نووسینی: پ.ی.د.سلام عبدالكریم عبدالله (١) و د.ره‌نجده‌ر محمد عزیز (٢)
١) زانکۆی سلێمانی، کۆلێجی پەروەردەی زانستە کۆمەڵایەتییەکان، سەید سادق، بەشی مێژوو. (Salam.abdulla@univsul.edu.iq)
٢) زانکۆی هەڵەبجە، کۆلێجی زانستە مرۆڤایەتییەکان، بەشی مێژوو. (ranjdar.azeez@uoh.edu.iq)
تێبینی: لە کۆتایی توێژینەوەکەدا، دەتوانن کۆی توێژینەوەکە، بە فۆڕماتی (PDF)، بخوێننەوە یان دایبگرن.
پوخته
له‌دامه‌زراندنی كۆماری توركیا(1923)وه كێشه‌ی كورد كاریگه‌رییه‌كی گه‌وره‌ی كردۆته‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه ده‌ره‌كییه‌كانی و مه‌ترسییه‌كی گه‌وره بووه بۆسه‌ر ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌و وڵاته. ساڵانی هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی رابردوو به‌هۆی سه‌رهه‌ڵدانى خه‌باتی چه‌كداریی كورد، ئه‌و وڵاته‌ی ناچاركرد به‌رێگه‌ی جۆراوجۆر كۆشش بۆ ته‌وقدانی ئه‌و كاریگه‌ر‌ییه بكات له‌په‌یوه‌ندییه هه‌رێمییه‌كانیدا به‌وڵاتانی دراوسێیه‌وه، به‌جۆرێك توركیا هه‌وڵیداوه ئه‌و پێدراوه گرنگانه‌ی، كه‌هه‌یه‌تی له‌خزمه‌تی به‌رژه‌وه‌ندی‌و ئاساییشییه نه‌ته‌وەيیه‌كه‌یدا بۆ به‌گژاچوونه‌وەی مه‌ترسیی‌و هه‌ڕه‌شه ناوه‌كی‌و ده‌ره‌كییه‌كان به‌كاریبێنێت، هه‌ر له‌پێگه جیۆپۆله‌تیكییه‌كه‌یه‌وه تاده‌گاته سامانه ئاوییه‌كه‌ی. بۆیه له‌په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ وڵاتی سوریا، سه‌رباری بوونی كێشه‌ی سنوور‌و پارێزگای ئه‌سكه‌نده‌رونه‌‌و كێشه‌ی كورد، توركیا كاری له‌سه‌ر گرێدانی ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی خۆی به‌ئاساییشی ئاویی سوریاوه كرد‌و له‌و رێگه‌یه‌وه‌‌و به‌به‌كارهێنانی كارتی ئاو گوشاری له‌سه‌ر سوریا دروستكرد بۆده‌ستهه‌ڵگرتن له‌پشتیوانی‌و داڵده‌دانی جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد، كه‌خاكی ئه‌و وڵاته‌یان بۆ هێرشكردنه سه‌ر ئامانجه ئاساییشی‌و سه‌ربازییه‌كانی توركیا به‌كارده‌هێنا. ئه‌مه‌ش له‌و دید‌و تێڕوانینه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتبوو، كه‌سوریا پێویستییه‌كی زۆری به‌ئاو هه‌بوو بۆ بواره‌كانی كشتوكاڵ‌و پیشه‌سازیی‌و خواردنه‌وه‌‌و به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كیش پشتی به‌ئاوی رووباری فورات به‌ستبوو، له‌كاتێكدا ئه‌و رووباره له‌ناو خاكی توركیاوه هه‌ڵده‌قوڵا‌و دواتر ده‌چووه ناو خاكى سوریاوه. بۆیه كێشه‌ی كورد كاریگه‌ریی‌و ره‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر رێكه‌وتننامه‌‌و پرۆتۆكۆله سیاسیی‌و ئاوییه‌كانی نێوان توركیاو سوریا له‌نێوان ساڵانی (1987-1992) هه‌بووه له‌روانگه‌ی ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی‌و ئاساییشی ئاویی ئه‌و دوو وڵاته‌وه.
كلیله وشه‌كان: توركیا، سوریا، كێشه‌ی كورد، كێشه‌ی ئاویی، ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی، ئاسايیشی ئاویی.
پێشه‌كی
كێشه‌ی كورد له‌و كێشه سیاسییانه‌یه، كه‌له‌دروستبوونی كۆماری نوێی توركیاوه وه‌ك مه‌ترسییه‌كی سیاسیی‌و ئاساییشی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا كراوه له‌لایه‌ن حكومه‌ته یه‌ك له‌دوایه‌كه‌كانی ئه‌و وڵاته‌وه‌‌و مامه‌ڵه‌یه‌كی واقیعی‌و ته‌ندروستی له‌گه‌ڵدا نه‌كراوه. جیا له‌مه‌ش له‌بری وتووێژ‌و رێگه‌ی ئاشتیانه بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و كێشه‌یه، به‌پێچه‌وانه‌وه حكومه‌ته‌كانی توركیا هه‌موو رێ‌و شوێنه سه‌ربازییه‌كانیان له‌دژی گرتۆته‌به‌ر، هه‌ربۆیه تائێستاش به‌چاره‌سه‌رنه‌كراوی ماوه‌ته‌وه. ئه‌مجۆره مامه‌ڵه‌كردنه‌ی توركیا په‌یوه‌ندی به‌و روانگه ئاساییشیه‌وه هه‌یه، كه‌باڵی كێشاوه به‌سه‌ر كۆی سیاسه‌تكردنی ناوخۆیی‌و ده‌ره‌كی ئه‌و وڵاته‌وه له‌په‌یوه‌ندی‌و سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌یدا له سه‌ر ئاستی جیهانی‌و هه‌رێمیی، به‌دیاریكراویش له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێی، كه‌ئه‌وانیش هه‌ریه‌كه به‌شێك له‌كوردستانیان به‌سه‌ردا دابه‌شكراوه‌‌و كورد له‌وڵاته‌كانیاندا بوونی هه‌یه.
سه‌رباری ئه‌وه‌ی چه‌مكی ئاساییش‌و ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی له‌سه‌ر ئاستی جیهانی گۆڕانكاریی له‌مانا‌و تێگه‌یشتندا به‌خۆوه بینیوه‌‌و ته‌نها له‌چوارچێوه سه‌ربازییه‌كه‌دا نه‌ماوه‌ته‌وه، توركیا هه‌وڵیداوه چه‌مكی ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی خۆی له‌سه‌ر ئاسته جیاوازه‌كان په‌ره‌پێبدات‌و دژ به‌مه‌ترسییه ناوخۆیی‌و ده‌ره‌كییه‌كان به‌كاریبهێنێت له‌رێگه‌ی سوودوه‌رگرتن له‌ده‌رامه‌ته سروشتییه‌كانییه‌وه، كه‌یه‌كێك له‌وانه سامان‌و داهاتی ئاوییه. به‌و پێیه‌ی توركیا خاوه‌نی گه‌نجینه‌‌و سامانێكی ئاوی گه‌وره‌یه له‌سه‌ر ئاستی جیهان‌و رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، بۆیه هه‌وڵیداوه ئه‌م سامانه ئاوییه وه‌ك كارتی گوشار دژ به‌وڵاتانی دراوسێ بۆ پارێزگاریكردن له‌ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی خۆی به‌كاربهێنێت به‌تایبه‌تیش بۆ ته‌وقدانی كاریگه‌ری كێشه‌ی كوردو جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد له‌ساڵانی هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی رابردوودا، كه‌سوریایان كردبووه په‌ناگه‌یه‌ك‌و له‌وێوه چالاكی پارتیزانی‌و دژ بەئامانجه سه‌ربازیی‌و ئاساییشییه‌كانی توركیا ئەنجامدەدا‌و مایه‌ی مه‌ترسی بوو له‌سه‌ر ئه‌و وڵاته.
له‌ولاشه‌وه سوریا به‌و پێیه‌ی پێویستییه‌كی زۆری به‌ئاو هه‌بوو بۆ چالاكییه جۆراجۆره‌كانی ژیانی پیشه‌سازیی‌و كشتوكاڵ‌و خواردنه‌وه‌ی دانیشتووان‌و هاوكات خۆیشی خاوه‌نی ئه‌و سامان‌و داهاته ئاوییه نه‌بوو، بۆیه پێویستی به‌ئاوی توركیا هه‌بوو به‌تایبه‌ت رووباری فورات، كه‌له‌توركیاوه ده‌هاته نێو خاكی سوریاوه. له‌م نێوه‌نده‌شدا توركیا كاری له‌سه‌ر پێكه‌وه گرێدانی ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی خۆی به‌ئاساییشی ئاویی سوریاوه گرێدا بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كوردو نه‌هێشتن‌و كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌ری كێشه‌ی كورد له‌میانه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ سوریاو بۆ ئه‌م ئامانجه‌ش له‌ماوه‌ی نێوان ساڵانی (1987-1992) چه‌ند پرۆتۆكۆل‌و رێكه‌وتننامه‌یه‌كی سیاسیی‌و ئاویی له‌گه‌ڵدا ئه‌نجامدا.
ئه‌م توێژینه‌وه‌یه له‌سێ باس پێكهاتووه، به‌جۆرێك باسی یه‌كه‌م تایبه‌ته به‌خستنه‌ڕووی فاكته‌ره كارتێكه‌ره‌كان له‌په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیاو سوریا وه‌ك كێشه‌ی سنوور‌و په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیاو ئیسرائیل‌و كێشه‌ی كوردو كێشه‌ی ئاویی. باسی دووه‌می توێژینه‌وه‌كه ته‌رخانكراوه بۆناساندنی چه‌مكی ئاساییش‌و ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی‌و ئاساییشی ئاویی، كه‌تیایدا سه‌رباری باسكردنی بیروبۆچوونه جیاوازه‌كان له‌سه‌ر چه‌مكی ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی‌و بنه‌ما‌و ئامانجه‌كانی، هاوكات ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی توركیاو ئاساییشی ئاویی توركیاو سوریاش روونكراوه‌ته‌وه. له‌باسی سێیه‌مدا به‌شێوه‌یه‌كی زانستیانه كێشه‌ی ئاویی نێوان توركیاو سوریا به‌وردی شیكراوه‌ته‌وه له‌گه‌ڵ شیكردنه‌وه‌ی بیردۆزه‌كانی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی ئاویی. هه‌روه‌ها هه‌ر له‌م باسه‌دا سیاسه‌تی ئاویی ئه‌و دوو وڵاته‌ش شرۆڤه كراوه‌‌و له‌كۆتایی باسه‌كه‌شدا كێشه‌ی كورد له‌رێكه‌وتننامه‌‌و پرۆتۆكۆله سیاسی‌و ئاوییه‌كانی نێوان توركیاو سوریا لێكدانه‌وه‌ی زانستی بۆكراوه.
له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا سوود له‌ژماره‌یه‌ك سه‌رچاوه‌ی زانستی جۆراوجۆر به‌زمانه جیاوازه‌كان وه‌رگیراوه، كه‌زۆربه‌یان تایبه‌ت بوون به‌كێشه‌ی كوردو ئاساییشی ئاویی‌و ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی توركیاو سوریاو سه‌رچاوه‌ی تایبه‌تمه‌ند‌و پڕ بایه‌خ بوون.
له‌كۆتاییدا ئامانجی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه بریتییه له‌گه‌ڕان به‌دوای هۆكاره‌كانی په‌یوه‌ندی كێشه‌ی كورد به‌هه‌ریه‌كه له‌ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی توركیاو ئاساییشی ئاویی سوریا له‌و قۆناغه مێژووییه‌ی نێوان ساڵانی (1987-1992)و شیكردنەوەی هۆكاری په‌نابردنی توركیا بۆ گرێدانی كێشه سیاسییه‌كان به‌كێشه ئاساییشی‌و ئاوییه‌كانه‌وه له‌میانه‌ی په‌یوه‌ندییه ده‌ره‌كی‌و هه‌رێمییه‌كانی له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێ‌و كاریگه‌ری ئه‌م په‌یوه‌ندی‌و گرێدراوییه له‌سه‌ر كێشه‌ی كورد بەتایبەت لەگەڵ سوریا.
باسی یه‌كه‌م- فاكته‌ره كارتێكه‌ره‌كان له‌په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیاو سوریاو كێشه‌ی كورد
په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیاو سوریا له‌دوای جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی(1914-1918)و دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی نوێی توركیا(1923)و دواتریش دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی سوریا(1946) دۆستانه نه‌بووه، به‌جۆرێك گرفت‌و ئاڵۆزیی له‌نێوانیاندا هه‌بووه، به‌تایبه‌تیش له‌سه‌ر كێشه‌ی پارێزگای ئه‌سكه‌نده‌رونه (هاتای)، ئه‌وه‌ش پاش ئه‌وه‌ی به‌گوێره‌ی رێكه‌وتننامه‌ی ئه‌نكه‌ره له‌ساڵی 1921، فه‌ره‌نسا وازی له‌هه‌موو مافێكی خۆی له‌و پارێزگایه بۆ توركیا هێنا له‌به‌رامبه‌ر جیاوكی كانی خه‌ڵوز‌و كه‌ناره‌كان‌و هه‌ندێ جیاوكی تر.[1] دواتریش به‌گوێره‌ی رێكه‌وتننامه‌ی دووه‌می نێوانیان له(23/6/1939) به‌ته‌واوی ده‌ستبه‌رداری ئه‌و پارێزگایه بۆ توركیا بوو.[2]
هاوكات په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیاو سوریا ده‌چێته خانه‌ی پەیوەندییه‌كانی توركیا به‌وڵاتانی عه‌ره‌بییه‌وه له‌چوارچێوه‌ی رۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاستدا، له‌مه‌شدا ديسان له‌زۆرباردا گرژیی‌و ئاڵۆزیی به‌خۆوه بینیوه‌‌و له ژێر كاریگه‌ری چه‌ند هۆكارێكدا بووه، له‌وانه: دانپێدانانی توركیا به‌ده‌وڵه‌تی تازه دامه‌زراو‌ی ئیسرائیل له‌رۆژی (28/3/1949)و پته‌وكردنی پەیوەندییه سیاسیی‌و ئابووریی‌و سه‌ربازییه‌كانی له‌قۆناغه‌كانی دواتر له‌گه‌ڵیدا، كه یه‌كێك له ئامانجه‌كانی گوشار خستنه‌سه‌ر سوریا بوو، سه‌رباری چوونی توركیا بۆ نێو هاوپه‌یمانیی ئه‌مریكا دوای پرۆژه‌كه‌ی مارشاڵ* و هاتنه‌ئارای جه‌نگی ساردی نێوان بلۆكی سه‌رمایه‌داریی‌و بلۆكی سۆسیالیستیی. هەروەها ئاراسته‌گرتنی توركیا هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه به‌ره‌و ئه‌مریكا‌و رۆژئاوا‌و به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه سوریا به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤیه‌ت. جگه له‌كێشه‌ی قوبروس‌و كێشه‌ی فه‌له‌ستین‌و پەیوەندی نێوان سوریاو یۆنان له‌هه‌ندێك قۆناغدا مایه‌ی كێشه‌ی نێوان توركیاو سوریا بوون، سه‌ره‌ڕای كێشه‌ی ئاویی نێوانیان.[3]
ئه‌گه‌رچی له‌شه‌سته‌كاندا توركیا پێداچوونه‌وه‌ی به‌په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ سوریاو وڵاتانی عه‌ره‌بی كرده‌وه، به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌كاتی كێشه‌ی قوبروس هاوپه‌یمانانی توركیا پشتیوانی یۆنانیان كرد، به‌و پێیه‌ش له‌حه‌فتاكان توركیاو سوریا زۆربه‌ی كێشه سنوورییه‌كانی نێوانیان چاره‌سه‌ركرد،[4] به‌ڵام هێنده‌ی نه‌برد دیسان گرژی‌و ئاڵۆزیی له‌و په‌یوه‌ندیانه‌دا سه‌ریهه‌ڵدایه‌وه، ئه‌وه‌ش پاش سه‌رهه‌ڵدانی شۆڕشی گه‌لانی ئێران له‌ساڵی 1979 (زۆرجار به‌شۆڕشی ئیسلامی ئێرانیش ناوده‌برێت)، لهبهرئهوهی توركیا تووشی دڵه‌ڕاوكێ بوو، كاتێكیش كوده‌تای (12ی ئه‌یلوولی 1980) له‌و وڵاته روویدا، له‌راپۆرتی سه‌رۆكایه‌تی سوپای توركیادا هاتبوو:”مه‌ترسی گه‌وره له‌باشووره‌وه‌یه‌‌و دوژمنی سه‌رسه‌ختی توركیا بریتییه له‌سوریا”.[5]
سه‌باره‌ت به‌كاریگه‌ری كێشه‌ی كورد له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیاو سوریا، هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه كێشه‌ی كورد له‌توركیا یه‌كێك له‌و كێشه سه‌ره‌كییانه بووه، كه رووبه‌ڕوی حكومه‌ته یه‌ك له‌دوایه‌كه‌كانی توركیا بۆته‌وه، هه‌ر له‌راگه‌یاندنی كۆماري توركيا‌وه له ساڵی 1923 تاقۆناغه‌كانی دوایی، به‌جۆرێك تێڕوانینی ده‌وڵه‌تی توركیا له‌مه‌ڕ نه‌ته‌وه ناتوركه‌كان تێڕوانینێك بوو، كه‌نكوڵی له‌بوونیان ده‌كرد له‌و وڵاته‌دا، ئه‌مه‌ش په‌رچه‌كرداری چه‌كداریی كورديى دژ به‌و سیاسه‌ته لێكه‌وتۆته‌وه. له‌پاش دامه‌زراندنی كۆماره‌كه یه‌كه‌م جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی له‌ساڵی ١٩٢٥ هه‌ڵایسا، پاشتر جوڵانه‌وه‌ی ئارارات (١٩٢٧-١٩٣١) پاشتریش جوڵانه‌وه‌كه‌ی دێرسیم (١٩٣٧- ١٩٣٨). په‌رچه‌كرداری توركیاش بریتی بوو له سه‌ركوتكردنی ئه‌و جوڵانه‌وانه به‌زه‌بری هێزو گرتنه‌به‌ری رێوشوێنی توند له‌ناوچه‌كانی باشوری رۆژهه‌ڵاتی وڵات، كه زۆرینه‌ی كورد بوون و ناوی (توركی شاخاویی) یان به‌سه‌ردا بڕیون.[6]
