خۆكوشتن، وەك دیاردەیەكی ئاڵۆز و فرەڕەهەند ..

نووسینی: رەنج عەبدوڵڵا سەعید

پێشەكی

خۆكوشتن دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە كە رێژە و شێوەكانی لەناوچەكەیەوە بۆ ناوچەیەكیتر و لەو ناوچەیەدا لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكیتر و لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكیتر گۆڕانی بەسەردادێت، خۆكوشتن واتە سڕینەوەی نفوسی خود و سڕینەوەی ئامادەیی خودە لەژیاندا، ئەم دیاردەیە كۆمەڵێك هۆكاری كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و دەروونی و بوونی نەخۆشی درێژخایەن.. لەپشتییەوەن كە تاك وەك دوایین فریادڕەسی خۆی پەنایبۆدەبات، زانا و فەیلەسوف و كۆمەڵناس و دەروونناس و بیرمەندەكان تێڕوانینی جیاوازیان هەیە لەبارەی ئەم دیاردەیەوە كە هەندێكیان وەك كارێكی دزێو و چەوت و خراپ بۆیدەڕوانن و هەندێكیتریان وەك كارێكی جەربەزەیی و جوامێرانە لێیدەڕوانن و چێژ لە مەرگدۆستی دەبینن لەلایەن تاكەوە، وەك ئەلبێرت كامۆ و چیخۆف و سارتەر.

خۆكوشتن رووداوێك نییە كە مرۆڤ بەبێ‌ بیركردنەوە و بەبێ‌ بوونی كاریگەرییەكی خراپ لەسەر تاك یان چەند كاریگەرییەك، پەنابۆخۆكوشتن ببات، واتە حاڵەتێكی كتوپڕنییە كە مرۆڤ راستەوخۆ ئەنجامیبدات، بەڵكو مێژوو و رەگوڕیشەیەكی قووڵی هەیە و بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕدەبێت، تا وا لە تاك دەكات پەنایبۆبەرێت كە سەرەتا بە قۆناغی بیركردنەوە لەخۆكوشتن دەستپێدەكات و كۆتا قۆناغی خۆكوشتنی تەواوەتییە.

لەڕاستیدا خۆكوشتن دیاردەیەكە راستەوخۆ لەهەموو دید و بۆچوونەكانەوە وەك حاڵەتێكی تاوانكاری سەیركراوە، لەلایەنی ئایینی و كۆمەڵایەتی و مەعریفی و ئەخلاقی و زانستی و یاساییەوە رەتكراوەتەوە، هەرئەمەش بووە بەردەوام هەوڵی كەمكردنەوەی ئەم دیاردەیە دراوە لەبەگەڕخستنی هێزی تەواوەتی ئایین و كۆمەڵگا و یاساوە.

بەشی یەكەم: خۆكوشتن چییە؟

بۆ زیاتر روونكردنەوەی بابەتەكە لێرەدا پێناسەی هەردوو چەمكی كوشتن و دیاردە دەكەین:

كوشتن: وەك كردەیەك: خوێنڕشتن و خاڵیكردنەوەی جەستە لە رۆح و جووڵەی وەك كائینێكی بایەلۆژی و پاشان ونكردنی هیوا و ئاوات و ژیان و پەراوێزخستن و شاردنەوەی راستی و ئازادی و مافی بوون لە تاكێكەوە وەك مرۆڤ وەك كائینێكی كۆمەڵایەتی بەهەموو ماناكانیەوە لەلایەن كەسێكی خۆبەزلزانەوە و تەنها شتبووە خۆویستن و گیانی نەرجسییەوە.⁽¹⁾

هەروەها سەبارەت بە دیاردەی كۆمەڵایەتی (بریتییەلە هەر شێوازێكی هەڵسوكەوتكردن، جێگیربێت یان ناجێگیر، دەشێت جۆرێك لە فشار و ئیجباركردنی دەرەكی بخاتەسەر تاكەكان، یان بریتییەلە هەر رەفتارێك كە تەواوی كۆمەڵگەی گرتبێتەوە، بوونێكی تایبەتی هەبێ‌ و سەربەخۆ لەو وێنانەی لە دۆخە تاكییەكاندا لێیاندروستدەبێت).⁽²⁾

