لە ڕاستیدا وەکو پاپەندبوون پییانەوە مامەڵەیان لەگەڵبکرێت بە هۆی سەرۆکایەتی بنەماڵەکەوە.  دەوترێت کوڕەکانی مەحمود پاشا هاوتای کاری حوکمڕانی جاف نین. بنەماڵەی بەگزادەلە ناوچەی کفری لە لایەن کەریم بەگی فەتاح بەگی جافەوە نوێنەرایەتی دەکرێن، کەناوبراو برازای محمود پاشاو کوڕەزای محمد پاشایە، شوێنی نیشتەجێبوونەکەی بەخراپی لە لایەن ڕوسەکانەوە لەناوبراوە. پەناگەی تورک و بەریتانییەکان قەلای شێروانەیەکە لە لایەن محمد پاشاوە بنیادنراوە لە ڕێگەی بە زۆر کارپێکردنی کرێکارەکانەوە لەهەموو هۆزەکان، کە بەهێزی و سیما جوانەکەی وەکو مۆنۆمێنتێکی سەرسوڕهێنەریگونجاوی سیستەمی فیودالییە.  بەڕێز سۆن دەڵێ چەند ساڵێکە بنەماڵەی بەگزادە هیچ کاریگەرییەکی لەسەر هۆزەکەنەبووە. نازانم خێڵەکە چۆن سەیری ئەو ئەندامانەی خێزانەکە دەکەن کە ماونەتەوە، بەڵامئەگەر لەگەڵ هەموویان بەوشێوەیە مامەڵە بکەن کەوا لەگەڵ کەریم بەگ دەیکەن، ئەوا منلەگەڵ ئەم بۆچوونەدا ناکۆک ئەبم. من پێم وا نییە کارێکی زەحمەت بێت کە قەناعەت بەجاف بکرێت بۆ گەڕانەوە بۆ یەکگرتوی لە ژێر سەرکردایەتی یەک سەرۆکی هەڵبژێردراو. زۆربەی سەرۆکەکانیان بە باشی ئاگاداری ئەوەن کە وا دابەشبوونیان هۆزەکەی لاواز وبێتوانا کردووە، هەروەها ئامادەن بۆ قبوڵکردنی یەک سەرۆک کە لە ژێر سەرپەرشتیبەریتانیادا بێت. خێڵە کۆچەرییەکانی جاف، جگە لە میکایلی، زستان لە قەزای کفری لەکەناری ڕۆژئاوای سیروان لە بانی خێڵانەوە بەرەو باشوور تەنانەت تا قیزیل ڕەبات(سەعدیەی ئەمڕۆ) دەڕۆن، لە بەهاردا لە ڕێگەی شارەزورەوە دەگەڕێنەوە بۆ پێنجوێن وبۆ نێو خاکی ئێران لە نزیک سنە. خێڵەکانی جاف. خشتەی  خێڵەکان کە لە تێبینی بەڕێز سۆن خراوەتەڕوو بە ڕوونی چۆنییەتیجیاکردنەوەی خێڵە گەورەکان لە تیرە بچوکەکانیان و تیرەکانی خوارەوە  پیشان نادات.  خێڵە کۆچەرییە گەورەکانی ئێڵی جاف ئەمانەی خوارەوەن:…