له‌ساڵانی چله‌كانه‌وه تا سه‌ره‌تای حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌م، توركیا هیچ جۆره جووڵانه‌وه‌یه‌كی چه‌كداریی كوردیی به‌خۆوه نه‌بینی، ئه‌وه‌ش به‌هۆی رێوشوێنه تونده‌كانی حكومه‌تی توركیاو ده‌رنه‌كه‌وتنی رێبه‌رایه‌تیی كوردیی، كه به‌رپرسیارێتی له‌ئه‌ستۆ بگرێت، هه‌روه‌ها كه‌مده‌ستی‌و نه‌بوونی كادیری رۆشنبیر.[7] ئیدی كورد پیاده‌ی بزووتن‌و جموجۆڵی سیاسیی ده‌كرد له‌چوارچێوه‌ی پارته چه‌په‌كانی توركیادا، له‌وانه (پارتی دیموكرات- Demokratik Partisi* )و (پارتی كاری توركیی- (Turkiya Isci Partisi** و چه‌ند پارتێكی تر.[8] ئه‌و پارتانه داوایان ده‌كرد دان به‌بوونی كورددا بنرێت له ناوچه‌كانی باشووری رۆژهه‌ڵاتی توركیا.[9] ئه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری ئه‌و پارتانه‌ی له‌ناو كورددا زیاتركرد بریتی بوو له دژواربوونی دۆخی ئابووریی و كۆمه‌ڵایه‌تیی زۆرینه‌ی كورد له‌لایه‌ك، پاشكه‌وتوویی ئه‌و ناوچانه به به‌راورد به‌ناوچه‌كانی تری وڵات و قۆستنه‌وه‌ی له‌لایه‌ن فیۆداڵ و سه‌رۆك خێڵه‌كان له‌لایه‌كی تره‌وه.[10]
كێشه‌ی كورد له‌په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیا- سوریا دۆسیه‌یه‌كی گه‌رموگوڕ بوو، به‌دیاریكراویش له‌سه‌رهه‌ڵدان‌و دامه‌زراندنی پارتی كرێكارانی كوردستانه‌وه (P.K.K) له مانگی شوباتی 1978داو دواتریش، كه له(15ی ئابی ١٩٨٤) خه‌باتی چه‌كداریی راگه‌یاند.[11] لهبهرئهوهی دۆسیه‌ی كورد به‌لای توركیاوه هه‌ستیارییه‌كی گه‌وره‌ی هه‌یه‌‌و له‌هه‌ر بارێكدا قه‌واره‌یه‌كی كوردیی له‌و وڵاته‌دا دابمه‌زرێت یاخود پشێوی تێبكه‌وێت، ئه‌وا به‌ته‌نها له‌كۆی (81) ویلایه‌تی توركیا (19) ویلایه‌ت ده‌گرێته‌وه، لێره‌شه‌وه توركیا قوڵاییه‌كی ستراتیژیی گرنگ له‌ئاساییشیی نه‌ته‌وه‌یی له‌ده‌ستده‌دات، ئه‌مه‌ش وێڕای ئه‌وه‌ی به‌شێكی گه‌وره‌‌و كاریگه‌ری سه‌رچاوه‌‌و ده‌رامه‌ته ئاویی‌و كانزاییه‌كان، كه له‌و ناوچانه‌دا بوونیان هه‌یه.[12]
له‌هه‌مانكاتدا ته‌نها دۆسیه‌ی كورد راڤه‌ی مۆركی ئه‌و پشێوییه ناكات، كه زاڵبووه به‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ردوو وڵاتدا، به‌ڵكو چه‌ندین دۆسیه‌ی گه‌رمی تریش له‌په‌یوه‌ندییه‌كاندا هه‌ن، كه هاریكار بوون بۆ به‌رده‌وامبوون‌و دژواربوونی كاریگه‌ریی كێشه‌ی كورد له‌و په‌یوه‌ندییانه‌دا. له‌وانه‌ش وه‌ك ئاماژه‌مان پێدان كێشه‌ی ئاویی نێوان ئه‌و دوو وڵاته، به‌تایبه‌ت روباری فورات له‌سروشتی په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیا – سوریادا گرنگییه‌كه‌ی گه‌وره‌ی هه‌یه. له‌پاڵ ئه‌وه‌ی بابه‌ته‌كه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵانی شه‌سته‌كان، به‌ڵام له حه‌فتاكاندا پێی نایه قۆناغێكی تونده‌وه، وه‌ختێك توركیا ده‌ستیدایه دروستكردنی به‌نداوی نوێ له‌سه‌ر ئاوی فورات و زێیه‌كانی له‌چوارچێوه‌ی پڕۆژه‌ی باشووری رۆژهه‌ڵاتی ئه‌نادۆڵ (GAP) به‌بێ راوێژو رێكه‌وتن له‌گه‌ڵ سوریاو عێراق،[13] لهبهرئهوهی ئاوی روباری فوڕات (78،5%)ی سه‌رچاوه ئاوییه‌كانی سوریا پێكدێنێت.[14] به‌رده‌وامبوونی توركیا له‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌كه بۆته مایه‌ی كه‌مییه‌كی گه‌وره له‌تێڕژانی ئاوی فوڕات بۆ سوریاو عێراق. له‌به‌رامبه‌ریشدا هه‌وڵه‌كانی هه‌ردوو وڵات بۆ بڕواهێنان به‌توركیا شكستی هێناوه له‌به‌ستنی رێكه‌وتنێكی كۆتایی، كه مافی هه‌رسێ ده‌وڵه‌ته‌كه له‌ئاوی فورات ده‌سته‌به‌ر بكات. ئه‌م دۆسیه‌ش كراوه‌یه له‌پاڵ كۆی ره‌نگدانه‌وه نه‌رێنییه‌كان له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوانیان.[15]
هه‌نگاونانی توركیا بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌كه‌و پڕكردنی ئه‌ستێڵی به‌نداوه‌كان، كه له‌سه‌ر رووباری فورات و زێكانی دروستكرابوون، بوو به‌مایه‌ی كه‌مهێنانی گه‌وره له‌بڕی ئاوی رووباری فوڕات، كه ده‌چوونه ناو سوریاو عێراقه‌وه. ئه‌و دوو وڵاته‌ش له‌بابه‌تی ده‌ركه‌وتنی توركیا تۆقی بوون، به‌وپێیه‌ی هێزێكی هه‌رێمییه به‌هۆی زاڵبوون‌و ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر ئاوو گه‌شه‌پێدانی توانا گه‌وره‌كانی له‌سه‌ر ئاستی ئابووریی و وزه له‌ناوچه‌ی پڕۆژه‌ی باشووری رۆژهه‌ڵاتی ئه‌نادۆڵدا.[16] بێگومان گرژیی له‌په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌ردوو وڵاتدا زه‌مینه‌ی گونجاوی خۆشكرد تاكو هه‌ردوولا هه‌ستن به‌داڵده‌دان و پاڵپشتیكردنی گرووپه به‌رهه‌ڵستكاره‌كان، هه‌ریه‌كه له‌دژی لاكه‌ی تر، ئه‌مه‌ش شتێكی ئاساییه له تۆماری په‌یوه‌ندیی نێوان ده‌وڵه‌تانی ناوچه‌كه‌دا. به‌مشێوه‌یه تێبینی ده‌كه‌ین توركیا تاناوه‌ڕاستی هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی رابردوو په‌نای بۆ به‌رهه‌ڵستكاره‌كانی حكومه‌تی سوریا برد له‌سه‌ر خاكه‌كه‌ی، به‌ئامانجی فشارخستنه سه‌ر سوریا. لای خۆشیه‌وه سوریا له‌حه‌فتاكان‌و ساڵانی دواتر به‌دواوه په‌نای گرووپه چه‌په‌كانی داو پشتیوانی لێكردن له‌پاڵ گرووپه ئیتنییه‌كان (رێكخراوه ئه‌رمه‌نیی و كوردییه‌كان) دژ به‌توركیا. له‌و قۆناغه‌شدا زیاتر پارتی كرێكارانی كوردستان، كه‌پارتێكی سیاسیی چه‌كداریی كوردی بوو له‌باكوری كوردستان، به‌تایبه‌ت له‌رۆژی (15ی ئابی 1984) خه‌باتی چه‌كداریی له‌سه‌ر شێوه‌ی جه‌نگی پارتیزانی‌و گه‌ریلایی دژی توركیا له‌ناوچه‌ی شه‌مدینان راگه‌یاندبوو، پێشوه‌ختیش له‌كۆتایی حه‌فتاكان‌و سه‌ره‌تای هه‌شتاكانه‌وه چووبوونه نێو خاكی سوریاوه‌‌و ئه‌و وڵاته‌ش داڵده‌ی دابوون. ئیدی توركیا لێره‌وه گوشاره‌كانی خۆی له‌سه‌ر سوریا زیاتر كرد،[17] چونكه ئه‌و پارته خاكی سوریای بۆ هێرشكردنه سه‌ر توركیا به‌كارده‌هێنا، سه‌رباری بوونی بنكه‌ی مه‌شق‌و سه‌ربازییان له‌دۆڵی بیقاع. بۆیه توركیا به‌گرنگیپێدان‌و دڕدۆنگییه‌وه به‌دواداچوونی بۆ هه‌ڵوێستی سوریا كردووه، لهبهرئهوهی ئه‌و پارته له‌فه‌لسه‌فه‌ی ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی توركیا له‌و قۆناغه به‌دواوه مه‌ترسی ژماره یه‌ك بووه.[18]
راگه‌یاندنی خه‌باتی چه‌كداریی پارتی كرێكارانی كوردستان وه‌ك تاكه پارتی كاریگه‌ری نێو جوڵانه‌وه‌ی رزگاریخوازیی كورد له‌توركیا له‌و قۆناغه‌دا، كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی كرده سه‌ر ئاسایشیی نه‌ته‌وه‌یی توركیاو سیاسه‌تی نێوخۆیی‌و هه‌رێمیی ئه‌و وڵاته، به‌تایبه‌ت پەیوەندییه‌كانی له‌گه‌ڵ وڵاتانی هه‌رێمیی دراوسێی وه‌ك (سوریاو عێراق‌و ئێران)، به‌دیاریكراویش سوریا زیاتر، لهبهرئهوهی ئه‌و پارته چووبوونه سوریاو ده‌مێك بوو ئه‌و وڵاته كێشه‌ی سنووریی (كێشه‌ی پارێزگای ئه‌سكه‌نده‌رونه- هاتای)و كێشه‌ی ئاویی له‌گه‌ڵ توركیادا هه‌بوو.[19] بۆیه به‌چوونی پارتی كرێكارانی كوردستان بۆ سوریاو رێگه‌دان به‌كردنه‌وه‌ی كه‌مپی گه‌ریلایی‌و ئه‌نجامدانی راهێنانی چه‌كداریی له‌سه‌ر سنووره‌كانی توركیاو سوریا، ئه‌و وڵاته‌ی نیگه‌ران كرد‌و گرژیی‌و ئاڵۆزیی خستنه پەیوەندییه‌كانی نێوانیانه‌وه، له‌به‌رئه‌وه له‌چوونی په‌كه‌كه بۆ سوریا كارتێكی گوشار كه‌وته ده‌ست ئه‌و وڵاته، كه له‌دۆسیه گه‌رمه‌كانی نێوانیاندا له‌دژی توركیا به‌كاری بهێنێت.
ئه‌مه‌ش راسته‌وخۆ پەیوەندی به‌مه‌سه‌له‌ی ئاسایشیی نه‌ته‌وه‌یی له‌لایه‌نی توركیاو ئاسایشیی ئاویی له‌لایه‌نی سوریاوه هه‌بوو، واته خه‌باتی چه‌كداریی كورد كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی توركیاو ئاسایشیی ئاویی سوریا هه‌بوو، چونكه توركیا دژی بوونی بنكهو باره‌گا چه‌كدارییه‌كانی په‌كه‌كه بوو له‌سوریا‌و به‌مایه‌ی مه‌ترسی له‌سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی خۆی له‌قه‌ڵه‌می ده‌دا، ئه‌و بۆچوونه‌ش له‌ئارادا بوو، كه‌ره‌نگه سوریا هه‌وڵبدات له‌رێگه‌ی كۆمه‌كیكردنی چه‌كدارانی كورده‌وه ئه‌مه وه‌ك كارتێكی گوشار بۆسازشكردن له‌كێشه‌ی ئاوییدا (كێشه‌ی ئاوی رووباری فورات به‌تایبه‌ت، كه‌كرۆكی سیاسه‌ت‌و ئاسایيشی ئاویی سوریای پێكده‌هێنا) له‌گفتوگۆ‌و پرۆتۆكۆل‌و دانوستانه‌كانی له‌گه‌ڵ توركیا سوودی لێوه‌ربگرێت‌و به‌رامبه‌ر به‌ده‌سكه‌وتی سیاسیی‌و ئاویی به‌كاریبهێنێت،[20] لەبەرئەوەی له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد یه‌كێك له‌توخمه سه‌ره‌كییه‌كانی روبه‌ڕووبوونه‌وه بوو له‌ستراتیژی ئاسایيشی نه‌ته‌وه‌یی توركیادا. له‌ولاشه‌وه به‌شێك له‌سیاسه‌ت‌و ئاسايیشی ئاویی سوریا له‌گه‌ڵ توركیا پشتی به‌بوون‌و كاریگه‌ریی خه‌باتی چه‌كداریی كورد به‌ستبوو وه‌ك كارتی گوشار. بۆیه له‌بنه‌ڕه‌تدا خه‌باتی چه‌كداریی كورد په‌یوه‌ندییه‌كی گه‌وره‌ی به‌مه‌سه‌له‌كانی ئاسایيشی نه‌ته‌وه‌یی‌و ئاسایيشی ئاوییه‌وه هه‌بوو له‌پەیوەندییه‌كانی توركیاو سوریا، به‌جۆرێك باڵی كێشاوه به‌سه‌ر ئه‌و پەیوەندییانه‌دا.
باسی دووه‌م – چه‌مك‌و پێناسه‌‌و بنه‌ماكانی ئاساییش‌و ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی‌و ئاسایشیی ئاویی توركیاو سوریا
ته‌وه‌ری یه‌كه‌م- چه‌مك‌و پێناسه‌ى ئاساییش‌و ئامانجه‌كانی ئاسایشیی نه‌ته‌وه‌یی‌و ئاسایشی ئاویی
سه‌رباری بیروڕای جیاواز ده‌رباره‌ی چه‌مكی ئاساییش، به‌ڵام شاره‌زایانی زانستی سیاسیی له‌وه‌دا هاوڕان، كه ئاساییش بریتییه :”له‌و دۆخه‌ی مرۆڤ تیایدا پارێزراو بێت له‌مه‌ترسیی‌و هه‌ڕه‌شه یاخود دوور بێت لێیانه‌وه، له‌چوارچێوه‌ی هه‌ستكردنی مرۆڤ به‌دڵنیایی دیاریده‌كرێت له‌ئاست مه‌ترسییه‌كان یان هه‌ڕه‌شه‌كانی ئاینده‌یه‌كی نادیار…”.[21] هه‌رچی لێكۆڵینه‌وه‌‌و فه‌رهه‌نگه زمانه‌وانییه‌كانه چه‌مكی (ئاساییش) به‌گشتی به‌چه‌مكی (دڵنیایی) یان (دژی ترس) ده‌به‌ستنه‌وه‌‌و زیاتریش وه‌ك رزگاربوون له‌مه‌ترسی یان جه‌نگ یان ترس لێكده‌ده‌نه‌وه. له‌مباره‌وه هه‌ریه‌كه له(بوث‌و ویله‌ر) به‌و شێوه شرۆڤه‌ی ئاسایيش ده‌كه‌ن، كه:”تاكه‌كه‌س‌و گروپه‌كان ناتوانن ئاسایيش‌و سه‌قامگیریی ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن، ده‌بێ ئه‌وانیتر بێبه‌ش بكه‌ن ئینجا ده‌توانن، ئه‌وه‌ش به‌ده‌ستدێت، ئه‌گه‌ر هاتوو وا سه‌یری چه‌مكی ئاساییش كرا، كه بریتییه له‌پرۆسه‌ی رزگاربوون”.[22]
هه‌روه‌ك چه‌مكی ئاسايیش به‌پێی ئامانج‌و جۆره‌كانی دابه‌شده‌كرێت‌و ده‌توانین له‌رووی پێناسه‌كه‌یه‌وه به‌دوو ئاراسته دیاری بكه‌ین، ئه‌وانیش:
یه‌كه‌م- ئاسایيش وه‌ك چه‌مكێكی سه‌ربازیی: ئه‌وانه‌ی چه‌مكی ئاسايیش به‌هێزی سه‌ربازییه‌وه ده‌به‌ستنه‌وه، ئه‌وه به‌پاساو ده‌هێننه‌وه، كه‌لایه‌نه سه‌ربازییه‌كان بریتییه له‌ئامانج‌و كرۆك‌و ئامراز بۆ وه‌دیهێنانی ئاسایيشی نه‌ته‌وه‌یی ده‌وڵه‌ت، سه‌رباری ئه‌وه‌ی ئه‌م ئاراسته‌یه ئاراسته‌یه‌كی كلاسیكییه‌‌و په‌یوه‌سته به‌گه‌شه‌كردنی چه‌مكه‌كه‌وه، به‌ڵام تائێستا هه‌واداری خۆی هه‌یه.
دووه‌م- ئاساییش وه‌ك چه‌مكێكی وه‌زیفی: خاوه‌نی ئه‌م ئاراسته‌یه رایه‌ڵه‌یه‌ك له‌نێوان ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی‌و وه‌زیفه‌دا ده‌به‌ستنه‌وه، به‌وه‌ی كه‌خۆشگوزه‌رانی بۆ گه‌لی ده‌وڵه‌تێك وه‌دیدێنێت، به‌شێوه‌یه‌ك بیریارانی ئه‌م ئاراسته‌یه باس له‌چۆنێتی گه‌شه‌كردنی ده‌وڵه‌ت له‌چوارچێوه‌ی وه‌زیفه‌ی ئابووریدا ده‌كه‌ن، كه پێویسته ده‌سه‌ڵاتی سیاسی پێی هه‌ستێت. به‌مانایه‌كی تر ئاسایيشی نه‌ته‌وه‌یی واده‌بینن بریتییه له‌ده‌سته‌به‌ركردنی ده‌رامه‌ته سروشتییه‌كان‌و وه‌به‌رهێنانی به‌باشترین ئامراز‌و شێوه بۆ وه‌دیهێنانی باڵاترین ئاستی بژێوی هاوڵاتیان.[23]
له‌م نێوه‌نده‌دا ئاراسته‌ی سێه‌میش هه‌یه، كه‌دوو ئاراسته‌كه‌ی پێشوو ئاوێته ده‌كات‌و بۆچوونی وایه:”ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی بریتییه له‌توانای ده‌سته‌به‌ركردنی گه‌وره‌ترین توانا له‌پاراستن‌و سه‌قامگیریی كاری نیشتیمانی له‌هه‌موو بواره‌كانی سیاسیی‌و ئابووریی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی‌و ئایدۆلۆجی‌و سه‌ربازیی‌و ژینگه‌یی له‌ده‌وڵه‌تدا دژی هه‌ر جۆره هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ناوخۆیی‌و ده‌ره‌كی ئیدي هه‌رێميی بێت یا جیهانیی”.[24]
هاوكات به‌و پێیه‌ی ئاساییش داواكارییه‌كی بنه‌ڕه‌تی گروپه مرۆییه‌كانه. بۆیه كۆمه‌ڵێك ئامانج له‌خۆده‌گرێت، له‌وانه:
- پاراستنی قه‌واره‌ی مادی ده‌وڵه‌ت یا نه‌ته‌وه، به‌تایبه‌ت له‌روانگه‌ی ئاسایيشی سه‌ربازییه‌وه.
- پاراستنی ده‌رامه‌ته ئابوورییه‌كانی ده‌وڵه‌ت‌و بونیاتنانی ئابوورییه‌كه‌ی، به‌تایبه‌ت له‌روانگه‌ی ئاساییشی ئابوورییه‌وه.
- به‌رگریكردن له‌كۆڵه‌كه‌‌و پایه شارستانی‌و ئایدۆلۆجیه‌كانی نه‌ته‌وه.
- پارێزگاری له‌سیسته‌می سیاسیی ده‌وڵه‌ت.
- دانانی بنه‌ماكانی په‌یوه‌ندی هه‌رێمیی‌و نێوده‌وڵه‌تی ده‌وڵه‌ت.