خۆكوشتن چییە؟

چەمكی خۆكوشتن لەو چەمكانەیە كە مشتومڕ و بگرەوبەردەیەكی زۆری لەبارەوە هەیە، خۆكوشتن لەلایەنی زمانەوانییەوە مانای لەناوبردنی خودی مرۆڤ دەگرێتەوە و لە وشەیەكی لاتینی كۆنەوە وەرگیراوە كە لە هەردوو وشەی (CONDEN) كە مانای دەكوژێی هەیە و (Sui) بە مانای (خود یان من) پێكدێت و بەگشتی ئاماژە بۆ ئەو كەسە دەكات كە خۆیدەكوژێت، لە زمانی عەرەبیشدا (الانتحار) كە لە (نحر)ەوە داتاشراوە بە مانای سەربڕین دێت.⁽³⁾

خۆكوشتن:

خۆكوشتن لە سادەترین مانایدا ئەوەیە كە كەسێك لەبووندا بوونی خۆی نەفیبكات و جەستەی خۆی رەشبكاتەوە، واتە زیندوویەتی لەدەستبدات و جووڵە و بزۆكی خۆی بگۆرێت بە متبوون، ئامادەیی خۆی لە پڕۆسەی ژیاندا بسڕێتەوە و بەرەو نائامادەیی ئاڕاستەیبكات، بەشێوەیەكیتر خۆكوشتن ئەوەیە كەسێك بۆدی و رۆحەكەی، روخسار و جەوهەرەكەی دیار و نادیارەكەی لەژیاندا نەهێلێت و تەحویلی مەرگی بكات.⁽⁴⁾

یان خۆكوشتن بڕیارێكی خۆویستانەی تراژیدییە لە چوارچێوەی زنجیرەیەك كرداردا تاك ئەنجامیدەدات بۆ وێرانكردنی ژیانی بەدەستی خۆی بێهیچ هاندانێك لەلایەن كەسانیدیكەوە یان بێئەوەی خۆی بكاتە قوربانی بەهایەك یان مەسئەلەیەكی كۆمەڵایەتی.⁽⁵⁾

یان خۆكوژی بە مانای (وازهێنان و پشتهەڵكردن لە بوون و ژیان، دواكردە و هەڵوێستی مرۆڤە لەهەمبەر ژیانی تاكەكەسی خۆیدا.⁽⁶⁾

یان خۆكوشتن هەموو ئەو حاڵەتانە دەگرێتەوە كە مرۆڤ راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەڕێگەی كردارێكەوە ئیتر بەهەر شێوازێك بێت، هەوڵی لەناوبردنی خودی خۆی دەدات و دەیەوێت بەدەستی خۆی مۆمی رووناكی ژیانی بكوژێنێتەوە.⁽⁷⁾

كەواتە دەتوانین بڵێین خۆكوشتن: دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە كە لە واقیعی كۆمەڵگەدا تاك وەك داواكاری هەڵدەستێت بەكوشتنی خۆی و ئامادەیی لەژیاندا دەسڕێتەوە كە بەئارەزوو و ویستی خۆی ئەنجامیدەدات جا بەهەر شێوازێك و لەڕێگەی هەر كردارێكەوە بێت و بەهۆی هەر هۆكارێكەوەبێت.

كورتەیەك لەبارەی مێژووی خۆكوشتنەوە:

خۆكوشتن دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە كە لەناو هەموو كۆمەڵگەكاندا بوونی هەبووە، بەڵام بەڕێژەی جیاواز لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەلًگەیەكیتر و لەناو هەمان كۆمەڵگەدا لەكاتێكەوە بۆ كاتێكیتر جیاوازی هەبووە، هەرئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە بەردەوام كۆمەڵناسان و فەیلەسوفان و دەروونناسان و ئەنترۆپۆلۆجیستەكان و.. بەردەوام لێكۆڵینەوەیان لە رێژە و ئامارەكانی و هۆكارەكانی خۆكوشتن كردووە. (خۆكوشتن بەیەكێك لەنموونەكانی نەگونجانی مرۆڤ دەژمێردرێت، ئەم رەفتارەش بە كێشەیەكی كۆمەڵایەتی گەورە دادەنرێت كە لە كۆنەوە ئەم بابەتە بووەتە جێگەی پرسیار و بەردەوام ئەم پرسیارە خراوەتەڕوو كە بۆچی مرۆڤ پەنادەباتەبەر خۆكوشتن؟ ئەم پرسیارەش لە دێرزەمانەوە هەوڵی وەڵامدانەوەی دراوە، لەلایەن ئەو كەسانەی كە لە بوارە كۆمەڵایەتی و پزیشكی و دەروونی كاردەكەن.⁽⁸⁾ هەربۆیە زۆربەی فەیلەسوف و زانا و رۆشنبیرەكان ئاماژە بۆئەوە دەكەن كە خۆكوشتن كارێكی دزێو و چەوتە و دژ بە مرۆڤایەتی و شارستانییتەكەیەتی، چونكە دژی خودا و كۆمەڵە و بەردەوامیش هەوڵی زانینی هۆكارەكان و چۆنیەتی خۆپاراستن و چارەسەركردنی دراوە، لەگەڵا ئەمەشدا رێژەكەی بەرەو زیادبوون رۆشتووە. خۆكوشتن ئەوپەڕی بێئومێدی مرۆڤە كە دەگاتە رادەیەك هیچجۆرە هەستێكی بەرامبەر ژیان نامێنێت لەوكاتەدا سەنتەری هەست و دەمارە بەرزەكانی توانای وەرگرتن و رێكخستنی نامێنێت، بەجۆرێك توانای بیركردنەوەی نامێنێت دەرەنجام كەسێتییەكی ئیفلیجدەبێت بەرامبەر كێشەكانی ژیان.⁽⁹⁾

دیاردەی خۆكوشتن رەگوریشەی لەناخ و قووڵایی مێژووی مرۆڤایەتیدا داكوتیوە، زانای ئەنترۆپۆلۆجی (برۆنسلاو مالینۆفسكی 1949ز) ئاماژەدەكات بۆ بوونی ئەم دیاردەیە لەلای هۆزەكانی دوورگەكانی (ترۆپریاند)، هەروەها خانم بندكت دەڵێت: (خۆكوشتن) لەلای كۆمەڵگەی (ئەلوبو)ی خوارووی ئۆپیانوسی باسنیك باوە و كەسانێك هەن كە خۆیان دەكوژن، هەروەها لە كۆمەڵگەی (ئەلیو) لە ئەفریقا، ئەو كەسەی كە دەستدرێژیبكاتەسەر شەرەفی خزم و كەسوكارێكی خۆی كە بۆی حەڵاڵا نەبێت، ئەوا ناچاردەكرێت خۆی بكوژێت.⁽¹⁰⁾

هەروەها بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی رەگیداكوتیوە لەلای هۆزە هیندییەكانی ئەمریكای باكوور كە جێی شانازیە خزمەتكار و دیلەكان خۆیان بكوژن پاش مردنی سەرۆكەكەیان، هەروەها لە ئەمریكای ناوەڕاست پاش مردنی سەرۆكخێڵا واپێویستدەكات كە خێزان و خزم و هاوڕێیانی خۆیان بكوژن. ئەم شێوازەی خۆكوشتنە باوبووە لەناو هۆزەكانی هیندستانیش تاوەكو ساڵی (1940ز) پاش مردنی پیاو ژنەكەی وەك وەفایەك لەكاتی مەراسیمی بەخاكسپاردنیدا خۆی دەكوشت.⁽¹¹⁾

لە یابان كۆمەڵەی سامورای بەوە ناوبانگیان دەركردبوو كە بەپێی دابونەریتی كۆمەڵایەتییان لە بۆنە و كاتی تایبەتدا خۆیان دەكوژن. لەلایەكیترەوە لە شەڕی جیهانی دووەمەوە سیستمی خۆكوشتن بە ئامانجی خۆبەختكردن و قوربانی (كامیاز KMIKAZE) سەریهەڵدا.⁽¹²⁾ كە تاك لەپێناوی رزگاركردنی ژیانی خەڵكیدا خۆی بەختدەكات بۆ نموونە لە ئابی ساڵی (1945) داوای خۆبەخشیان كرد بۆ سواربوونی بۆمبی گەورە بۆ لەناوبردنی كەشتی و ژێردەریاییەكانی دوژمنان ژمارەی خۆبەخشەكان گەیشتە (1228) كەس و توانیان (28) كەشتی ئەمریكی نووقمبكەن و زیان بە (280) كەشتیتر بگەیەنن.⁽¹³⁾