- پارێزگاری له‌شكۆی مرۆڤایه‌تی‌و رێزگرتنی تایبه‌تمه‌ندی‌و به‌های یاسا‌و ئازادی راده‌ربڕین‌و موماره‌سه‌كردنی ئاینی‌و…تاد.[25]
سه‌باره‌ت به‌چه‌مك‌و پێناسه‌ی (ئاسایيشی نه‌ته‌وه‌یی)، له‌فه‌رهه‌نگی سیاسیدا باوترین پێناسه بریتییه له:”دڵنیایی سه‌لامه‌تی ده‌وڵه‌ت دژی مه‌ترسی ده‌ره‌كیی‌و نێوخۆیی، كه‌ببێته هۆی كه‌وتنه ژێر ركێفی هێزی ده‌ره‌كیی له‌ئاكامی گوشاری ده‌ره‌كیی یان داڕمانی نێوخۆیی”.[26] له‌مڕوه‌وه (باری بۆزان) پێی وایه چه‌مكی ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی چه‌مكێكی ئاڵۆزه، بۆ تێگه‌یشتن لێی پێویسته سێ شت روون بكرێته‌وه، ئه‌وانیش بریتین له(چوارچێوه سیاسیه‌كه‌ی، ره‌هه‌نده جۆراوجۆره‌كانی، رۆشنایی خستنه‌سه‌ر ئه‌و ته‌مومژانه‌ی، كه‌په‌یوه‌ستن پێیه‌وه له‌كاتی جێبه‌جێكردنی له‌په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا). بۆچوونێكی دیكه‌ش والێكده‌داته‌وه:”ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی بریتییه له‌توانای ده‌ستبه‌ركردنی وزه‌یه‌كی گه‌وره له‌ئاساییش‌و سه‌قامگیریی كاری نیشتیمانی‌و نه‌ته‌وه‌یی له‌هه‌موو بواره‌كانی سیاسیی‌و ئابووریی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی‌و ئایدۆلۆجی‌و سه‌ربازیی‌و ژینگه‌یی له‌ده‌وڵه‌تدا دژی هه‌ر جۆره هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ناوخۆیی‌و ده‌ره‌كی، ئیدی هه‌رێمیی بێت یان جیهانیی”. له‌مه‌ڕ مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی زاراوه‌ی (ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی)، ئه‌گه‌رچی دوای جه‌نگی دووه‌می جیهانی به‌ربڵاوبوو، به‌ڵام ره‌گو ریشه‌ی بۆ سه‌ده‌ی حه‌ڤده ده‌گه‌ڕێته‌وه، به‌تایبه‌ت دوای په‌یماننامه‌ی (ویستڤالیا 1648) كه‌زه‌مینه‌ی بۆ له‌دایكبوونی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی‌و دامه‌زراندنی خودی ده‌وڵه‌ت خۆشكرد‌و له‌ماوه‌ی جه‌نگی ساردیشدا چوارچێوه‌‌و كه‌شی پێكهاتنی كۆمه‌ڵێ تیۆر‌و تێزی له‌خۆگرت تاگه‌یشته به‌كارهێنانی ده‌ربڕینی (ستراتیژیه‌تی ئاساییشیی نه‌ته‌وه‌یی).[27]
بیریارانی رۆژئاوا چه‌مكی ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی به‌دوو ره‌هه‌نده‌وه په‌یوه‌ست ده‌كه‌ن ئه‌وانیش هێزی سه‌ربازیی‌و گه‌شه‌پێدانه. ئه‌م په‌یوه‌ستكردنه‌ش بۆ دوو قوتابخانه ده‌گێڕنه‌وه ئه‌وانیش:
یه‌كه‌م- قوتابخانه‌ی ستراتیژیی: لایه‌نگرانی ئه‌م قوتابخانه‌یه چه‌مكی ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی په‌یوه‌ست ده‌كه‌ن به‌هێزی سه‌ربازیی ده‌وڵه‌ت‌و توانای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی هه‌ر هه‌ڕه‌شه‌یه‌ك، مه‌به‌ستیش زیاتر هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ره‌كییه. هه‌ریه‌كه له (واڵته‌ر لیپمان‌و ئه‌رنۆڵد ولفار‌و هانز مۆرگینتاوو جۆن سپاینز) له‌كارئاسانیكه‌رانی ئه‌م قوتابخانه‌ن.[28]
دووه‌م- قوتابخانه‌ی گه‌شه‌پێدان: لایه‌نگرانی ئه‌م قوتابخانه‌یه تێڕوانینیان جیاوازه له‌ده‌رك كردنی سه‌رچاوه‌كانی هه‌ڕه‌شه‌ی ئاسایشیی نه‌ته‌وه‌یی، چونكه بۆچوونیان وایه سه‌رچاوه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی سه‌ر ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی بریتییه له‌هه‌ڕه‌شه‌ی ناوه‌كی‌و ده‌ره‌كی‌و ته‌نها له‌هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ره‌كیدا قه‌تیس نابێت، چونكه به‌گوێره‌ی دیدی (رۆبه‌رت مه‌كنمارا)ی یه‌كێك له‌لایه‌نگرانی ئه‌م قوتابخانه‌یه بۆچوونی وایه ئاساییش له‌رێگه‌ی گه‌شه‌پێدانی گشتگیریی نه‌ته‌وه‌یی‌و رۆڵى یاسا‌و سیسته‌م له‌به‌دیهێنانی ئاساییش وه‌دیدێت، نه‌ك ته‌نها بایه‌خدان به‌لایه‌نی سه‌ربازیی. به‌وپێیه‌ی ئاساییش بریتییه له‌گه‌شه‌پێدان‌و بێ گه‌شه‌پێدان ئاساییش بوونی نابێت.[29]
هه‌رچی چه‌مكی (ئاساییشی ئاویی)ه له‌ده‌یه‌ی دوایی سه‌ده‌ی بیستدا ده‌ركه‌وت‌و له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تانه‌وه بایه‌خی پێدرا‌و وه‌ك ئامانجێكی ستراتیژیی و به‌شێكی دانه‌بڕاو له‌ئاساییش‌و سه‌قامگیریی سه‌ربازیی‌و سیاسیی‌و خۆراكیی ته‌ماشای كرا‌و هه‌وڵی به‌دیهێنانی درا. ماناكه‌شی له‌وه‌دا كورتكرایه‌وه، كه‌چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كه‌می ئاوه. بۆیه واپیناسه‌كراوه، كه بریتییه له:”توانای دانیشتووان له‌پارێزگاریكردن له‌به‌كارهێنانی به‌رده‌وامی بڕی پێویستی ئاو به‌كوالیتییه‌كی په‌سه‌ندكراو، به‌وپێیه‌ی رێگه‌ی بنه‌ڕه‌تییه بۆ ژیان‌و وه‌دیهێنانی گه‌شه‌پێدانی كۆمه‌ڵایه‌تیی‌و ئابووریی، هه‌روه‌ها گره‌نتی پاراستنی له‌پیسبوون‌و…تاد”.[30] هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵه‌ی هێڵی سه‌وزی ژینگه‌یی پێناسه‌ی (ئاسایشی ئاویی) به‌وه كردووه، كه‌بریتییه له:”هێند‌و گره‌نتی به‌گوێره‌ی كات‌و شوێن، ئه‌مه‌ش واته پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه ئاوییه جۆراوجۆره‌كان له‌گه‌ڵ ده‌سته‌به‌ركردنی به‌رده‌وامی ئه‌و هێنده به‌بێ كاریگه‌ری له‌میانه‌ی پارێزگاريی‌و باش به‌كارهێنانی رێگه‌پێدراو له‌ئاو، هه‌روه‌ها په‌ره‌پێدانی كه‌ره‌سته‌‌و ئامرازه‌كانی ئه‌و به‌كارهێنانه له‌گه‌ڵ گه‌شه‌پێدانی ده‌رامه‌ته ئاوییه هه‌نوكه‌ییه‌كان، پاش ئه‌وه گه‌ڕان به‌دوای ده‌رامه‌تی نوێ، ئیدی كۆن بێت یا نا”.[31]
هاوكات ئاساییشی ئاویی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك بنه‌ما دامه‌زراوه ئه‌وانش بریتین له:
1. ئاو وه‌ك كاڵایه‌كی ئابووریی، واته كاڵایه‌كی خۆڕایی نییه، بۆیه به‌فیڕۆدان‌و باش به‌كارنه‌هێنانی ده‌بێته‌هۆی زیانگه‌یاندن به‌ژینگه.
2. ئاو یه‌كێك له‌داواكارییه سه‌ره‌كییه‌كانی گه‌شه‌پێدانی ئابوورییه، كه‌به‌بێ ئاو ناتوانرێت پرۆسه‌ی گه‌شه‌پێدان جێبه‌جێبكرێت.
3. ركابه‌ریی نێوان ده‌وڵه‌تان له‌سه‌ر سه‌رچاوه‌كانی ئاو وا له‌م كاڵا زیندووه ده‌كات ببێته هۆی جه‌نگ له‌هه‌ندێ كاتدا.
4. له‌رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، كه‌می له‌ئاو بریتییه له‌بنه‌ما‌و دژیه‌كی له‌نێوان سنورداریی ده‌رامه‌ته ئاوییه‌كان‌و زیادبوونی خواست له‌سه‌ر ئاو، به‌جۆرێك واده‌كات ئاو ببێته سامانێكی ستراتیجی‌و بایه‌خی جیۆپۆله‌تیكی هه‌بێت.[32]
ته‌وه‌ری دووه‌م- چه‌مك‌و پێناسه‌ی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی توركیاو ئاسایشی ئاویی سوریا
یاسای ئاسايیشی نه‌ته‌وه‌یی توركیا ژماره(2945ی 9/9/1983) به‌م جۆره پێناسه‌ی ئاسایيشی كردووه، كه‌بریتییه له:”به‌رگریكردن‌و پاراستنی ده‌وڵه‌ت له‌هه‌ر جۆره هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ده‌ره‌كیی‌و نێوخۆیی له‌رێگه‌ی سیسته‌می ده‌ستووریی‌و قه‌واره‌ی نیشتیمانیی‌و یه‌كپارچه‌یی‌و هه‌موو به‌رژه‌وه‌ندی‌و مافه گرێبه‌ستییه‌كانه‌وه له‌ژینگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی له‌سه‌ر ئاستی سیاسیی‌و كۆمه‌ڵایه‌تیی‌و رووناكبیریی‌و ئابووریی”. ئامانجه‌كانی سیاسه‌تی ئاسايیشی نیشتیمانیی توركیا پێكهاتووه له (هاوپه‌یمانیی له‌گه‌ڵ رۆژئاوا‌و به‌شداریكردنی چالاكانه له‌سیاسه‌ت‌و مه‌سه‌له ستراتیژییه ئاسایشیه‌كانی نێوچه‌كه‌دا. كارلێك له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی دراوسێدا به مه‌به‌ستی سنووردانان له به‌رده‌م خواسته سیاسیی‌و جوداخوازییه‌كانی كورد دا، به ئامانجی ته‌وقدانی خولیای سه‌ربه‌خۆخوازیی كورد. بونیاتنانی سیاسه‌ت‌و ستراتیژی ئاسايیشی ده‌وڵه‌ت، كه ئامانج لێی پێكهێنانی توانای سه‌ربازیی به‌هێز‌و به توانایه بۆ پارێزگاریكردن له‌یه‌كێتیی جوگرافیای ده‌وڵه‌ت).[33]
هاوكات (ترس) یه‌كێكه له‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئاسایيشی نه‌ته‌وه‌یی توركیاو له‌سه‌ر ئاستی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ش ره‌نگیداوه‌ته‌وه، لهبهرئهوهی به‌شێكی زۆر له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی له ڕووی پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیی‌و نه‌ته‌وه‌یی‌و ئیتنییه‌وه هه‌مه‌جۆر‌و هه‌مه چه‌شنه‌ن، هه‌میشه هه‌ست به ترس ده‌كه‌ن. له‌لایه‌ك مه‌ترسی ئه‌وه‌یان هه‌یه خولیا‌و جوڵانه‌وه‌ی جوداخوازیی‌و سه‌ربه‌خۆخوازیی له‌نێویاندا سه‌رهه‌ڵبدات، له‌لایه‌كی تریشه‌وه دۆخه‌كه دۆخێكی ئاماده‌یه بۆ ته‌قینه‌وه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیی، به‌تایبه‌تی له توركیا، كه خاوه‌نی پێكهاته‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تیی فره نه‌ته‌وه‌‌و ئیتنییه‌‌و له‌هه‌موو ئه‌مانه‌ش گرنگتر چه‌وساندنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی به‌سه‌ر ئه‌و پێكهاتانه‌وه هه‌یه. ئه‌مه‌ش واده‌كات وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و پێكهاتانه له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته سیاسیی‌و چه‌كدارییه‌كان ئه‌گه‌رێكی زۆر نزیك‌و پێشبینیكراو بێت. بۆیه له‌م دۆخه‌دا ترس ده‌بێته به‌شێك له‌تایبه‌تمه‌ندی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیا به‌رامبه‌ر وڵاتانی جیهانیی‌و هه‌رێمیی، چونكه لای توركیا به‌رپرسیارێتیی ته‌قینه‌وه‌ی ململانێ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان به‌گشتی‌و پرسی كورد به‌تایبه‌تی له‌ئه‌ستۆ ده‌گرن.[34]
یه‌كێكی دیكه له‌خه‌سڵه‌ت‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئاسایشیی نه‌ته‌وه‌یی‌و سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیا بریتی بوو له‌هه‌ڵوێستی گۆڕاو‌و ناجێگیر، له‌ئاست رووداو‌و گۆڕانكارییه جیهانیی‌و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‌و پەیوەندییه هه‌رێمییه‌كانیدا، به‌جۆرێك یه‌كێك له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و وڵاته بووه، به‌شێوه‌یه‌ك به‌ته‌نها له‌سه‌ر یه‌ك هه‌ڵوێستی سیاسیی دیاریكراو نه‌ماوه‌ته‌وه، به‌ڵكو سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی به به‌رژه‌وه‌ندیی‌و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه گرێدراو بووه، له‌كوێدا پێویست بوو بێت جێگیر‌و نه‌گۆڕاو بووه‌‌و له‌هه‌ر دۆخێكیشدا وایخواست بێت گۆڕانكاریی به‌سه‌ردا هاتووه، به‌دیاریكراویش له‌كێشه‌ی ئاویی له‌گه‌ڵ سوریا، كه له‌سه‌ر یه‌ك هه‌ڵوێستی جێگیر نه‌ماوه‌ته‌وه،[35] سه‌رباری بوونی پرۆتۆكۆل‌و رێكه‌وتننامه‌كان، ته‌نانه‌ت پابه‌ندی پرۆتۆكۆل‌و رێكه‌وتننامه جیهانییه‌كانی تایبه‌ت به‌كێشه‌ی ئاویی نێوان وڵاتان‌و نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان سه‌باره‌ت به‌دابه‌شكردن‌و پشكی ئاوی رووباره‌كان نه‌بووه.
سه‌باره‌ت به‌ئاساییشی ئاویی سوریا ده‌توانین بڵێین راسته‌وخۆ گرێدراوه به‌ته‌رازووی ئاوییه‌وه، به‌جۆرێك ئاساییشی ئاویی‌و ته‌رازووی ئاویی ته‌واوكه‌ری یه‌كترین. مه‌به‌ستیش له‌ته‌رازووی ئاویی بریتییه له‌بودجه‌‌و به‌راورد له‌نێوان قه‌باره‌ی ده‌رامه‌ته ئاوییه كلاسیكییه‌‌و ناكلاسیكییه‌كان له‌ماوه‌یه‌كی دیاریكراوی كاتدا. هه‌روه‌ها قه‌باره‌ی ئاتاجه ئاوییه پێویسته‌كان بۆ پڕكردنه‌وه‌ی خواست‌و داواكاریی‌و ئاتاجی ئاویی له‌هه‌مان ماوه‌ی دیاریكراوی كات بۆهه‌ر سیسته‌مێكی ئاویی به‌مه‌به‌ستی دیاریكردنی هاوسه‌نگيی. ته‌رازووی ئاویش خۆی له‌سێ وێنه‌دا ده‌بینێته‌وه، ئه‌وانیش بریتین له(دۆخی هاوسه‌نگی ئاویی، دۆخی ده‌سته‌به‌ریی ئاویی، دۆخی ده‌گمه‌نی ئاویی).[36]
هاوكات ئاساییشی ئاویی سوریا په‌یوه‌سته به‌جۆر‌و هێندی ئاوه‌وه، لهبهرئهوهی سوریا هیچ رووبارێكی گه‌وره‌ی نییه، جگه له‌چه‌ند رووبار‌و لقێكی بچووك نه‌بێت، بۆیه به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی پشتی به‌ئاوی روباری فورات به‌ستووه، كه له‌توركیاوه هه‌ڵده‌قوڵێت‌و دواتر دێـته سوریاوه.[37] لێره‌شدا له‌وه تێده‌گه‌ین، كه‌ئاساییشی ئاویی سوریا گرێدراوه به‌توركیاوه، به‌مانایه‌كی تر گرێدراوه به‌ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی توركیاوه.
باسی سێیه‌م- كێشه‌ی كورد له‌سیاسه‌تی ئاویی توركیاو سوریاو شیكردنه‌وه‌ی كێشه‌ی ئاویی
ته‌وه‌ری یه‌كه‌م- چەمكی كێشەی ئاویی‌و بیردۆزه‌كانی شیكردنه‌وه‌ی كێشه‌ی ئاویی توركیاو سوریا
مه‌به‌ست له‌كێشه‌ی ئاویی بریتییه له:”تێكچوونی هاوسه‌نگیی له‌نێوان ده‌رامه‌تی ئاویی‌و داواكاریی زۆربوو له‌سه‌ری، كه‌خۆی له‌ده‌ركه‌وتنی كه‌موكوڕیی له‌ته‌رازووی ئاوییدا ده‌بینێته‌وه به‌به‌رده‌وامی‌و ده‌بێته‌هۆی رێگریی له‌گه‌شه‌كردن”.[38] كاتێ سه‌رنجی تێڕوانین‌و هه‌ڵوێست‌و سیاسه‌تیی ئاویی توركیاو سوریا ده‌ده‌ین، تێبینی ئه‌وه ده‌كه‌ین، كه له‌بنه‌ڕه‌تدا پەیوەندیی به‌وه‌وه هه‌یه، كه‌لایه‌نی یه‌كه‌می قه‌یرانه‌كه (توركیا)، كه‌هه‌ست به‌به‌هێزی خۆی ده‌كات، به‌ته‌واوی ده‌رباره‌ی لۆژیكی هێز ده‌دوێت‌و دیفاكتۆ ده‌سه‌پێنێت، به‌چاوپۆشین له‌به‌رژه‌وه‌ندی لایه‌نه لاوازه‌كه‌یتر، له‌كاتێكدا لایه‌نی لاواز (سوریا) ده‌رباره‌ی یاسای نێوده‌وڵه‌تیی‌و پێوه‌ستبوون به‌هاریكاریی‌و دراوسێ باشیی ده‌دوێت.[39] هاوكات ده‌رامه‌ته ئاوییه‌كان رۆڵێكی گرنگ له‌دووباره پێناسه‌كردنه‌وه‌ی پەیوەندیی نێوان ده‌وڵه‌تان له‌رۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاستدا ده‌گێڕن، به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ كه‌مبوونه‌وه‌ی به‌رده‌وامیی ده‌رامه‌ته ئاوییه‌كان. هه‌روه‌ها ئاو به‌یه‌كێك له‌كێشه‌كانی ئاسایشیی نه‌ته‌وه‌یی‌و سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌‌و سه‌قامگیریی نێوخۆ داده‌نرێت‌و ململانێ له‌سه‌ر ئاو كاریگه‌ری راسته‌وخۆ ده‌كاته سه‌ر ئاسایش‌و سه‌قامگیریی،[40] جگه‌له‌وه‌ی له‌بواره‌كانی كشتوكاڵیی‌و پیشه‌سازیی‌و به‌رهه‌مهێنانی وزه‌ی كاره‌با سودی لێوه‌رده‌گیرێت‌و مه‌سه‌له‌یه‌كی ستراتیژییه.[41]
توركیا به‌یه‌كێك له‌و ده‌وڵه‌تانه هه‌ژمار ده‌كرێت، كه‌ده‌رامه‌تێكی ئاویی گه‌وره‌ی هه‌یه‌‌و گه‌نجینه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ئاویشه له‌رۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاستدا، به‌شێوه‌یه‌ك نزیكه‌ی(600ملیار/م3) ساڵانه بارانی لێده‌بارێت‌و ئاوی سه‌رزه‌وی(26)حه‌وزی تیایه، كه‌رووبه‌ره‌كه‌ی ده‌گاته(766780كم2)و سه‌رجه‌م توانای ئاویی نزیكه‌ی(214 ملیار/م3) ساڵانه،[42] جگه‌له‌وه‌ی چه‌ندین روباری گه‌وره‌ی وه‌ك(فورات‌و دیجله‌و‌و ده‌ریاچه‌ی باڵك‌و كوش‌و…،تاد)ی هه‌یه.[43] هێزی ئاویی توركیا له‌وه‌شدا خۆی ده‌بینێته‌وه، كه‌سه‌رجه‌م روباره‌كانی ناوخۆیین، واته ئه‌وانه‌ی لێیه‌وه هه‌ڵده‌قوڵن‌و ده‌چنه ده‌ریاچه‌كانی ده‌وروبه‌رییه‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك كۆی درێژیی ئه‌و روبارانه نزیكه‌ی(2903كلم). هه‌روه‌ك نزیكه‌ی(523كم) لێیه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێ‌و لێی ده‌ڕوا له‌ئاوه‌ڕۆی روباری دیجله به‌رله‌وه‌ی بچێته نێو خاكی عێراقه‌وه‌‌و نزیكه‌ی(97كم) له‌روباری فورات به‌رله‌وه‌ی بچێته نێو سنوری سوریاوه، واته(88%)ی ئاوی فورات‌و (87%)ی ئاوی دیجله ده‌كه‌ونه نێو خاكی توركیاوه، كه‌نزیكه‌ی(28%) واته(53ملیار/م3) له‌كۆی ئاویی سه‌رزه‌وی پێكدێنێت.[44]
به‌ڵام سوریا له‌ڕووی ده‌رامه‌تی ئاوییه‌وه ده‌وڵه‌تێكی هه‌ژاره به‌به‌راورد به‌توركیا، به‌جۆرێ رێژه‌ی باران بارین سه‌رباری ئه‌وه‌ی ساڵانه جێگیر نییه، تێكڕای نزیكه‌ی(48ملیار/م3)ده‌خه‌مڵێنرێ، كه سێیه‌كی به‌به‌هه‌ڵمبوون‌و دزه‌كردن ده‌ڕوات.[45] ئاوی سه‌رزه‌وی به‌سه‌ر حه‌وت حه‌وزی سه‌ره‌كیدا دابه‌شبوون، كه‌بریتین له(دیمه‌شق‌و یه‌رموك‌و عاسی‌و ساحیل‌و حه‌له‌ب‌و فورات‌و بادیه)و داهاتی ئاوییان به(2,7 ملیار/م3) ساڵانه ده‌خه‌مڵێنرێت, هه‌رچی ئاوی سه‌رزه‌ویشه بۆچه‌ند روبارێكی نێوخۆیی دابه‌شده‌كرێ وه‌ك(خاپور‌و بلێخ‌و ساجور‌و…،تاد)، كه‌رێژه‌ی ئاوی ئه‌مانه به(6,45ملیار/م3) ساڵانه ده‌خه‌مڵێنرێت.[46] هه‌رچی روباره‌كانی سنوری سوریاش هه‌یه له‌گه‌ڵ توركیاو لوبنان‌و ئه‌رده‌ن، بریتین له(دیجلهو فورات‌و عه‌فرین‌و قوه‌یق‌و عاسی‌و…، تاد). له‌نێو ئه‌م روبارانه‌ش روباری فورات بایه‌خێكی چاره‌نوسسازیی بۆسوریا هه‌یه‌‌و داهاتی ئاویی(500 م3/چركه)یه ساڵانه، واته(42%) له‌رێژه‌ی نێوخۆیی‌و(6و622 ملیار/م3) ساڵانه.[47] ئاوی روباری دیجله‌ش نزیكه‌ی(3,642 ملیار/ م3) ساڵانه‌یه. سوریا پێویستی به(12,8 ملیار/م3) ئاویی فورات هه‌یه بۆپڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌كانی داهاتوویی، ئه‌گه‌ر رێژه‌ی به‌هه‌ڵمبوون به‌هه‌ند وه‌ربگرین له‌حه‌وزی گه‌نجینه‌ی ئه‌و به‌نداوانه‌ی له‌سه‌ر هه‌ردوو روباری فورات‌و خاپوور دروستكراون، كه‌ده‌كاته(2 ملیار/م3) یان تێكڕای ساڵانه(13,5 ملیار/م3) له‌ئاوی فورات یان(15ملیار/م3) له‌ئاوی خاپوور.[48] واته سوریا نزیكه‌ی(80%) پشت به‌ئاوی روباری فورات ده‌به‌ستێت بۆپڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه ئاوییه‌كانی. بۆپڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و پێداویستیانه‌ش سوریا هه‌وڵی دروستكردنی كۆمه‌ڵێ پرۆژه‌ی ئاویی داوه، وه‌ك بونیاتنانی به‌نداو‌و‌و وێستگه‌ی كارۆ-ئاویی،[49] به‌ڵام گرنگی فورات بۆسوریا له‌وه‌دایه، كه‌فاكته‌رێكی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه بۆمانه‌وه‌ی.[50]
كێشه‌ی ئاویی نێوان توركیاو سوریا له‌سه‌ره‌تای ساڵانی حه‌فتاكانه‌وه ده‌ركه‌وت‌و گه‌یشته ئاستی قه‌یرانی ئاویی‌و گرفته‌كه‌ش له‌وه‌دا خۆی بینیه‌وه، كه‌توركیا هه‌ستا به‌جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی گاپ له‌سه‌ر ئاوه‌ڕۆ‌و لقه‌كانی هه‌ردوو روباری دیجلهو فورات، كه‌خۆی له‌پرۆژه‌یه‌كی ئاویی فراواندا ده‌بینێته‌وه‌‌و له‌ساڵی(1980)یشه‌وه پلانێكی گشتیی تێروته‌واوی بۆدانا. توركیا ده‌یویست له‌رێگه‌ی ئه‌م پرۆژه‌یه‌وه تاكڕه‌ویی به‌وه‌به‌رهێنانی سامانی ئاوییه‌وه بكات، به‌وپێیه‌ی كه‌ناتوانرێ مه‌سه‌له‌ی ئاو جێگه‌ی ململانێی نێوان ئه‌و ده‌وڵه‌تانه بێت، كه‌ناكۆكن له‌گه‌ڵیدا‌و له‌نێویشیاندا سوریا.[51]
بیردۆزه‌كانی شیكردنه‌وه‌ی كێشه‌ی ئاویی توركیاو سوریا
یه‌كه‌م – بیردۆزی سه‌روه‌ریی ره‌های هه‌رێمیی:
به‌گوێره‌ی ئه‌م بیردۆزه” ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی به‌شێ له‌ئاوی روباره‌كه به‌خاكه‌كه‌یدا تێپه‌ڕ ده‌بێت، خاوه‌نی سه‌روه‌ریی ره‌هایه به‌سه‌رییه‌وه بێكۆت‌و به‌ند، تائه‌و ئاسته‌ی ده‌توانێ رێڕه‌وی سروشتیی روباره‌كه بگۆڕێت، بێئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تانیتر، كه‌روباره‌كه به‌خاكی ئه‌وانیشدا تێپه‌ڕ ده‌بێت، مافی ده‌ربڕینی ناڕه‌زایی یاساییان هه‌بێت”،[52] به‌ڵام نه‌توانراوه ئه‌م بیردۆزه جێبه‌جێبكرێت، لهبهرئهوهی زۆربه‌ی په‌یماننامه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی تایبه‌ت به‌مه‌سه‌له‌ی ئاو داكۆكیی له‌مافی هه‌موو ده‌وڵه‌تانیتری به‌شداربوو له‌ڕێڕه‌وی روباره‌كه ده‌كه‌ن. هاوكات ئه‌و ره‌خنه‌یه‌ش، كه‌روبه‌ڕووی ئه‌م بیردۆزه ده‌بێته‌وه، ئه‌وه‌یه له‌بنه‌ڕه‌تدا له‌نێوان ره‌گه‌زی خاكی هه‌رێمه‌كه، كه‌ره‌گه‌زێكی جێگیره‌‌و ره‌گه‌زی ئاو، كه‌ره‌گه‌زێكی ناجێگیر‌و جوڵاو‌و گوازراوه‌یه یه‌كسانیی ده‌كات‌و جیاوازیی ناكات‌و هه‌ردووكیان له‌ژێر بڕیاری یاسایی پرنسیبی سه‌روه‌ریی هه‌رێمیی ره‌هادان. سه‌رباری ئه‌وه‌ی، كه‌هیچ بایه‌خ به‌مافی ده‌وڵه‌تانیتری به‌شداربووی روباره‌كه نادات. هاوكات بیردۆزه‌كه كه‌موكوڕییه‌كیتری ئه‌وه‌یه، كه‌پرنسیبی پێویستیی زیان نه‌گه‌یاندن به‌مافی ده‌وڵه‌تانیتر به‌هه‌ند وه‌رناگرێت، كه‌پرنسیبێكی گشتیی نێوده‌وڵه‌تییه له‌مه‌سه‌له‌ی قه‌یرانی ئاویدا.[53] لێره‌دا تێبینی ئه‌وه ده‌كه‌ین توركیا له‌قه‌یرانی ئاویی له‌گه‌ڵ سوریا پشتی به‌م بیردۆزه به‌ستووه‌‌و په‌یڕه‌ویی لێكردووه، چونكه یه‌كێك له‌بنه‌ماكانی تێڕوانین‌و سیاسه‌تی ئاویی، پێداگرتن بوو له‌سه‌ر بنه‌مای سه‌روه‌ریی ره‌ها به‌سه‌ر سامانی ئاوییه‌وه‌‌و كرۆكی ئه‌م بیردۆزه‌ش جه‌خت له‌سه‌ر سه‌روه‌ریی ره‌ها ده‌كاته‌وه.
دووه‌م- بیردۆزی سه‌روه‌ری كۆت‌و به‌ندكراوی هه‌رێمیی:
ئه‌م بیردۆزه پێیوایه:”هه‌موو ده‌وڵه‌تێك، كه‌روبارێكی نێوده‌وڵه‌تیی به‌خاكه‌كه‌یدا تێپه‌ڕده‌بێت، مافی ته‌واویی هه‌یه، كه‌رۆیشتنی روباره‌كه له‌هه‌رێمه‌كه وه‌كخۆی بهێڵێته‌وه له‌ڕووی رێژه‌ی ئاوو چۆنێتییه‌وه. به‌مانایه‌كیتر ئه‌و روباره‌ی یه‌كێتییه‌ك پێكدێنێت‌و به‌سنووری سیاسیی ده‌وڵه‌ته‌كه كاریگه‌ر نییه، ئه‌و سه‌روه‌رییه‌ش ده‌وڵه‌ته‌كه موماره‌سه‌ی ده‌كات سه‌روه‌رییه‌كی كۆت‌و به‌ندكراوه‌‌و ناتوانێ رێڕه‌وی روباره‌كه بگۆڕێت یان بیوه‌ستێنێت، یان بڕه‌كه‌ی كه‌م به‌ربداته‌وه یان زیاد. به‌كورتی هه‌موو ده‌وڵه‌تێك مافی سودوه‌رگرتنی له‌ئاوی روباره‌كه هه‌یه، كه‌به‌خاكه‌كه‌یدا تێپه‌ڕده‌بێت، به‌و مه‌رجه‌ی زیان به‌مافی ده‌وڵه‌تانیتری هاوبه‌ش نه‌گه‌یه‌نێت”،[54] به‌ڵام گرفتی ئه‌م بیردۆزه‌ش ئه‌وه‌یه، كه‌ناتوانێت چاره‌سه‌ریی كێشه‌ی دژیه‌كی له‌سوودوه‌رگرتنی نێوان ده‌وڵه‌تان بكات‌و ئاماژه‌ش بۆبه‌ڕێوه‌بردنی هاوبه‌شیی ئه‌و پرۆژانه ناكات، كه له‌سه‌ر روباره نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به‌رپا ده‌كرێن، به‌نیسبه‌ت گره‌نتی زیان به‌رنه‌كه‌وتنی هه‌ندێ له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی، كه‌به‌هۆی ئیشكردنی ئه‌و پرۆژانه‌وه زیانمه‌ند ده‌بن. هه‌روه‌ك ئاماژه‌ش بۆهاریكاریی نێوان ئه‌و ده‌وڵه‌تانه ناكات له‌بواری چاك كردنی ژینگه‌ی روباره‌كه.[55] لێره‌دا تێبینی ئه‌وه ده‌كه‌ین، كه‌سوریا په‌یڕه‌وی له‌م بیردۆزه ده‌كرد، چونكه پێ له‌سه‌ر مافی هه‌موو ده‌وڵه‌تانی به‌شداربوو له‌روباره‌كه داده‌گرێت، به‌ڵام رێگرێكی به‌رده‌م جێبه‌جێنه‌بوونی ئه‌م بیردۆزه ئه‌وه‌یه، كه‌توركیا به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك دۆخی نێوده‌وڵه‌تیبوونیی هه‌ردوو روباری دیجلهو فوراتی ره‌تده‌كرده‌وه، كه‌بنه‌مای ئه‌م بیردۆزه‌ش جه‌ختی لێده‌كاته‌وه.
سێیه‌م- بیردۆزی خاوه‌ندارێتیی هاوبه‌ش:
ئه‌م بیردۆزه واداده‌نێت:”رێڕه‌وه ئاوییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كه، له‌نێوان هه‌موو ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی، كه‌روباره‌كه پیایاندا تێپه‌ڕده‌بێت، خاوه‌ندارییه‌كی هاوبه‌شه له‌گه‌ڵ ئه‌و كۆت‌و به‌ندانه‌ی ده‌خرێنه سه‌ر ئازادی ده‌وڵه‌تێ له‌به‌كارهێنانی ئه‌و به‌شه‌ی روباره‌كه، كه‌ده‌كه‌وێته ژێر ده‌سه‌ڵاتییه‌وه. هاوكات هیچ یه‌كێكیشیان بێره‌زامه‌ندیی ئه‌وانیتر ناتوانن پرۆژه بۆكه‌ڵك وه‌رگرتن له‌ئاوی روباره نێوده‌وڵه‌تییه‌كه له‌و به‌شه‌ی روباره‌كه، كه‌به‌خاكه‌كه‌یدا ده‌ڕوات دروستبكات، ماده‌م ئه‌و كه‌ڵكوه‌رگرتنه ده‌بێته‌هۆی رودانی هه‌ر كاریگه‌رییه‌ك له‌به‌ردانه‌وه‌ی ئاویی رێڕه‌وه‌كه، به‌زیادكرن بێت یان كه‌مكردن”. به‌گوێره‌ی ئه‌م بیردۆزه ده‌توانرێ كێشه ئاوییه‌كان چاره‌سه‌ر بكرێت، به‌كه‌ڵك وه‌رگرتن له‌رێسای كه‌ڵكی دادپه‌روه‌رانه.[56] دیسان تێبینی ئه‌وه ده‌كه‌ین كه‌سوریا پشتگیریی ئه‌م بیردۆزه‌ش ده‌كات، چونكه له‌خاوه‌ندارێتیی روباره‌كه‌دا به‌شدار ده‌بێت‌و مافی هه‌ڵسوكه‌وتكردنی به‌و به‌شه‌ی روباره‌كه، كه‌ده‌كه‌وێته نێو خاكه‌كه‌یه‌وه پێده‌به‌خشێت، به‌ڵام دیسان گرفتی گه‌وره له‌به‌رده‌م ئه‌م بیردۆزه‌دا هه‌یه، كه‌ئه‌میش هه‌موو شته‌كانی له‌سه‌ر بنه‌مای نێوده‌وڵه‌تیبوونی روباره‌كه‌یه، له‌كاتێكدا ئێمه ئه‌وه‌مان زانی، كه‌توركیا به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك ئه‌مه ره‌تده‌كاته‌وه.
چواره‌م- بیردۆزی بنه‌مای كه‌ڵكوه‌رگرتنی دادپه‌روه‌رانه:
ئه‌م بیردۆزه جه‌خت له‌سه‌ر دوو بنه‌ما ده‌كاته‌وه:
یه‌كه‌میان: هه‌ر ده‌وڵه‌تێ مافی دابه‌شكردنی دادپه‌روه‌رانه‌ی هه‌یه، به‌نیسبه‌ت كه‌ڵكوه‌رگرتنی تۆڕه روبارییه‌كان له‌ژێر رۆشنایی پێوییستییه‌كان‌و ئه‌و بارودۆخانه‌ی پێوه‌سته به‌تۆڕه روبارییه‌كه‌وه به‌رێژه‌یه‌كی ماقوڵ‌و دادپه‌روه‌رانه.
دووه‌میان: رێگریی له‌و ده‌وڵه‌ته‌كه ده‌كرێ به‌وه‌ستاندن یان گۆڕینی به‌ردانه‌وه‌ی ئاوی ئه‌و روباره‌ی، كه‌به‌خاكی ده‌وڵه‌ته هاوبه‌شه‌كانیتردا ده‌ڕوات، به‌ڵكو رێگریشی لێده‌كات له‌به‌كارهێنانی ئاوی ئه‌و روباره‌ی، كه مه‌ترسیی هه‌بێت له‌سه‌ر ده‌وڵه‌تێك یان ده‌وڵه‌تانیتر.[57] دواجار له‌مه‌شدا هه‌ر تێبینی ئه‌وه ده‌كه‌ین، كه‌هه‌ڵوێست‌و سیاسه‌تی ئاویی سوریا ده‌چێته چوارچێوه‌ی ئه‌م بیردۆزه‌وه‌‌و پشتگیریی لێده‌كات، چونكه له‌لایه‌ك پشت به‌بنه‌مای كه‌ڵكی شیاو‌و دادپه‌روه‌رانه ده‌به‌ستێت‌و له‌لایه‌كیتریشه‌وه رێگریی له‌هه‌ر ده‌وڵه‌تێك ده‌كات، كه‌زیان به‌مافی ئه‌وانیتر بگه‌یه‌نێت، به‌ڵام له‌گه‌ڵیدا تێبینی ئه‌وه‌ش ده‌كه‌ین، كه‌به‌پێچه‌وانه‌وه توركیا دژیه‌تی، چونكه سه‌روه‌ریی ده‌خاته ژێر پرسیاره‌‌و ده‌وڵه‌تانیتر به‌شدار ده‌كات له‌ئاوی روباره‌كه‌‌و له‌به‌كارهێنان‌و كه‌ڵك لێوه‌رگرتنیشیدا.
به‌گشتی سێ پره‌نسیپ هه‌یه، كه‌په‌یوه‌ستن به‌بڕیاردان له‌سه‌ر مافی داواكاریی ده‌وڵه‌تانی خاوه‌ن گرفت له‌كێشه‌ی ئاویدا، ئه‌وانیش بریتین له:
– پره‌نسیپی یه‌كه‌م: سه‌روه‌ریی ره‌ها، كه‌بیرۆدزی یه‌كه‌م‌و تێڕوانین‌و سیاسه‌ت‌و مامه‌ڵه‌ی وڵاتی خاوه‌ن رووبار، كه‌له‌خاكه‌كه‌یه‌وه رووباره هه‌ڵده‌قوڵێت به‌كاریده‌هێنێت، لهبهرئهوهی ئه‌و ده‌وڵه‌ته پێی وایه روبه‌ره ئاوییه‌كه به‌شێكی دانه‌بڕاوه له‌خاكی نیشتیمانیی.