لەتەوراتیشدا چەند نموونەیەك دەربارەی خۆكوشتن ئاماژەی بۆدەكرێت لەوانە (خۆكوشتنی (شمشۆن)و (شائولی) پاشا و (اختوفلی) سەركردە. لە شارستانییەتی كۆنی یۆنانیدا دیاردەی خۆكوشتن هەبووە لەوانە خۆكوشتنی (سوكراتی فەیلەسوف بە خواردنی ژەهر)، لەڕۆمانیشدا خۆكوشتن هەرهەبووە بەتایبەتی بۆ خۆرزگاركردن لە ژیان و بارودۆخی دژوار و نالەبار، وەك خۆكوشتنی (بروتوس، سینیكا، كاتو).⁽¹⁴⁾

جۆرێكیتر لە خۆكوشتن بریتییەلە خۆكوشتنی بیروباوەڕیانە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەفسانەی (ساموری) كە بەدرێژایی تەمەن لەپاڵا درەختێكدا دەژیا پاش وشكبوونی درەختەكە بڕیاردەدا خۆی بكوژێت تاگیانی لەگەڵا درەختەكەدا یەكبگرێت و پێكەوەبژین، هەمانجۆری خۆكوشتن لەهەندێ‌ هۆزەكانی ئەسكیمۆدا هەیە كە لە باكووری ئاسیادایە، ئەویش بە خواردنی خۆڵی سەرگۆڕی مردووەكە تاوەكو دەمرن بە نیازی یەكگرتن،(15) هەروەها مرۆڤە بە ساڵاچووەكانیش لەهەمانشوێندا واتە لەلای ئەسكیمۆكان لەكاتی گرانی و برسێتیدا خۆیاندەكوژن^.(16)

بەشی دووەم: قۆناغەكانی خۆكوشتن

خۆكوشتن یەكسەر روونادات و كتوپڕنییە، بەڵكو رەگوڕیشە و مێژوویەكی دوورودرێژی هەیە، بەچەند قۆناغێكدا تێپەڕدەبێت تادەگاتە ئەوكاتەی مرۆڤ بڕیاری یەكلاكەرەوە دەدات و كارەكە بەئەنجامدەگەیەنێت. واتە باری دەروونی ئەو كەسانەی خۆیان دەكوژن وەك میزەڵدانێكە كە ئازار و مەینەتی و فشار و زوڵم و زۆری رۆژگار پڕیكردووە رۆژ لە دوای رۆژ هەرگەورەبووە، تاگەیشتووەتە ئەوڕادەیەی كە یەك فویتر (فشارێكیتر) دەیتەقێنێتەوە.(17)

دەتوانین بڵێین هەر كردارێكی خۆكوشتن كە روودەدات پاشخانێكی گەورەی لە ئازار و دەرد و ناڕەحەتی هەیە كە ئەمەش پەیوەندی بەوكەسەوە هەیە كە گیرۆدەی ئەو خەم و ئازارەیە، واتە كەسێك كاتێك خۆی دەكوژێت خەڵكی بە رەفتار و هەڵسوكەوتی كاتی بارودۆخی خۆكوشتنەكە تەفسیریدەكات، ناگەڕێتەوە بۆ پێشتر بۆ زانینی هۆكارەكانی و لەكوردەواریشدا دەوترێت: (كە جام پڕبوو لە سەری دەڕژێت).

خۆكوشتنیش بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕدەبێت

بیری خۆكوشتن: بیركردنەوە بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە خۆكوشتن یان خۆئازاردان، بەڵام بەبێ‌ دەربڕینی نییەتێكی راست و هەبوونی رەفتاری خۆكوژی،(18) واتە مێژوویەكی پڕلە گرفت و ئەندێشە، واتە ئەوكەسەی خۆی دەكوژێت زۆربەی ژیانی رابوردووی پڕلە كارەسات و گرفت و خەم و خەفەت بووە، ماوەیەكی زۆر بەدەستیانەوە ناڵاندوویەتی.⁽¹⁹⁾

واتە دەتوانین ئەوە بە حاڵەتێكی هەڵەشەیی ناوببەین كە مەبەست لەمحاڵەتەش رەفتاری خێرا و كتوپڕ و لەناكاوە، تەنانەت لەو حاڵەتەدا لای ئەوكەسە خۆشی بیرۆكەیەكە بەخێرایی دروستدەبێت، دەكەوێتە پێش ئەم رەفتارە و هاوكاتیشە لەگەڵیدا، بەڵام وەك دەردەكەوێت ناڕواتە بواری دەرككردنی عەقڵەوە.(20) واتە تاك بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بیر لەوەدەكاتەوە خۆی بكوژێت، بەڵام رەفتاری خۆكوشتنی نییە.⁽²¹⁾