– پره‌نسیپی دووه‌م: یه‌كێتی ره‌ها، ئه‌م پره‌نسیپه‌ش زیاتر ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی ده‌كه‌وێته به‌شی خواره‌وه‌ی رێڕه‌وی رووباره‌كه به‌كاریده‌هێنێت، به‌و پێیه‌ی وایلێكده‌داته‌وه، كه‌رێڕه‌وی رووباره‌كه یه‌كه‌‌و هیچ پارچه چارچه‌بوونێكی تێدا نیه‌‌و دژی گرتنه‌به‌ری هه‌ر رێ‌و شوێنێكی نایاساییه، كه زیان به‌زه‌ویه‌كانی بگه‌یه‌نێت.
– پره‌نسپی سێیه‌م: سه‌روه‌ری دیاریكراو، كه به‌رژه‌وه‌ندی‌و یه‌كێتی ده‌وڵه‌تانی تر له‌پێشچاو ده‌گرێت.[58]
ته‌وه‌ری دووه‌م- سیاسه‌تی ئاویی توركیاو سوریا
سه‌رباری خستنه‌ڕووی بیردۆزه‌كانی شیكردنه‌وه‌ی قه‌یرانی ئاویی‌و باسكردنى بنه‌ماكانی بڕیاردان له‌مافی داواكاری ده‌وڵه‌تانی خاوه‌ن گرفت له‌كێشه‌ی ئاویدا، به‌ڵام قه‌یرانی ئاویی په‌یوه‌ندییه‌كی قوڵی به‌سیاسه‌تی ئاویی هه‌ریه‌كه له‌توركیا‌و سوریاشه‌وه هه‌یه، لهبهرئهوهی توركیا به‌شێكی زۆر له‌سیاسه‌تی ئاویی خۆی له‌جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی باشووری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ (گاپ-GAP)* ده‌بینێته‌وه‌‌و بڕوای وایه به‌جێبه‌جێبوونی ئه‌و پرۆژه‌یه ده‌بێته ده‌وڵه‌تێكی زاڵ به‌سه‌ر ئاسایشیی ئاویی له‌ئاست ده‌وڵه‌تانی نێوچه‌كه، سه‌رباری به‌كارهێنانی ئاو وه‌ك سه‌رمایه‌یه‌كی نیشتیمانیی، كه‌ده‌كرێ به‌نه‌وت ئاڵوگۆڕیی پێبكات یان وه‌ك چه‌كێك بۆبه‌ده‌ستهێنانی داواكارییه ئاسایشییه‌كانی سوودی لێوه‌ربگرێت.[59] سوریاش هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه ناڕازیی بوو له‌جێبه‌جێكردنی ئه‌م پرۆژه‌یه، چونكه گرفتی گه‌وره‌ی له‌ڕووی مه‌سه‌له‌ی ئاوییه‌وه بۆدروستده‌كرد‌و كاریگه‌ریی ئه‌و پرۆژه‌یه ده‌بووه هۆی:
1. دابه‌زینی رێژه‌ی ئاو له‌روباری فورات به‌ئاراسته‌ی سوریا له(15,7 ملیار/م3) بۆ(11ملیار/م3) ساڵانه.
2. زیانكه‌وتن له‌ئابووریی، به‌تایبه‌ت له‌بواری وزه‌ی كاره‌با‌و دابه‌زینی ئاوی ده‌ریاچه‌ی ئه‌سه‌د بۆپله‌یه‌ك، كه له هه‌شت یه‌كه‌ی ئیشكردن، حه‌وتیان بوه‌ستێ له‌وێستكه‌ی به‌نداوی فورات، كه‌پێشتر سوریای ته‌زوید ده‌كرد به(9,9%) له‌به‌رهه‌می كاره‌بای سوریی. جگه‌له‌وه‌ی كاریگه‌ریی له‌سه‌ر پیشه‌سازیی نه‌وت‌و چیمه‌نتۆ‌و رستن‌و چنینیش هه‌بوو.[60]
به‌گشتیش ده‌توانین ئامانجه‌كانی توركیا له‌و پرۆژانه‌‌و سیاسه‌تی ئاویی له‌چه‌ند خاڵێكدا دیاریبكه‌ین:
- به‌كارهێنانی ئاو وه‌ك ره‌گه‌زی هێزی بڕیاردان له‌پرۆژه‌ی بڕیارسازیی، به‌گوێره‌ی روانینی ستراتیژیی،[61] چونكه له‌سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیادا، جیۆ-سیاسیی ئاوو كێبڕكێ‌و گرژیی‌و ئاڵۆزیی رۆڵی گه‌وره‌یان بۆماوه‌یه‌كی زۆر ده‌گێڕا.[62]
- قۆستنه‌وه‌ی لاوازیی هه‌ڵوێستی وڵاتانی عه‌ره‌بیی به‌هۆی دووری هه‌ردوو سیستمی فه‌رمانڕه‌وای عێراق‌و سوریا له‌یه‌كتریی‌و زۆری ناكۆكیی سیاسیی نێوانیان.[63]
- كۆنترۆڵی ته‌واو به‌سه‌ر ئاوی هه‌ردوو روباری دیجلهو فورات له‌نێوخۆی وڵاته‌كه‌‌و دروستكردنی كاریگه‌ریی له‌سه‌ر سوریاو عێراق له‌رێگه‌ی مامه‌ڵه‌كردن به‌رێژه‌ی ئاوو سه‌پاندنی مه‌رجه‌كانی خۆی.[64]
- 4. به‌هێزكردنی پێگه‌ی هه‌رێمیی وه‌ك ره‌گه‌زی هاوسه‌نگیی‌و سه‌قامگیریی‌و ئاشتیی له‌رۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست له‌داهاتوودا.
- 5. 5. پرۆژه ئابوورییه‌كان یارمه‌تی گه‌شه‌كردنی رۆڵی توركیا له‌نێوچه‌كه‌دا ده‌ده‌ن، له‌ڕێگه‌ی به‌كارهێنانی ئاو وه‌ك ئامرازێك له‌چالاك كردنی ئه‌و رۆڵه‌دا.[65]
- 6. په‌یبردن به‌بایه‌خی ئاو وه‌ك چه‌كێكی كاریگه‌ر‌و گرێدانه‌وه‌ی به‌مه‌سه‌له‌ی نه‌وته‌وه(به‌تایبه‌ت له‌ساڵانی نه‌وه‌ده‌كان)[66] و ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر زاری سلێمان دیمریله‌وه له‌كاتی لێدانی به‌نداوی ئه‌تاتوركدا ئاماژه‌ی بۆكرد‌و وتی:”بیره نه‌وته‌كان بۆخۆیان‌و سه‌رچاوه‌كانی ئاو بۆئێمه، توركیا مافی خۆیه‌تی ته‌حه‌كوم به‌ئاوی دیجلهو فوراته‌وه تا دوا خاڵی سنووریی بكات”.[67]
- 7. ته‌وقدانی ناڕه‌زایی كوردو زاڵبوون به‌سه‌ر جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد له‌و نێوچانه‌ی پرۆژه‌كان له‌ڕێگه‌ی ره‌خساندنی هه‌لی كار بۆدانیشتووانی نێوچه‌كه له‌كه‌رتی كشتوكاڵ‌و پیشه‌سازیی‌و خزمه‌تگوزاریی‌و پەیوەندیی‌و لێره‌شه‌وه دروستكردنی نێوبڕ له‌نێوان ئه‌وان‌و جوڵانه‌وه چه‌كدارییه‌كه‌دا.[68]
- 8. به‌كارهێنانی ئاوی دیجلهو فورات وه‌ك كارتێكی فشار بۆچاره‌سه‌ركردنی به‌شێ له‌كێشه ده‌ره‌كییه‌كانی له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێ‌و به‌تایبه‌ت سوریا، وه‌ك مه‌سه‌له‌ی سنوور‌و كێشه‌ی روباری عاسی، كه‌توركیا ده‌یویست له‌رێگه‌ی ئه‌مه‌وه دانپێدانانی سوریا به‌سنووریی نێوانیان چنگ بكه‌وێت.[69]
جگه له‌وه‌ی سیاسه‌تی ئاوی توركیا به‌رامبه‌ر به‌سوریا پشتی به‌كۆمه‌ڵێك بنه‌ما به‌ستووه، له‌وانه : بنه‌مای سه‌روه‌ريی، كه‌مه‌به‌ست لێی سه‌روه‌ری توركیایه به‌سه‌ر سه‌رچاوه ئاوییه‌كانی هه‌ردوو روباری دیجلهو فورات، به‌وپێیه‌ی هه‌ردوو رووباره‌كه به(روباری نیشتیمانيی)* له‌قه‌ڵه‌م ده‌دات. له‌مباره‌وه (سلێمان دێمریل) پێیوابوو سه‌روه‌ریی توركیا به‌سه‌ر ئاوه‌وه له‌سه‌ر بنه‌مای سه‌روه‌ریی ره‌ها دامه‌زراوه‌‌و مافی سه‌روه‌ریی‌و زاڵبوونی به‌سه‌ر هه‌ردوو روباری دیجلهو فوراته‌وه هه‌یه‌‌و هیچ بوارێك بۆدانوستان یان سازش له‌گه‌ڵ هاوبه‌شه‌كانی له‌و حه‌وزه له‌گۆڕێدا نییه‌‌و ئاو سامانێكی نیشتیمانیی توركیایه. لێره‌وه دیمریل رای وابوو بنه‌مای هه‌ڵسوكه‌وتكردن به‌ئاوی ئه‌و روبارانه‌وه، به‌شێكی دانه‌بڕاوه له‌سه‌روه‌ریی نیشتیمانیی به‌سه‌ر وڵاته‌وه، وه‌ك سه‌روه‌ریی توركیا به‌سه‌ر خاك‌و هاوڵاتیانیه‌وه.[70]
هاوكات بنه‌مایه‌كی تری سیاسه‌تی ئاوی توركیا بریتی بوو له‌وه‌ی، كه توركیا پێیوابوو ئاو كاڵایه‌ك نییه بۆفرۆشتن‌و گۆڕینه‌وه(به‌شێوه‌ی شت به‌شت). له‌هه‌مانكاتدا سامانێكی نیشتیمانی ته‌نها خۆیه‌تی‌و كه‌س بۆی نییه تێیدا به‌شدار بێت، لهبهرئهوهی تاكه خاوه‌نی توركیا خۆیه‌تی.[71]
جگه‌له‌وه‌ی توركیا پێیوابوو ئه‌و ئاوه‌ی بۆسوریای به‌رده‌داته‌وه قوربانییه، نه‌ك ئه‌رك‌و پشك، چونكه بۆچوونی وابوو ناتوانێت ته‌حه‌مولی جێهێشتنی ده‌شته‌كانی باشووری رۆژهه‌ڵاتی ئه‌نادۆڵ به‌بێ ئاو بكات، ته‌نها له‌به‌ر خاتری ئه‌وه‌ی ئاو به‌خوڕ له‌نافوره‌كانی به‌غدا‌و دیمه‌شقه‌وه بێته‌خوارێ.[72] هاوكات بنه‌مایه‌كی دیكه‌ی سیاسه‌تی ئاویی توركیا له‌سه‌ر قبوڵنه‌كردنی گرێدان‌و ئیمزاكردنی رێكه‌وتننامه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانیتری حه‌وزی ئاویی نێوانیان دامه‌زرابوو، به‌بیانووی ئه‌وه‌ی یاسای نێوده‌وڵه‌تیی ناچار‌و پابه‌ندیی ناكات. له‌مڕووه‌وه (سلێمان دێمریل) رایگه‌یاند:”یاسای نێوده‌وڵه‌تیی هیچ جۆره رێكه‌وتنێك له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌یتر، كه‌هاوبه‌شن له‌گه‌ڵمانا ده‌رباره‌ی ده‌رامه‌تی ئاو به‌سه‌رماندا ناسه‌پێنێت‌و یاسایه‌كی نێوده‌وڵه‌تی نییه ده‌رباره‌ی ئاوه‌ڕۆی سنوور تێپه‌ڕ. هه‌موو ئه‌وه‌ی ده‌كرێ پێشبینیبكرێ، بریتییه له‌په‌یڕه‌وكردنی ئینساف‌و زیان نه‌گه‌یاندن به‌و ده‌وڵه‌تانه”. بۆیه توركیا دانی به‌مافی سوریا له‌پشكی ئاویدا نه‌ده‌نا.[73] به‌مه‌ش توركیا بانگه‌شه‌كانی سوریای ره‌تده‌كرده‌وه له‌ڕووی ئه‌وه‌ی رووباری فورات به(رووباری نێوده‌وڵه‌تيی)* هه‌ژمار بكات، چونكه سوریا یه‌كێك له‌و پاساوو بیانووانه‌ی له‌كێشه‌ی ئاویی له‌گه‌ڵ توركیا پشتی پێده‌به‌ست‌و به‌كاری ده‌هێنا، بریتی له‌وه‌ی رووباری فوراتی به‌رووبارێكی نێوده‌وڵه‌تی داده‌نا، كه‌به‌پێی پێناسه‌ی رووباری نێوده‌وڵه‌تی‌و یاسا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به‌تایبه‌ت له‌مه‌سه‌له‌ی ئاوو رووباره نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا هه‌موو ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی روباره‌كه‌یان پێدا تێپه‌ڕ ده‌بێت مافیان تێیدا هه‌یه‌‌و له‌ئاوو به‌كارهێنانیدا به‌شدارن.[74] ئه‌م پشتبه‌ستنه‌ی سوریاش به‌شه‌قڵه نێوده‌وڵه‌تییه‌كه‌ی رووباری فورات بۆ بنه‌ما گشتییه‌كانی یاساى نێوده‌وڵه‌تى ده‌گه‌ڕێته‌وه، كه‌به‌سه‌ر ئاویی نێوده‌وڵه‌تی‌و رووباری نێوده‌وڵه‌تی هاوبه‌شدا جێبه‌جێ ده‌بێت، ئه‌وانیش بریتین له:(هاوسێباشیی، زیان نه‌گه‌یاندن به‌ویتر، خۆگونجاندنى یاسایی، جێبه‌جێكردنی پابه‌ندییه یاساییه‌كان به‌نیازباشییه‌وه، هاریكاریی نێوده‌وڵه‌تیی، به‌كارنه‌هێنانی ماف بۆ پێشێلكردنی مافی ئه‌ویتر، چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكییه‌كان به‌ڕێگه‌ی ئاشتییانه‌‌و دانوستان له‌كاتی ناكۆكیدا). هه‌روه‌ك گرنگترین بنه‌مای تایبه‌تی له‌بنه‌ما گشتییه‌كانی تایبه‌ت به‌ئاو بریتییه له‌بنه‌مای دابه‌شكردنی دادپه‌روه‌رانه‌‌و ماقوڵ بۆ ئاوی نێوده‌وڵه‌تی‌و بنه‌مای یه‌كسانيی له‌مافی به‌كار هێنانی ئاو. هه‌موو ئه‌وانه‌ش كورت ده‌بنه‌وه له‌بنه‌ماكانی (دادپه‌روه‌ریی‌و به‌كارهێنانی ماقوڵ‌و زیان نه‌گه‌یاندن به‌ویتر)[75].
ته‌وه‌ری سێیه‌م- كێشه‌ی كورد له قه‌یرانی ئاویی توركیاو سوریادا
له‌كاتی سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یرانی ئاوییدا، له‌توركیا دوو بۆچوون سه‌باره‌ت به‌مه‌سه‌له‌ی ئاسایش‌و له‌مه‌ڕ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ سوریا له‌ئارادابوو:
یه‌كه‌میان: بیروڕای دامه‌زراوه‌ی سه‌ربازیی‌و تۆرگۆت ئۆزال بوو، كه‌وایانده‌بینی به‌ردانه‌وه‌ی ئاوی فورات كه‌مبكرێته‌وه، بۆئه‌وه‌ی سوریا ناچار بكرێت كۆمه‌كی جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد رابگرێت‌و ده‌رك به‌گرنكی پەیوەندیی له‌گه‌ڵ توركیا بكات.