هەروەها لەژناندا ئەوانەی بەردەوام پێویستیان بەجەختكردنەوەی دەوروبەر لە تواناكانی و دڵنەواییكردنییەوە هەیە بەرامبەر بەو بابەتانەی جێگەی بایەخە لای ئەوان و خاوەنی كەسایەتییەكی نیمچە هەرزەكارانەن و لەڕووی سۆزداری و دەروونییەوە ناسەقامگیرن، ئەگەری بیركردنەوە لە خۆكوشتن ئەگەرێكی دوورنییە لەژیانیاندا ئەگەر هەندێك فاكتەریدیكە بوونە هاندەری، كەسێتی ئەم ژنانە بە شەڕەنگێز و توندوتیژ بەرامبەر دەوروبەر و خۆشیان دەناسرێت كە هۆكارەكەی بۆ چەپاندن و ئارەزووە ئاسایی و سێكسوالێتییەكان دەگەڕێتەوە. تێڕوانینێكی رەشبینانەیان بەرامبەر بە ژیان و ئەوكەسانە هەیە كە لێیانەوەنزیكن، هەست بە بوونی خۆیان ناكەن، لە بۆشاییەكی پووچدا دەسووڕێنەوە و تواناكانی خەیاڵكردنەوە و وێناكردنیان پووكاونەتەوە و جگەلە خۆكوشتن بیر لە هیچ هەوڵ و رێگەچارەیەك ناكەنەوە بۆ زاڵبوون بەسەر ئەوبارە دژوارەی تێیدادەژین و ئەو فشارانەی واقیعی ژیان بەسەریاندا سەپاندوویەتی.⁽²²⁾

هەڕەشەكردن بە خۆكوشتن:

تاك راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەڕێی دەربڕینی قسە یان نووسینەوە، هەڕەشەی خۆكوشتن دەكات،، بەڵام بەشێوەی كرداری هیچناكات.⁽²³⁾ لەڕاستیدا لە زۆربەی ئەو توێژینەوە و بەدواداچوونانەی لەسەر خۆكوشتن ئەنجامدراون باس لە كۆمەلەنیشانەیەك دەكەن كە لەو كەسانەدا بەدیكراوە كە بەنیازبوون خۆیان بكوژن یان مەیلی لەوجۆرە بەخەیاڵیاندا هاتووە، بۆ نموونە هەندێك دەستەواژەی وەك ئەمانە دووبارەدەكەنەوە (ئەمە كەی ژیانە)، (مردن لەم ژیانە خۆشترە)، (بۆچی خوا نامكوژێت و لەم ژیانە رزگارمببێت) یان (ناتوانم لەم ژیانە بەردەوامبم)، (نازانم خەڵكی چۆن پێدەكەنن)، (ئەم ژیانە شایەنی ئەوە نییە بۆی بژیت)، (خۆزگەم بەوانەی لەژێر خاكدا نووستون و بێئاگان)..⁽²⁴⁾ واتە دەتوانین بڵێین كە ئەمە لاوازی خۆسازدانە بۆ پرۆسەی خۆكوشتن، ئامانجەكەی مردن نییە، بەڵكو ئاڕاستەكردنی پەیامێكی هەڕەشەئامێزە یان هەڕەشەكردنە یان بانگەشەی داواكردنی یارمەتییە لەكەسانیدیكە، لەبەرئەوە خۆسازدان بەناڕێكی و لاوازی بەڕێوەدەچێت، بەوەی لەهەندێك حاڵەتدا ئارەزووی خۆیان بەچەند دەقیقەیەكی كەم دەدركێنن.⁽²⁵⁾

بۆ نموونە ئەو ژنانەی هەڕەشەی خۆكوشتن دەكەن بەهەمانشێوەی ئەوانەی هەوڵی خۆكوشتن جێبەجێدەكەن، دەیانەوێت بەمكارەیان دەوروبەریان هانبدەن بۆ چارەسەركردنی كێشە و رەوینەوەی ناڕەحەتییەكانیان و بەدیهێنانی ئارەزووەكانیان واتە ئەو ژنانەی هیوایەكی گەورەیان بە ژیان هەیە تا ئەو ئاستەی دەگاتە قوربانیدان بە جەستەی خۆیان، ئەمەش جیاوازییەكی گەورەی هەیە لەگەڵا خۆكوشتندا.⁽²⁶⁾