دووه‌میان: بۆچوونی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه بوو، كه‌داوایده‌كرد جیاكاریی له‌نێوان مه‌سه‌له سیاسیی‌و ئابوورییه‌كان له‌كاتی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ سوریا بكرێت.[76]
ئه‌گه‌رچی توركیا به‌فه‌رمی چه‌ند جارێك رایگه‌یاندبوو ئاوی روباره‌كان وه‌ك چه‌كێك به‌كارناهێنێت، به‌ڵام دواجار بۆچوونی یه‌كه‌م سه‌ركه‌وت‌و كاریپێكرا‌و به‌كرداریش له‌ساڵی(1990) ناڕاسته‌وخۆ ئاو وه‌ك ئامرازی فشار دژی سوریا به‌كارهێنرا پاش ئه‌وه‌ی توركیا به‌بیانووی پڕكردنی به‌نداوی ئه‌تاتورك بۆ ماوه‌ی مانگێك ئاوی رووباری فوراتى راگرت‌و رێگه‌ی نه‌دا بۆ سوریا بچێت،[77] چونكه له‌بنه‌ڕه‌تیشدا یه‌كێ له‌ئامانجه سه‌ره‌كییه‌كانی سیاسه‌تی ئاویی توركیا فشار خستنه سه‌ر سوریا بوو بۆده‌ستبه‌رداربوون له‌كۆمه‌كیكردنی جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد، لهبهرئهوهی كرۆكی سیاسه‌تی ئاویی توركیا ده‌وردانی جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد، بوو له‌و نێوچانه‌ی، كه‌پرۆژه ئاوییه‌كانی تێدا جێبه‌جێده‌كرا.[78] باسیش له‌وه ده‌كرێ، كه‌ئه‌مریكا فشاری خستۆته سه‌ر سوریا بۆئه‌وه‌ی ده‌ستبه‌رداریی جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد ببێت له‌به‌رامبه‌ر چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی ئاو له‌گه‌ڵ توركیا. ته‌نانه‌ت توركیا پێشوه‌خت جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد له‌قه‌یرانی ئاویی خۆیدا كرده ئامانج‌و له‌ساڵی(1986) ژماره‌یه‌ك ئه‌ندامی پارتی كرێكارانی كوردستانی ده‌ستگیركرد، ئه‌ویش دوای ئاشكراكردنی پلانێك بۆتێكدان‌و ته‌قاندنه‌وه‌ی به‌نداوی ئه‌تاتورك، سوریای به‌هاندانی ئه‌و كۆمه‌ڵه تۆمه‌تباركرد.[79]
له‌ڕاستیدا پێشئه‌وه‌ی پرۆژه‌كانی باشووری ئه‌نادۆڵ ته‌واو ببن، توركیا نه‌یده‌ویست چاره‌سه‌ریی كۆتایی كێشه‌ی ئاو بكات بۆدابه‌شكردنی ئاوی دیجلهو فورات، ، چونكه پێیوابوو رێكه‌وتننامه هیچ ده‌سكه‌وتێكی سیاسیی بۆوه‌دیناهێنێت، به‌تایبه‌ت به‌هۆی گومانی به‌رامبه‌ر به‌رده‌وامیی هه‌ڕه‌شه‌ی جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كوردو كێشه‌ی روباری عاسی.[80] دواجار توركیا سووربوو له‌سه‌ر رێكه‌وتننامه‌ی گشتیی ئاو له‌گه‌ڵ سوریا، به‌ڵام به‌و مه‌رجه‌ی تاڕاده‌یه‌ك پێكه‌وه هاریكاریی بكه‌ن بۆسنووردانان بۆچالاكییه‌كانی جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد.[81]
كێشه‌ی كورد له‌رێكه‌وتننامه‌‌و پرۆتۆكۆله‌كانی نێوان توركیاو سوریا(1987- 1992)
توركیا له سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌‌و له‌ئاست به‌شێك له‌كێشه‌كانی له‌گه‌ڵ وڵاتانی هه‌رێمی‌و به‌دیاریكراویش له‌گه‌ڵ سوریا، پێڕه‌وی له‌پرینسیپی سازش بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان‌و رزگاربوون لێیان كردووه. ئه‌م سازشكردنه‌ش له واقیعی نێوده‌وڵه‌تیی‌و هه‌رێمیدا كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌ڵوێستی سیاسیی توركیا به‌رامبه‌ر وڵاتانی هه‌رێمیی‌و جیهانیی جێهێشتووه.[82]
ده‌ستپێكردنی خه‌باتی چه‌كداریی كورد مایه‌ی هه‌ڕه‌شه بوو بۆسه‌ر ئاسایشیی نه‌ته‌وه‌یی توركیا. بۆروبه‌ڕوبووه‌نه‌وه‌ی ئه‌م مه‌ترسیی‌و هه‌ڕه‌شه‌یه توركیا ستراتیژی ته‌وقدانی گرته‌به‌ر، سه‌رباری ئه‌وه‌ی له‌چركه‌ساتی دامه‌زراندنی توركیاوه ستراتیژی ته‌وقداني له‌سه‌ر دوو ئاست ده‌ستپێكردووه، یه‌كه‌میان: تایبه‌ت بووه به‌خودی توركیا خۆی‌و ئه‌وی تریان له‌رێگه‌ی هاوپه‌یمانی ده‌ره‌كییه‌وه، به‌تایبه‌ت له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمیی. بۆیه له‌قۆناغی هه‌شتاكان تانه‌وه‌ده‌كان پشتی به‌هه‌ردووكیان به‌ستووه بۆ روبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد.[83] هاوكات ته‌وقدان یه‌كێك له‌موفره‌داتی ستراتیژیی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیایه بۆروبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی فاكته‌ره‌كانی هه‌ڕه‌شه‌ی نێوخۆیی‌و ده‌ره‌وه‌‌و خۆی ده‌بینێته‌وه له(دانوستان، هه‌ڕه‌شه‌كردن، به‌رپه‌رچدانه‌وه، جه‌نگ، میدیا، سیخوڕیی، دیپلۆماسییه‌تی گشتیی یارمه‌تیی ده‌ره‌كیی‌و كارئاسانیی بازرگانیی‌و ئاسایشیی‌و..، تاد).[84] په‌یڕه‌وكردنی ئه‌م ستراتیژه‌ش له‌ڕێگه‌ی ئه‌نجامدانی چه‌ند پرۆتۆكۆل‌و رێكه‌وتننامه‌یه‌ك بوو له‌گه‌ڵ سوریا له‌و ماوه‌یه‌دا، به‌مشێوه‌یه:
پرۆتۆكۆلی ساڵی(1987)
ئه‌م پرۆتۆكۆله له‌سه‌ره‌تادا پرۆتۆكۆلێكی هاریكاریی ئابووریی بوو له‌بواری كنه‌‌و پشكنین ده‌رباره‌ی نه‌وت‌و گاز‌و رێكخستنی خه‌رجیه‌كان‌و گواستنه‌وه‌ی گۆشت‌و كاروباره گومركییه‌كان،[85] به‌ڵام هێنده‌ی نه‌برد به‌ماوه‌یه‌كی كه‌م پرۆتۆكۆلێكی ئاسایشییش به‌دواییدا هات، ئه‌ویش كاتێك بوو، كه‌توركیا سوریای به‌هاندانی ژماره‌یه‌ك(12 كه‌س)ی pkk تۆمه‌تبار كردبوو، كه‌ساڵی(1986) گوایه پلانیان بۆتێكدانی به‌نداوی ئه‌تاتورك دانابوو. بۆیه دوای سه‌ردانی تۆگوت ئۆزال له‌ته‌موزی(1987)بۆ دیمه‌شق، ئه‌و پرۆتۆكۆله‌ی ئیمزاكرد‌و رێكه‌وتن له‌سه‌ر:
1. توركيا ساڵانه بڕی (500 ملیار م3 / چركه) ئاو له‌روباری فورات بۆ سوریا به‌ربداته‌وه، كه‌ساڵانه یه‌كسان بێت به(15075 ملیار م3/چركه)، له‌به‌رامبه‌ردا ئه‌و وڵاته رێگری له‌پارتی كرێكارانی كوردستان بكات، كه‌بیه‌وێت هێرش بكاته سه‌ر توركیا له‌ڕێگه‌ی سنووره‌كانییه‌وه. هه‌روه‌ها سه‌ربازگه‌‌و بنكهو باره‌گاكانیشی له‌سه‌ر خاكه‌كه‌ی لاببات.
2. راده‌ستكردنی داواكراوان له‌هه‌ردوولا، ئه‌گه‌ر سه‌لمێنرا زیان به‌ئاسايیش ده‌گه‌یه‌نن.
3. داخستنی نوسینگه‌ی pkkو حزبی شیوعی توركی له‌سوریا‌و ده‌ركردنی سه‌ركرده‌‌و كادره‌كانیان، كه‌سه‌رپه‌رشتی سه‌ربازگه‌كانی راهێنان له‌نێوچه‌ی بیقاع ده‌كه‌ن.
4. ده‌ركردنی ئه‌ندامانی سوپای سوریی ئه‌رمه‌نی‌و سنووردانان بۆچالاكییه‌كانیان.
5. سڕینه‌وه‌ی پارێزگای ئه‌سكه‌نده‌روونه له‌سه‌ر نه‌خشه‌كانی سوریا له‌نێو په‌ڕاوه‌كانی خوێندندا.[86]
رێكه‌وتننامه‌ی ساڵی(1992)
ئه‌م رێكه‌وتننامه‌یه له‌به‌رئه‌وه هاته‌ئاراوه، كه‌توركیا پێیوابوو، سوریا پابه‌ند نه‌بووه به‌و خاڵانه‌ی له‌پرۆتۆكۆلی(1987)دا هاتبوو، تایبه‌ت به‌ڕاگرتنی هاوكاریكردنی جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداری كوردو راوه‌ستاندنی چالاكییه چه‌كارییه‌كان له‌نێوچه سنوورییه‌كان. بۆیه كاتێ(عیسمه‌ت سیزگین)ی وه‌زیری نێوخۆ له‌نیسانی(1992) له‌دیمه‌شق چاوی به(حافز ئه‌سه‌د) كه‌وت، ده‌باره‌ی ئه‌و مه‌سه‌له‌یه هه‌ندێ سكاڵای ئاراسته كرد. دوای ئه‌م نیگه‌رانیی‌و سكاڵایه‌ی توركیا، هێنده‌ی نه‌برد له‌دیرۆكی(17/4/1992) له‌گه‌ڵ سوریا رێكه‌وتننامه‌یه‌كی تریان ئیمزاكرد، كه‌زۆربه‌ی ماده‌‌و بڕگه‌كانی تایبه‌ت بوو به‌جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كوردو تێیدا هاتبوو:
1. هه‌ردوولا سه‌ركۆنه‌ی تیرۆر ده‌كه‌ن، ئیتر ئاراسته‌و سه‌رچاوه‌كه‌ی هه‌ركوێ بێت‌و بڕیار ده‌ده‌ن به‌هاوبه‌شیی دژایه‌تیی بكه‌ن‌و رێ‌و شوێنی پێویست بگرنه‌به‌ر بۆپێنه‌دانی هیچ په‌ناگه‌‌و رێڕه‌وێك بۆچالاكییه تیرۆریستییه‌كان‌و ئاراسته‌كردنیان دژ به‌لایه‌نه‌كه‌ی تر له خاكی هه‌ردوو ده‌وڵه‌تدا…
2. هه‌ردوولا رێگه به‌چالاكیی ناڕه‌وا ناده‌ن، كه‌هه‌ڕه‌شه له‌ئاسایيش‌و سه‌قامگیریی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی تر بكات‌و په‌ره به‌هاریكاریی ئاڵوگۆڕیی ده‌ده‌ن، له‌نێویشیدا ئاڵوگۆڕی زانیاریی دژی رێكخراو‌و كۆمه‌ڵه‌‌و كه‌سایه‌تییه‌كان، كه به‌و چالاكییانه هه‌ڵده‌ستن.
3. هه‌ردوولا هه‌ڵده‌ستن به‌زیادكردنی رێ‌و شوێنی گیراوه‌به‌ر به‌رامبه‌ر رێگریكردن له‌په‌ڕینه‌وه‌ی ناڕه‌وا به‌درێژایی سنووریی نیشتیمانیی‌و ئه‌و ئامانجه‌ش به‌پته‌وكردنی هاریكاریی ئاڵوگۆڕ له‌نێوان ده‌سه‌ڵاتدارانی سنووری هه‌ردوو وڵات وه‌ده‌ستده‌هێنن.
4. هه‌ردوولا رێ‌و شوێنه ئاراسته‌كراوه‌كان زیاتر ده‌كه‌ن، بۆرێگرتن له‌و كه‌سانه‌ی، كه‌به‌ڵگه‌نامه‌ی ساخته هه‌ڵده‌گرن له‌كاتی هاتنه‌ناوه‌وه‌‌و ده‌رچوون له‌ڕێگه‌ی یه‌كێك له‌و دوو ده‌وڵه‌ته‌وه. هه‌روه‌ها رێگریكردن له‌په‌ڕینه‌وه‌ی ماده هۆشبه‌ره‌كان.
5. به‌رده‌وامیی ئاڵوگۆڕیی زانیاریی‌و به‌ڵگه‌نامه، كه‌یارمه‌تی قۆڵبه‌ستكردن‌و راگرتنی تۆمه‌تباران‌و به‌سه‌ربازگرتووه هه‌ڵاتووه‌كان ده‌دات‌و په‌ره‌پێدانی ئامرازیی ته‌واو بۆ ئه‌م ئامانجه. هه‌روه‌ها گێڕانه‌وه‌ی قۆڵبه‌ستكراوان به‌خێرایی پێویست بۆئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی، كه‌هه‌ڵگریی ره‌گه‌زنامه‌كه‌یه‌تی.
6. په‌ره‌پێدانی رێ‌و شوێنی گیراوه‌به‌ر بۆرێگریكردن له‌ڕوودانی ته‌قه‌ی بێپاساو به‌درێژایی سنووری هاوبه‌ش له‌نێوان كۆماری توركیاو كۆماری عه‌ره‌بیی سوریا.
7. بڕیار له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی كۆبوونه‌وه‌ی خولیی به‌رپرسانی ئاسایشیی هه‌ردوو وڵات (3 مانگ جارێك) ده‌درێت.
8. لایه‌نی توركیا دڕدۆنگیی خۆی ده‌ربڕی به‌رامبه‌ر چالاكییه‌كانی pkkو لایه‌نی سوریا رایده‌گه‌یه‌نێت:” پارتی كرێكارانی كوردستان به‌رێكخراوێكی ناڕه‌وا له‌سوریا داده‌نێت‌و ئه‌ندامانی ئه‌و رێكخراوه كاتێ ده‌ستگیرده‌كرێن ئاراستەی دادگا ده‌كرێن‌و ده‌خرێنه به‌رده‌م ده‌زگای دادوه‌ریی تایبه‌تمه‌ند.[87]
دوای ئه‌م رێكه‌وتننامه‌یه وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی توركیا(حیكمه‌ت چه‌تین) له‌كاتی سه‌ردانكردنی دیمه‌شق له مانگی (8/1992) رایگه‌یاند:”هاوكاریی سوریا بۆ توركیا سه‌باره‌ت به مه‌سه‌له‌ی كورد، رێگه له‌به‌رده‌م هاریكاریی هه‌ردوولا ده‌كاته‌وه له بواره‌كانی تری وه‌ك بازرگانیی‌و وزه‌دا، لهبهرئهوهی توركیا به بایه‌خه‌وه بۆ ئه‌م هاریكارییه ده‌ڕوانێت بۆ روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی جوڵانه‌وه‌‌و چالاكیی PKK، دوای ئه‌وه‌ی سوریا سه‌ربازگه‌كانی راهێنانی له دۆڵی بیقاعی لوبنان داخست‌و چالاكییه‌كانیانی له نێو خاكه‌كه‌یدا قه‌ده‌غه‌كرد”.[88]
لێره‌دا به‌وردبوونه‌وه بۆ هه‌ردوو پرۆتۆكۆل‌و رێكه‌تننامه‌كه‌ی نێوان توركیاو سوریا تێبینی ئه‌وه ده‌كه‌ین، كه‌به‌ر له‌وه‌ی شه‌قڵێكی سیاسیی وه‌ربگرن، خه‌سڵه‌تێكی ئاساییشیان وه‌رگرتووه، به‌جۆرێك بۆ توركیا ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی‌و بۆ سوریاش ئاساییشی ئاویی. ئه‌مه‌ش به‌ئاشكرا كاریگه‌ری‌و په‌یوه‌ندی كێشه‌ی كورده له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیاو سوریا، چونكه گه‌ر له‌به‌ند‌و خاڵه‌كانی هه‌ردوو رێكه‌وتننه‌كه وردبینه‌وه، ده‌بینین راسته‌وخۆ‌و ناڕاسته‌وخۆ كێشه‌ی كورد گرێدراوه به‌ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی توركیاو ئاساییشی ئاویی سوریاوه.
له‌كۆتاییدا ده‌توانین بگه‌ینه ئه‌وه‌ی، كه‌توركیا سوور بووه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ر رێكه‌وتننامه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ سوریا تایبه‌ت به‌كێشه‌ی ئاویی نێوانیان ئه‌نجام بدات، په‌یوه‌ستی كردووه به‌كێشه‌ی كورده‌وه،[89] ئه‌مه‌ش واته گرێدانی ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی خۆی به‌ئاساییشی ئاویی سوریاوه، چونكه دواجار ئه‌وه روونبوویه‌وه، كه‌هه‌رچی توركیا ئاتاجی به‌پارێزگاری له‌ئاساییشه نه‌ته‌واییه‌كه‌ی هه‌بووه‌‌و سوریا ئاساییشه ئاوییه‌كه‌ی، كه‌له‌م نێوه‌نده‌دا سه‌رباری فاكته‌ره كارتێكه‌ره‌كانی دیكه، كێشه‌ی كوردو جوڵانه‌وه‌ی چه‌كداریی كورد فاكته‌رێكی كاریگه‌ری ئه‌و په‌یوه‌ندییانه بووه‌‌و كارایی به‌سه‌ر ئاساییشی نه‌ته‌وه‌یی توركیاو ئاساییشی ئاویی سوریاوه له‌و قۆناغه مێژووییه‌دا هه‌بووه‌‌و رێكه‌وتننامه‌‌و پرۆتۆكۆله سیاسیی‌و ئاوییه‌كانیش به‌ڵگه‌ی روونی ئه‌م كاریگه‌رییه‌ی كێشه‌ی كورد بوون.
ده‌رئه‌نجام
پەرەسەندنی جوڵانەوەی چەكداریی كورد لەهەشتاكانی سەدەی رابردوو لەتوركیادا پاڵنەرێكی گەورە بوو بۆئەوەی ئەو وڵاتە لەسیاسەتی دەرەوە‌و پەیوەندی هەرێمی لەگەڵ سوریادا پەنا بباتە بەر بەكارهێنانی كارتی ئاو وەك گوشارێك بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری كێشەی كورد لەسەر ئاساییشی نەتەوەیی. ئەوەش بەگرێدانی ئاساییشی نەتەوەیی خۆی بەئاساییشی ئاویی سوریاوە، سەرباری ئەوەی هەمیشە هەوڵیداوە خۆی بەدوور بگرێت لەچارەسەركردنی یەكجارەكی كێشەی ئاویی نێوانیان. بۆیە زیاتر پشتی بەو بیردۆزانەی چارەسەركردنی گرفتی ئاویی بەستووە، كەمافی مامەڵە پێوەكردنی سەرچاوە‌و رووبارە ئاوییەكان دەبەخشێتە ئەو وڵاتەی، كەرووبارەكە لەخاكەیەوە هەڵدەقوڵێت، بەو پێیەی توركيا رووباری دیجلەو فوراتی وەك رووباری نیشتیمانی هەژمار دەكرد لەبرى رووباری نێودەوڵەتیی.
هاوكات كاریگەری كێشەی كورد لەسەر پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان توركیاو سوریا لەماوەی ساڵانی نێوان (1987-1992) بەجۆرێ رەنگیداوەتەوە، كە لەپرۆتۆكۆل‌و رێكەوتننامە ئاویی‌و سیاسییەكانی نێوانیاندا، پەیوەستكراوە بەئاساییشی نەتەوەیی توركیا لەلایەك‌و ئاساییشی ئاویی سوریا لەلایەكی ترەوە، هەربۆیە لەو رێكەوتننامە‌و پرۆتۆكۆلانەدا تێبینی ئەوە دەكەین، كەتوركیا كاتێك ئامادەیە مافی ئاویی سوریا بدات، كەسوریا پاپەند بێت بەرەچاوكردن‌و پاراستنی ئاساییشی نەتەوەیی توركیاوە. ئەمەش بەئاشكرا بوونی پەیوەندییەكی راستەوخۆی كێشەی كوردمان بۆ دەردەخات لەتوركیا بەهەردوو چەمكی ئاساییشی نەتەوەیی توركیاو ئاساییشی ئاویی سوریاوە لەو قۆناغە مێژووییەدا، كەدواجار ئاماندی توركیا تەوقدانی مەترسیی‌و كاریگەرییەكانی كێشەی كورد بووە لەسەر ئاساییشی نەتەوەیی. بۆیە لەرێگەی رێكەوتننامە‌و پرۆتۆكۆلە سیاسیی‌و ئاوییەكانەوە هەوڵی گوشار خستنە سەر سوریای داوە بۆ دەستبەرداربوون لەپەنادان‌و داڵدەدانی جوڵانەوەی چەكداریی كورد.
The Kurdish issue in Turkish-Syrian relations from the Perspective of National Security and Water Security
(1987-1992)
Abstract:
Since the establishment of the Republic of Turkey, the Kurdish issue has had a major impact on its foreign relations and has been a major threat to the country’s national security. As a consequence of emerging the Kurdish armed struggle during the years of 1980s, Turkey had in different ways made an effort to blockade this influence in its regional relations with neighboring countries, In a way that Turkey endeavored to utilize its important resources in favour of its security and national interests, in order to counter internal and external threats, from its geopolitical position to its water source.
Therefore, concerning its relations with Syria, despite the bordering issue, Alexandria province and the Kurdish issue, Turkey has worked to link its national security to Syria’s water security, using the water card to put pressure on Syria to stop supporting and harboring the Kurdish armed movement, which has used its territory to attack the Turkish army and security objectives. This was based on the view that Syria needed water for agriculture, industry and drinking water and that it mainly depended on water from the Euphrates River, which flows through Turkey and then flows into Syria. Therefore, the Kurdish issue has influenced the political and water agreements and protocols between Turkey and Syria between 1987-1992 in terms of national security and water security of the two countries
Key words: Turkey, Syrian, Kurdish issue, Water issue, Perspective of National Security and Water Security.
خلاصة
منذ قيام الجمهورية التركية الجديدة كان القضية الكردية تأثير كبير على علاقاتها الخارجية وشكلت تهديدًا كبيرًا علي أمنه القومي. خلال سنوات الثمانينيات القرن الماضي بسبب ظهور الكفاح المسلح الكردي، أجبرت تركيا بطرق مختلفة باتخاذ اجرائات للاحتواء هذه التأثير في علاقاتها الإقليمية مع الدول الجوار، اذ حاولت هذه الدولة استخدام كل مقوماته من موقعه الجيوبولتيكية الي ثروته المائية لخدمة مصالحه السياسية والامنية ومواجهة مخاطر وتهديدات الداخلية والخارجية.
لذا في علاقاته مع سوريا رغم وجود خلافات ومشاكل الحدود وقضية لواء الاسكندرونة والقضية الكوردية، قامت تركيا بربط أمنه القومي بأمن الامائي السوري واستخدام الورقة المائية بهدف الضغط علي سورية لأستغناء دعم ووايواء الحركة الكوردية المسلحة، الذين يستخدمون اراضي سورية لشن هجمات علي أهداف تركيا الامنية والعسكرية. وهذه من الرؤية لآن سوريا يحتاج كثيرا للماء وخاصة نهر الفرات لمجالات الصناعة والزراعة والشرب. في حين هذه النهر ينبع من داخل تركيا وبعدها يعبر الي سورية. وفي الختام نعرف مدي تاثير القضية الكوردية وانعاكاساته من منظور الامن القومي والامن المائي علي الاتفاقيات والبروتوكولات السياسية والمائية بين تركيا وسوريا بين عامي (1987-1992) لهذه الدولتين.
سةرضاوةكان
يةكةم- بةزماني عةرةبي:
ئةلف- كتيَب:
- جراهام فولر: الجمهورية التركية الجديدة، تركيا كدولة محورية فى العالم الاسلامى، ط1، مركز الامارات للدراسات والبحوث الاستراتيجية، ابوظبي، 2009.
- جلال عبدالله معوض: صناعة القرار فى تركيا والعلاقات العربية التركية، ط1، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت.
- جون بولوك وعادل درويش: حروب المياه، الصراعات القادمة فى الشرق الاوسط، ت(هاشم محمد محمد)، المجلس الاعلى للثقافة، 1999.
- جويس شيرا ستار: معاهدات حول المياه الشرق الاوسط، ت. عمار احمد حامد، ط1، الاهالى للطباعة والنشر والتوزيع، دمشق، 1999.
- خورشيد حسين دلى: تركيا والقضايا السياسة الخارجية التركية، جمعية الكتاب العرب، دمشق، 1999.
- د.ابراهيم خليل احمد ود.خليل على مراد: ايران وتركيا، دراسة فى تاريخ الحديث والمعاصر، دار الكتب للطباعة والنشر، الموصل، 1992.
- د.رمزى سلامة: مشكلة المياة فى الوطن العربي، احتمالات الصراع والتسوية، منشاءة المعاريف بالاسكندرية، 2001.
- د.سالم محمد عبود و د.زياد محمد عبود: سياسة العطش ومستقبليات حرب المياه، دراسة في الوطن العربي والعراق، ط1، دار الدكتور للعلوم الادارية والاقتصادية، بغداد، 2012.
- د.سليمان عبدالله اسماعيل: السياسة المائية لحوضى دجلة والفرات وانعكاساتها على القضية الكردية، ط1، مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، السليمانية، 2011.
- د.شكراني الحسين: العدالة المائية من منظور القانون الدولي، رؤي استراتيجية، سبتمبر 2013.
- د.عبدالعزيز شحادة المنصور: المسالة المائية فى السياسة السورية تجاه تركيا، ط1، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 2000.
- د.عبدالوهاب الكيالي واخرون: موسوعة السياسة، ج1، ط، المؤسسة العربية للدراسات والنشر، بيروت،79 19.
- د.عقيل سعيد محفوض: الخرائط المتوازية، كيف رسمت الحدود في الشرق الاوسط، ط1، مركز دمشق للابحاث والدراسات (مداد)، دمشق- سورية، 2016.
- د.عقيل سعيد محفوض: السياسة الخارجية التركية، الاستمرارية – التغيير، ط1، المركز العربى للابحاث ودراسة السياسات، الدوحة، 2012.
- د.عقيل سعيد محفوض: سورية وتركيا، الواقع الراهن واحتمالات المستقبل، ط1، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 2009.
- د.عماد الضميري: تركيا والشرق الاوسط، مركز القدس للدراسات السياسة، 2002.
- د.نبيل السمان: المياه وسلام الشرق الاوسط، دمشق، 1997.
- د.وليد رضوان: العلاقات العربية- التركية فى القرن العشرين السورية التركية- نموذجا، ط1، دار عبدالمنعم-ناشرون، حلب، 2004.
- د.وليد رضوان: مشكلة المياه بين سورية وتركيا، ط1، شركة المطبوعات للتوزيع والنشر، بيروت، 2006.
- داليا اسماعيل محمد: المياه والعلاقات الدولية، دراسة فى اثر ازمة المياه على طبيعة ونمط العلاقات العربية- التركية، ط1، مكتبة مدبولى، القاهرة، 2006.
- سعد ناجي جواد، دراسات في المسالة القومية الكردية، الدار العربية للعلوم، ( بيروت، ٢٠٠٥).
- سليمان عبدالله الحربي: مفهوم الامن: مستوياته وصيغته وتهديداته، دراسة نظرية في المهاهيم والاطر.
- عايدة العلى سرى الدين: العرب والفرات بين تركيا واسرائيل، ط1، دار الافاق الجديدة، بيروت، 1987.
- عايدة العلى سري الدين: الدول المثلث بين فكى الكماشة التركية الاسرائيلية، ط1، دار الفكر العربي، بيروت، 1997.
- عبدالزهرة شلش العتابى: توجهات تركيا نحو الاقطار الخليج العربى، دراسة فى الجغرافية السياسية، ط1، دار الشؤون الثقافية العامة(افاق عربية)، بغداد، 2002.
- على جمالو: ثرثرة فوق الفرات، النزاع على المياه فى الشرق الاوسط، ط1، رياض الريس للكتب والنشر، لندن، بيروت، 1988.
- فارس مظلوم العانى وسعدى عبد عودة الفهداوى، وكمال احمد العانى: السياسات المائية وانعكاساتها فى الازمة المائية العربية، ط1، دار الصفاء للطباعة والنشر والتوزيع، عمان- اردن.
- فليب روبنس: تركيا والشرق الاوسط، ت(ميخائيل نجم خورى)، ط1، دار قرطبة، دار البيضاء، 1993.
- م. عبد المعطي زكي: مفهوم الأمن القومي وعلاقته بالأمن المائي .
- مانويل شيفلر: الاتفاقيات الدولية للمياة رؤيا للمقارنة، من كتاب والتينا شومان ومانويل شيفلر: المياة في الشرق الاوسط نزاعات محتملة وتعاون مأمول.
- محمد بركات: مشكلات الحدود العربية، اسبابها النفسية واثارها السلبية، ط1، اطلس للنشر والانتاج الاعلامى، قاهرة، 2005.
- محمود الاشرم: اقتصاديات المياه فى الوطن العربى والعالم، ط1، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 2000، ص239.
- منذر الخدام: الامن المائي العربى، الواقع والتحديات، ط1، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 2001، ص200.
- نجدت صبري ئاكره يي: الاطار القانوني للامن القومي، دراسة تحليلية، اربيل، 2004.
- نوبار هوفيسبيان واخرون: فيروز احمد واخرون: تركيا بين الصفوة البيروقراطية والحكم العسكري، ط1، مؤسسة الابحاث ، بيروت.
- هاينتس كرامر: تركيا المتغيرة تبحث عن ثوب جديد، ت(فاضل جتكر)، الرياض، ٢٠٠١.
- يورج بارانادات وايتول كابلان: القانون الدولي للمياة: نظم للتعاون ومناقشة المعاهدات الدولية للمياة، من كتاب والتينا شومان ومانويل شيفلر: المياة في الشرق الاوسط نزاعات محتملة وتعاون مأمول، ترجمة (ا.د.عبدالعزيز محمد البسام، ا.د.سمير محمود الشاذلي)، ط1، النشر العلمي والمطابع، جامعة ملك السعود، السعودية، 2006.
- يوسف ابراهيم الجهماني: توركيا والشرق الاوسط، سوريا- المياه، اسرائيل، ط2، دار حوران، للطباعة والنشر، 2009.
بيَ- ماستةرنامةء تيَزي دكتؤرا:
- بيان العساف: انعكاسات الامن المائي العربي علي الامن القومي العربي، دراسة حالة حوضي الاردن والرافدين، اطروحة دكتوراة غير منشورة، كلية العلوم السياسية والاعلام، قسم العلوم السياسية والعلاقات الدولية، جامعة الجزائر، 2005.
- درويش بلقاسم و حمومة توفيق: معضلة الامن المائي وتاثيرها علي الامن القومي في منطقة الشرق الاوسط، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة مولود معمري تيزي وزو، كلية الحقوق والعلوم السياسية، قسم العلوم السياسية، 2014-2015.
- ريان ذنون محمود حسن العباسي، مشروع جنوب شرقي الاناضول وتاثيرة في العلاقات العربية – التركية، اطروحة دكتوراه غير منشورة قدمت الى كلية التربية – جامعة الموصل ٢٠٠٤.
- سعد عبدالعزيز مسلط موسي الجبوري، التطورات السياسية الداخلية في تركيا ( ١٩٨٣- ١٩٩١)- دراسة تاريخية، اطروحة دكتوراه غير منشورة قدمت الي كلية التربية – جامعة الموصل ٢٠٠٧.
- وصال نجيب عارف العزاوي، القضية الكردية في تركيا – دراسة في التطور السياسي للقضية الكردية منذ بدايتها وحتي عام ١٩٩٣، اطروحة دكتوراة غير منشورة قدمت الي كلية العلوم السياسية – جامعة بغداد ١٩٩٤.
جيم- طؤظار:
- احمد حسين طه الاسودى: مشكلة المياه الدولية المشتركة(تركيا، سوريا، العراق)، مجلة جامعة تكريت للعلوم الانسانية، مج(15)، ع(5)، حزيران 2008، جامعة تكريت.
- اميرة اسماعيل العبيدى: اشكاليات السياسة المائية بين سوريا وتركيا، م(التربية والعلم)، مج(17)، ع(2)، 2010.
- د. ريان ذنون العباسي: سليمان ديمريل ودوره فى تنمية مشاريع المياه التركية، مج(التربية والعلم)، مجلد(17)، ع(1)، 2010.
- د.ابتهال محمد رضا داود: مشكلة المياه فى الوطن العربى(تركيا، سوريا، العراق)، م(دراسات دولية)، ع(الثامن والثلاثون).
- د.حاتم مهدى الرفاعى: اشكالية المياه بين القانون والسياسة، مجلة جامعة كركوك للدراسات الانسانية، ع(1)، مجل(7)، 2012.
- د.حامد عبيد حداد: المشاريع المائية التركية فى حوضى دجلة والفرات، الاهداف والنوايا، مجلة العلوم الاقتصادية والادارية، مج(18)، ع(65).
- د.حامد محمود طه السويداني: العلاقات التركية السورية 1998-2011، مجلة (دراسات اقليمية)، ع (9)، مركز الدراسات الاقليمية التركية، جامعة الموصل.
- د.ريان ذنون محمود العباسي: الاثار الاقتصادية والبيئية لمشروع جموب شرق الاناضول علي سوريا والعراق، مج(دراسات اقليمية)، ع(4)، 31كانون الاول 2005)، جامعة الموصل، مركز دراسات الاقليمية التركية.
- د.عباس عبدالمحسين كاظم وظاهر عبدالزهرة خضير: تركيا ونهر الفرات، نظرة تحليلية فى الجغرافية السياسية، مج(ابحاث للعلوم الانسانية)، مج(36)، ع(3)، البصرة، 2011.
- د.عبدالعزيز شعبان الحديثي: نهر دجلة والفرات بين الحقوق المكتسبة والسياسة المائية التركية، مج (ديالي)، العدد الخامس والثلاثون، 2009.
- عبد الرضا كاطع حسون: المسؤلية الدولية عن الاستخدام الضار لنهر الفرات من قبل تركيا، مج(الكوفة) للعلوم القانونية والسياسية، ع(13)، مج(1)، جامعة الكوفة.
- على ياسين عبدالله: التوجهات الحديثة فى الاستراتيجية المائية بين(العراق، سوريا، تركيا)، مج(ديالة)، ع(الثامن والثلاثون)، 2009.
- محمود سالم السامرائى: المساومة فى السياسة الخارجية التركية، مج(العربية) للعلوم السياسية، ع(13)، شتاء 2007.
دووةم- بةزماني كوردي:
ئةلف- كتيَب:
- به‌رزانی مه‌لا ته‌ها: ئایین‌و مه‌زهه‌ب له‌كێشمه‌كێشی سیاسه‌ت‌و ئایدۆلۆجیادا، چ1، چاپخانه‌ی (یاد)، سلێمانی، 2019.
- 2- پ.ی.د.یاسین سه‌رده‌شتی‌و ئه‌وانیتر:مێژووی چه‌پ له‌توركیا، چ1، سلێمانی، 2016، ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی مه‌لاجه‌میل رۆژبه‌یانی.
- د.سه‌لام عه‌بدولكه‌ریم: پارتی كرێكارانی كوردستان PKK له‌پەیوەندییه هه‌رێمییه‌كانی توركیادا 1980-1999)، چ1، چاپخانه‌ی (په‌نجه‌ره)، تاران، ناوه‌ندی مێژووی جه‌میل رۆژبه‌یانی، سلێمانی، 2015.
- 4- كۆمه‌ڵێ نوسه‌ر: كێشه‌ی كوردو پارتی كرێكارانی كوردستان له‌په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تی‌و هه‌رێمییه‌كانی توركیا (1978-2016)، و.له‌عه‌ره‌بیه‌وه (د.سه‌لام عه‌بدولكه‌ریم‌و به‌رزانی مه‌لا ته‌ها)، چ1، بڵاوكراوه‌كانی ده‌زگای ئایدیا بۆ هزر‌و لێكۆڵینه‌وه، 2018.
[1] د.عقيل سعيد محفوض: الخرائط المتوازية: كيف رسمت الحدود في الشرق الاوسط، ط1، مركز دمشق للابحاث والدراسات (مداد)، دمشق- سورية، 2016، ص34.
[2] نفس المصدر ، ص37.
* پرۆژه‌ی مارشاڵ: ئه‌و پرۆژه ئابوورییه بوو، كه جه‌نراڵ جۆرج مارشاڵی سه‌رۆكی ده‌زگه‌ی ئه‌ركانی سوپای ئه‌مریكا‌و وه‌زیری ده‌ره‌وه له مانگی(1/1947)ه‌وه بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی ئه‌وروپا دوای جه‌نگی دووه‌می جیهانیی دایاننا‌و له به‌رده‌م زانكۆی هارڤارد له رۆژی(5/6/1947) جاڕدرا، ئه‌و ده‌زگایه‌ی وڵاتانی ئه‌وروپای رۆژئاوا دایانمه‌زراند بوو بۆ سه‌رپه‌رشتیكردنی خه‌رجكردنی(13ملیار) دۆلاری ئه‌مریكیی‌و ناونرا (رێكخراوی هاریكاریی‌و ئابووری ئه‌وروپیی). ئه‌و پاره‌یه كارئاسانی كرد له دووباره ئاوه‌دانكردنه‌وه‌‌و به‌گه‌ڕخستنی ئابووریی‌و كارخانه‌كانی ئه‌وروپا. له‌م نێوه‌نده‌دا توركیا ساڵی(1949) بڕی (60 ملیۆن) دۆلاری پێگه‌یشت‌و تاساڵی(1951) گه‌یشته(144 ملیۆن) دۆلار‌و دواجار گه‌یشته(440 ملیۆن) دۆلار. سه‌رباری ئه‌وه‌ی له ڕووی سه‌ربازیشه‌وه به‌هێز كرا، بڕوانه د.ابراهيم خليل احمد ود.خليل على مراد: ايران وتركيا، دراسة فى تاريخ الحديث والمعاصر، دار الكتب للطباعة والنشر، الموصل، 1992، ص314.
[3] د.سه‌لام عه‌بدولكه‌ریم: پارتی كرێكارانی كوردستان PKK له‌پێوه‌ندییه هه‌رێمییه‌كانی توركیادا (1980-1999)، چ1، چاپخانه‌ی (په‌نجه‌ره)، تاران، ناوه‌ندی مێژووی جه‌میل رۆژبه‌یانی، سلێمانی، 2015، ل133.
[4] د.حامد محمود طه السويداني: العلاقات التركية السورية (1998-2011)، مجلة (دراسات اقليمية)، ع (9)، مركز الدراسات الاقليمية التركية، جامعة الموصل، ص3.
[5] يوسف ابراهيم الجهماني: تركيا والشرق الاوسط، سوريا- المياه- اسرائيل، ط2، دار حوران، للطباعة والنشر، 2009، ص48.
[6] كۆمه‌ڵێ نوسه‌ر: كێشه‌ی كوردو پارتی كرێكارانی كوردستان له‌په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تی‌و هه‌رێمییه‌كانی توركیا (1978-2016)، و.له‌عه‌ره‌بیه‌وه (د.سه‌لام عه‌بدولكه‌ریم‌و به‌رزانی مه‌لا ته‌ها)، چ1، سلێمانی، بڵاوكراوه‌كانی ده‌زگای ئایدیا بۆ هزر‌و لێكۆڵینه‌وه، 2018، ل23.
[7] سعد ناجي جواد، دراسات في المسالة القومية الكردية، الدار العربية للعلوم، ( بيروت، ٢٠٠٥)، ص ٢٤ – ٢٥.
* پارتی دیموكرات: ئه‌و پارته بوو، كه له‌ساڵی 1946 له‌سه‌رده‌ستی هه‌ریه‌كه له(جه‌لال بایار‌و عه‌دنان مه‌نده‌رێس) دامه‌زرا‌و له‌پارتی گه‌لی كۆماری هاتنه‌ده‌ره‌وه. دامه‌زراندنی ئه‌م پارته به‌سه‌ره‌تای فره‌حزبی له‌توركیا داده‌نرێت. به‌گوێره‌ی به‌ڵگه‌نامه‌ی دامه‌زراندنی پارته‌كه بنه‌ما‌و پره‌نسیپه سه‌ره‌كییه‌كانی بریتی بوون له:(په‌یڕه‌وكردنی ئایدۆلۆجیای ئیسلام‌و دیموكراسی پارێزكار، گرتنبه‌ری میتۆدی ئابووریی لیبراڵی‌و ئازاد). له‌هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی (14ی ئایاری 1950) توانی رێژه‌ی (55.2%)ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ستبهێنێت‌و ماوه‌ی (10) ساڵ له‌سه‌ر ته‌ختی ده‌سه‌ڵات بمێنێته‌وه تا (27ی ته‌مووزی 1960)و كوده‌تای به‌سه‌ردا كرا‌و كۆتایی به‌رۆڵی له‌سه‌ر شانۆی سیاسی توركیا هات. بڕوانه الحزب الديمقراطي “بذرة التقدم والحرية في تركيا .https://www.turkpress.co/node/13861
** پارتی كاری توركیی: ئه‌و پارته بوو، كه‌به‌هۆی رێگه‌دانی ده‌ستووری نوێی توركیا له‌ساڵی 1961 به‌دامه‌زراندنی پارت‌و رێكخراوه چه‌په‌كان، له(13ی شوباتی 1961) وه‌ك پارتێكی نوێ، كه له 12 سه‌ندیكا پێكهاتبوون دامه‌زرا‌و ناوی لێنرا پارتی كاری توركیی‌و له‌لایه‌ن هه‌ریه‌كه له (كه‌مال توركله‌ر، عه‌ونی ئه‌راقلن، شه‌عبان یه‌ڵدز، ئیبراهیم كوزچه، ئه‌حمه‌د موشلو‌و ره‌زا قه‌واس، صین ئولوس باش، سیفات كوكسوز ئۆغلو، ساڵه‌ح ئوزقرابای، ئیبراهیم ده‌نیزچی ئار، عه‌دنان ئه‌ركن‌و كه‌مال نه‌بی ئۆغلو) ئیمزا له‌سه‌ر ئه‌م دامه‌زراندنه كرا. له‌شوباتی 1962دا پارته‌كه كۆنگره‌ی دامه‌زراندنی به‌ست، به‌جۆرێك محه‌مه‌د عه‌لی ئه‌یبار وه‌ك سه‌رۆكی پارته‌كه هه‌ڵبژێردرا‌و ژماره‌ی ئه‌ندامانی لیژنه‌ی جێبه‌جێكردنی پارته‌كه‌ی بۆ 7 ئه‌ندام كه‌مكرده‌وه‌‌و له‌گه‌ڵ پارتی سۆسیالیستیی به‌سه‌رۆكایه‌تی محه‌مه‌د حه‌یده‌ر ئۆغلو ئاوێته بوو. له‌به‌رنامه‌ی سیاسیی‌و له‌چوارچێوه‌ی سیاسه‌تی نێوخۆییدا، جه‌ختی له‌سه‌ر دانانی چاره‌سه‌ر بۆ كێشه ئابوورییه‌كان‌و به‌رزكردنه‌وه‌ی تێچوونی بژێوی كردبۆوه‌‌و به‌هۆكارێكی دانابوو له‌روودانی شڵه‌ژان له‌نێو ریزی كرێكاران‌و خوێندكاراندا‌و له‌میانه‌ی ئه‌وه‌دا هه‌وڵی پشتیوانی میللیی دا. هه‌روه‌ك پێشنیازی یاسایه‌كی نوێی بۆ چاكسازیی كشتوكاڵی كرد، بۆچنگخستنی جوتیاران‌و داوای دڵنیایی پیشه‌سازیی‌و بازرگانیی ده‌ره‌كیی‌و بانك‌و كۆمپانیاكانی دڵنیایی ده‌كرد، به‌ڵام هه‌ڵوێستی له‌سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیا، بانگه‌وازی بۆ چوونی توركیا بۆ نێو بازاڕی هاوبه‌شی ئه‌وروپیی ده‌كرد، له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی رێكه‌وتننامه دوو قۆڵییه‌كانی نێوان توركیاو ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكا. هه‌روه‌ها لابردنی سه‌رجه‌م بنكه سه‌ربازییه‌كانی له‌سه‌ر خاكی توركیا، جگه له‌سیاسه‌تی دژه هاوپه‌یمانێتییه رۆژئاواییه‌كان. هه‌روه‌ك بانگه‌وازی بۆ نزیكبوونه‌وه له‌سه‌ربازگه‌ی سۆسیالیستی‌و ده‌وڵه‌تانی جیهانی سێیه‌م ده‌كرد. بروانه پ.ی.د.یاسین سه‌رده‌شتی‌و ئه‌وانیتر:مێژووی چه‌پ له‌توركیا، چ1، سلێمانی، 2016، ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی مه‌لاجه‌میل رۆژبه‌یانی، ل65.
[8] كۆمه‌ڵێ نوسه‌ر: كێشه‌ی كوردو پارتی كرێكارانی كوردستان له‌په‌یوه‌ندییه، سه‌رچاوه‌ی پێشوو، ل24.
[9] سعد عبدالعزيز مسلط موسي الجبوري، التطورات السياسية الداخلية في تركيا ( ١٩٨٣- ١٩٩١)- دراسة تاريخية، اطروحة دكتوراه غير منشورة قدمت الي كلية التربية – جامعة الموصل ٢٠٠٧، ص (١٠٦–١٠٧).
[10] سعد ناجي جواد، دراسات في المسالة القومية الكردية، الدار العربية للعلوم، بيروت، ٢٠٠٥، ص(٢٤– ٢٥).
[11] وصال نجيب عارف العزاوي، القضية الكردية في تركيا – دراسة في التطور السياسي للقضية الكردية منذ بدايتها وحتي عام ١٩٩٣، اطروحة دكتوراة غير منشورة قدمت الي كلية العلوم السياسية، جامعة بغداد، ١٩٩٤، ص ٢٧٤.
[12] به‌رزانی مه‌لا ته‌ها: ئایین‌و مه‌زهه‌ب له‌كێشمه‌كێشی سیاسه‌ت‌و ئایدۆلۆجیادا، چ1، چاپخانه‌ی (یاد)، سلێمانی، 2019، ل172.
[13] بۆ زانیاری زیاتر له‌باره‌ی پڕۆژه‌ی باشوری رۆژهه‌ڵاتی ئه‌نادۆڵ و به‌نداوه‌كانی سه‌ر رووباری فورات و زێیه‌كانی و رووباری دیجله له‌ناو خاكی توركیادا بڕوانه: يوسف ابراهيم الجهماني، ثرثرة فوة المياه ( دمشق، ١٩٩٩) ص(٢٣ – ٣٤) ؛ ريان ذنون محمود حسن العباسي، مشروع جنوب شرقي الاناضول وتاثيره في العلاقات العربية – التركية، اطروحة دكتوراه غير منشورة قدمت الى كلية التربية – جامعة الموصل ٢٠٠٤.
[14] كۆمه‌ڵێ نوسه‌ر: كێشه‌ی كوردو پارتی كرێكارانی كوردستان له‌په‌یوه‌ندییه، سه‌رچاوه‌ی پێشوو، ل24.
[15] يوسف ابراهيم الجهماني: مصدر سابق،ص (٧٣–٨٠).
[16] هاينتس كرامر: تركيا المتغيرة تبحث عن ثوب جديد، ت(فاضل جتكر)، الرياض،٢٠٠١، ص 243.
[17] فيليب روبنس، تركيا والشرق الاوسط، ت(ميخائيل نجم نوري)، ليماسول، ١٩٩٣، ص66.
[18] به‌رزانی مه‌لا ته‌ها: ئایین‌و مه‌زهه‌ب له‌كێشمه‌كێشی، س.پ، ل175.
[19] اميرة اسماعيل العبيدى: اشكاليات السياسة المائية بين سوريا وتركيا، م(التربية والعلم)، مج(17)، ع(2)، 2010، ص67.
[20] نفس المصدر.
[21] نجدت صبري ئاكره‌یی: الاطار القانوني للامن القومي، دراسة تحليلية، اربيل، 2004، ص170.
[22] سليمان عبدالله الحربي: مفهوم الامن: مستوياته وصيغته وتهديداته، دراسة نظرية في المهاهيم والاطر، ص10.
[23] م. عبد المعطي زكي: مفهوم الأمن القومي وعلاقته بالأمن المائي، م.س، ص3.
[24] نفس المصدر.
[25] د.سالم محمد عبود و د.زياد محمد عبود: سياسة العطش ومستقبليات حرب المياه، دراسة في الوطن العربي والعراق، ط1، دار الدكتور للعلوم الادارية والاقتصادية، بغداد، 2012، ص184.
[26] د.عبدالوهاب الكيالي واخرون: موسوعة السياسة، ج1، ط، المؤسسة العربية للدراسات والنشر، بيروت،79 19، ص331.
[27] سليمان عبدالله الحربي: مستوياته وصيغته وتحديداته، دراسة نظرية في المهاهيم والاطر، ص10.
[28] درويش بلقاسم و حمومة توفيق: معضلة الامن المائي وتاثيرها علي الامن القومي في منطقة الشرق الاوسط، رسالة ماجستير، جامعة مولود معمري تيزي وزو، كلية الحقوق والعلوم السياسية، قسم العلوم السياسية، 2014-2015، ص(19-20).
[29] نفس المصدر.
[30] محمد العبدالله: الامن المائي في سورية، دراسة تحليلية لواقع الموارد المائية المتاحة، مركز عمران للدراسات الاستراتيجية، 2015، ص 4.
[31] سالم محمد عبود و زياد محمد عبود: ص190.
[32] درويش بلقاسم و حمومة توفيق: معضلة الامن المائي، مصدر سابق، ص28.
[33] د.عقيل سعيد محفوض: سورية وتركيا، ص(178، 180).
[34] د.عقيل سعيد محفوض: السياسة الخارجية التركية، ص(169-170).
[35] نوبار هوفيسبيان واخرون: تركيا بين، ص(141،147).
[36] محمد العبدالله: الامن المائي في سورية، م.س، ص5.
[37] د.رمزى سلامة: مشكلة المياة فى الوطن العربي، احتمالات الصراع والتسوية، منشاءة المعاريف بالاسكندرية، 2001، ص93، د.عبدالعزيز شحادة المنصور: السياسة المائية، م.س، ص97.
[38] فارس مظلوم العانى وسعدى عبد عودة الفهداوى، وكمال احمد العانى: السياسات المائية وانعكاساتها فى الازمة المائية العربية، ط1، دار الصفاء للطباعة والنشر والتوزيع، عمان-اردن، ص77.
[39] د.عبدالعزيز شحادة المنصور: المسالة المائية م.س، ص(34-35).
[40] د.عماد الضميري: تركيا، م.س، ص41.
[41] د.ابتهال محمد رضا داود: مشكلة المياه فى الوطن العربى(تركيا، سوريا، العراق)، م(دراسات دولية)، ع(الثامن والثلاثون)، ص103، واميرة اسماعيل العبيدى: اشكاليات السياسة المائية ، م.س، ص58.
[42] عبد زهرة شلش العتابى ل(67،68).
[43] على ياسين عبدالله: التوجهات الحديثة فى الاستراتيجية المائية بين(العراق، سوريا، تركيا)، م(ديالة)، ع(الثامن والثلاثون)، 2009، ص423.
[44] د.عماد الضميري: تركيا، م.س، ص42.
[45] على ياسين عبدالله: التوجهات، م.س. ص423.
[46] محمود الاشرم: اقتصاديات المياه فى الوطن العربى والعالم، ط1، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 2000، ص239.
[47] د.نبيل السمان: المياه وسلام الشرق الاوسط، م.س، ص99.
[48] عايدة العلى سرى الدين: العرب والفرات بين تركيا واسرائيل، ط1، دار الافاق الجديدة، بيروت، 1987، ص17.
[49] جويس شيرا ستار: معاهدات حول المياه الشرق الاوسط، ص101، ود.عماد اضميري: تركيا، م.س، ص42.
[50] د.رمزى سلامة: مشكلة المياة فى الوطن العربي، م.س، ص93، د.عبدالعزيز شحادة المنصور: السياسة المائية، م.س، ص97.
[51] د.وليد رضوان: مشكلة المياه بين سورية وتركيا، ط1، شركة المطبوعات للتوزيع والنشر، بيروت، 2006، ص44، وفليب روبنس، تركيا، م.س، ص65.
[52] د.نبيل السمان: المياه وسلام، م.س، ص46.
[53] ن.م، ص122.
[54] د.سليمان عبدالله اسماعيل: السياسة المائية، م.س، ص(286-287).
[55] ن.م، ص(283-284).
[56] د.عبدالعزيز شحادة المنصور: المسالة المائية، م.س، ص122.
[57] ن.م، م,.س، ص123.
[58] يورج بارانادات وايتول كابلان: القانون الدولي للمياة: نظم للتعاون ومناقشة المعاهدات الدولية للمياة، من كتاب والتينا شومان ومانويل شيفلر: المياة في الشرق الاوسط نزاعات محتملة وتعاون مأمول، ترجمة (ا.د.عبدالعزيز محمد البسام، ا.د.سمير محمود الشاذلي)، ط1، النشر العلمي والمطابع، جامعة ملك السعود، السعودية، 2006، ص(9-10).
* پرۆژه‌ی باشووری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ (گاپ-GAP): ئەم پرۆژەیە لە(22) بەنداوو (19) وێستگەی كارەبایی پێكهاتووە لەسەر رێرەوی هەردوو روباری دیجلەو فورات و نزیكەی (17 هەزار كم چوارگۆشە) لەخۆدەگرێت، دەكەوێتە سنووری پارێزگا كوردنشینەكانی باكووری كوردستان (دیاربەكر،باتمان، ئادیامان، گازی عەنتاب، كیلیس، سیعرت، رەها، ماردین، شرناخ). بیرۆكەی پرۆژەكە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵیی 1936، كاتێك مستەفا كەمال بڕیاری دامەزراندنی فەرمانگەیەكی میریی دا، كەئەركی پەرەپێدانی ووزەی ئاویی (هایدرۆلیكی) بێت. بۆزانیاری زیاتر بڕوانە د.ريان ذنون محمود العباسي: الاثار الاقتصادية والبيئية لمشروع جموب شرق الاناضول علي سوريا والعراق، مج(دراسات اقليمية)، ع(4)، 31كانون الاول 2005)، جامعة الموصل، مركز دراسات الاقليمية التركية، ص2.
[59] خورشيد حسين على: تركيا، م.س، ص19.
[60] عبدالرضا كاطع صون: المسؤلية الدولية عن الاستخدام الضار لنهر الفرات من قبل تركيا، ص(224-225).
[61] د.عباس عبدالمحسين كاظم وظاهر عبدالزهرة خضير: تركيا ونهر الفرات، نظرة تحليلية فى الجغرافية السياسية، م(ابحاث للعلوم الانسانية)، مج(36)، ع(3)، البصرة، 2011، ص143.
[62] جراهام فولر: الجمهورية التركية الجديدة، م.س، ص122.
[63] جون بولوك وعادل درويش: حروب المياه، الصراعات القادمة فى الشرق الاوسط، ت(هاشم محمد محمد)، المجلس الاعلى للثقافة، 1999،ص(24،42) و محمد بركات: مشكلات الحدود العربية، اسبابها النفسية واثارها السلبية، ط1، اطلس للنشر والانتاج الاعلامى، قاهرة، 2005، ص205.
[64] د.عماد الضميري: تركيا، م.س، ص54.
[65] د.عبدالعزيز شحادة المنصور: السياسة ، م.س، ص192، ود.ابتهال محمد رضا داوود: مشكلة المياه، م.س، ص111.
[66] داليا اسماعيل محمد: المياه والعلاقات الدولية، دراسة فى اثر ازمة المياه على طبيعة ونمط العلاقات العربية- التركية، ط1، مكتبة مدبولى، القاهرة، 2006، ص38.
[67] د.حامد عبيد حداد: المشاريع المائية التركية فى حوضى دجلة والفرات، الاهداف والنوايا، مجلة العلوم الاقتصادية والادارية، مج(18)، ع(65، ص269.
[68] ن.م، ص278، د.عبدالعزيز شحادة المنصور: السياسة المائية، م.س، ص164.
[69] د.سليمان عبدالله اسماعيل: السياسة المائية لحوضى دجلة والفرات وانعكاساتها على القضية الكردية، ط1، مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، السليمانية، 2011، ص109، واميرة اسماعيل العبيدى: اشكاليات السياسة المائية، م.س، ص59.
* روباری نیشتیمانيی: بریتییه له‌و روباره‌ی له سه‌رچاوه‌‌وه تا رێژگه‌كه‌ی ده‌كه‌وێته خاكی یه‌ك ده‌وڵه‌ته‌وه، بڕوانه د.حاتم مهدى الرفاعى: اشكالية المياه بين القانون والسياسة، مجلة جامعة كركوك للدراسات الانسانية، ع(1)، مجل(7)، 2012، ص4.
[70] د. ريان ذنون العباسي: سليمان ديمريل ودوره فى تنمية مشاريع المياه التركية، م(التربية والعلم)، مج(17)، ع(1)، 2010، ص321.
[71] د.ابتهال محمد رضا داوود: مشكلة المياه، م.س، ص108.
[72] د.جلال عبدالله معوض: صناعة القرار فى تركيا والعلاقات العربية التركية، م.س، ص127، ود.عبدالعزيز شحادة المنصور: المسالة المائية، م.س، ص149.
[73] د. سليمان عبدالله اسماعيل: السياسة المائية، م.س، ص81.
* رووباری نێوده‌وڵه‌تيی: ئه‌و روباره‌یه، كه به‌هه‌رێمی دوو ده‌وڵه‌تدا ده‌ڕوات یان له هه‌رێمێك ياتر، یان زياتر له ده‌وڵه‌تێك له‌یه‌ك جیاده‌كاته‌وه، واته ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌و دوو ره‌گه‌زه(تێپه‌ڕ بوون به هه‌رێمێك زياتر له ده‌وڵه‌تێك یان نێوان زیاتر له ده‌وڵه‌تێكی پێكهێنا)، ئه‌وا به روباری نێوده‌وڵه‌تی هه‌ژمار ده‌كرێت، به گوێره‌ی پێناسه‌ی په‌یماننامه‌ی ڤیه‌ننای(1815). له‌ڕووی سه‌روه‌ریی هه‌رێمیشه‌وه، هه‌ر ده‌وڵه‌تێك سه‌روه‌ریی خۆی به‌سه‌ر ئه‌و به‌شه‌ی روباره‌كه‌وه هه‌یه، كه ده‌كه‌وێته خاكه‌كه‌یه‌وه، به‌مه‌رجێك له‌گه‌ڵ مافی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی تردا دژ نه‌بێت. بڕوانه دالیا اسماعیل محمد: المیاه والعلاقات الدولیة، م.س، ص(41-42)، ورمزی سلامة: مشكله المیاه، م.س، ص(126-127).
[74] بيان العساف: انعكاسات الامن المائي العربي علي الامن القومي العربي، دراسة حالة حوضي الاردن والرافدين، اطروحة دكتوراة غير منشورة، كلية العلوم السياسية والاعلام، قسم العلوم السياسية والعلاقات الدولية، جامعة الجزائر، 2005، ص.
[75] د.شكراني الحسين: العدالة المائية من منظور القانون الدولي، رؤي استراتيجية، سبتمبر 2013، ص88.
[76] د.جلال عبدالله معوض : صناعة القرار، م.س، ص199، ود.عماد الضميري: تركيا، م.س، ص34.
[77] د.عبدالعزيز شعبان الحديثي: نهر دجلة والفرات بين الحقوق المكتسبة والسياسة المائية التركية، مج (ديالي)، العدد الخامس والثلاثون، 2009.
[78] د.وليد رضوان: العلاقات العربية- التركية، م.س، ص196، ود.عبدالعزيز شحادة المنصور: المسالة المائية، م.س، ص110.
[79] له‌مباره‌وه ئۆزال له‌ساڵی 1989 و 1996 سوریای له‌و هاوكاریی‌و هاندانه‌ی pkk ئاگادار كرده‌وه، بڕوانه د.جلال عبدالله معوض: صناعة القرار، م.س، ص198وعايدة العلى سري الدين: العرب والفرات، م.س، ص(70،49).
[80] احمد حسين طه الاسودى: مشكلة المياه، م.س، ص553.
[81] عايدة العلى سري الدين: الدول المثلث، م.س، ص239.
[82] محمود سالم السامرائى: المساومة فى السياسة الخارجية التركية، مج(العربية) للعلوم السياسية، ع(13)، شتاء 2007، ص77.
[83] د.عقيل سعيد محفوض: سورية وتركيا، ص(182-185) وص (187-188).
[84] د.عقيل سعيد محفوض: السياسة الخارجية التركية، ص(152-153).
[85] مانويل شيفلر: الاتفاقيات الدولية للمياة رؤيا للمقارنة، من كتاب والتينا شومان ومانويل شيفلر: المياة في الشرق الاوسط نزاعات محتملة وتعاون مأمول، م.س، ص52.
[86] د.عماد الضميري: تركيا، م.س، ص(33-34)، د.وليد رضوان: العلاقات العربية، م.س، ص197.
[87] على جمالو: ثرثرة فوق المياه، م.س، ص19.
[88] د.نبيل السمان: المياه وسلام الشرق الاوسط، دمشق، 1997، ص75، ود.عبدالعزيز شحادة المنصور: المسالة المائية فى السياسة السورية تجاه تركيا، ط1، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 2000، ص255.
[89] بيان العساف: انعكاسات الامن المائي العربي علي الامن القومي العربي، م.س، ص(365-366).
تێبینی: دەتوانن کۆی توێژینەوەکە، بە فۆرماتی (PDF)، لەم لینکەشەوە بخوێننەوە و یان دایبگرن.