رەفتاری خۆكوشتن (خۆكوژی):

هەڵدەستێت بەهەندێك رەفتار دڵنیایە نابێتە هۆی مردن وەك خواردنی بڕێك دەرمان كە زیاترە لە بڕی چارەسەر، بەڵام ناگاتە ئاستی خۆكوشتن..⁽²⁷⁾ یان هەندێ‌ رەفتار دەكات بەمەبەستی خۆئازاردان كە دڵنیایە نابێتە هۆی مردنی وەك هەوڵدان بۆ بڕینی دەماری مەچەكی یان هەرشوێنێكیتر بە چەقۆ..⁽²⁸⁾ بۆ نموونە دەچنە چێشتخانەیەكەوە، خوێنهێنەری مەچەكیان دەبڕن و كاتێك خوێن دێتەخوارەوە دێنەدەرەوە و بەرەوڕووی ئەوكەسانە دەڕۆن كە لەوێن تا بیانتۆقێنن جەخت لە رازی نیازیشیان بۆ خۆكوشتن بكەن كە لەڕاستیدا ئەوان دەستێوەردانی راستەوخۆ دەكەن لەوكەسانە بۆئەوەی یارمەتیانبدەن و بەفریایانەوەبێن یان بەبڕی كەم دەرمان دەخۆن، لەڕێی تەلەفۆنەوە قسەدەكەن لەگەڵا دایكیان یان هاوڕێیان یان خۆشەویستەكەیان، تا بەشێوەیەكی تراژیدی خۆكوشتنەكەیان ئاشكرابكەن، ئەویش لەڕێی وتنی كۆمەڵێك وشەی وەرگیراو لە چیرۆكە سۆزدارییەكان یان لە قەسیدەی شاعیرە عاشق و ئازاكان.⁽²⁹⁾

هەوڵی خۆكوشتن:

زیان بەخۆگەیاندن بەمەبەستی خۆكوشتن كە لەوانەیە ببێتە هۆی برینداربوونی بچووك یان گەورە، بەمەبەستی كۆتایهێنان بە ژیانی خۆی ئەنجامیدەدات وەك برینداركردنی جەستەی خۆی.⁽³⁰⁾ لێرەوە ئامڕازەكانی خۆكوشتن و هەوڵدان بۆ خۆكوشتن جیاوازدەبن، چونكە ئامانجەكان جیاوازن، بەپێی ئەو داتا و نموونانەی توێژەران و پسپۆڕان كاریان لەسەركردووە، ئەو كەسانەی هەوڵی خۆكوشتن دەدەن، بەشێوەیەك هۆكاری خۆكوشتن بەكاردەهێنن كە بواردەدەن بە كەسانی چواردەوریان بۆ دەستێوەردان و یارمەتیدانیان، بەڵام ئەوانەی خۆیان دەكوژن هۆكاری زۆر توندوتیژ بەكاردەهێنن كە راستەوخۆ بەهۆیەوە گیانلەدەستدەدەن، فرسەتی دەستێوەردان لەلایەن كەسانی چواردەورەوە زۆر بچووكە، ئەگەر فریای ئەوەش بكەون كات تێپەڕبووە، ئەوكەسە بەهۆی سەختی ئازار و برینەكانیانەوە گیانلەدەستدەدەن، (فاربەر و شنیدمان) تێبینییانكردووە، ئەوانەی هەوڵی خۆكوشتن دەدەن هۆكاری كەم و كارا و لاواز بەكاردەهێنن، وەك حەپە هێوركەرەكان و بڕینی خوێنبەر، بەڵام ئەوانەی خۆیان دەكوژن هۆكارێكی خۆكوشتن هەڵدەبژێرن كە كاراییەكی خێرای هەیە وەك خنكان و فیشەك هەروەها لە شوێنێك ئەنجامیدەدەن كە دووربێت لە بواری كۆمەڵایەتی.⁽³¹⁾

خۆكوشتنی تەواوەتی (خۆكوشتنی سەركەوتوو):

كەسەكە بەتەواوی كۆتایی بە ژیانی خۆی دێنێت بەهەر رێگایەك بێت، دەرمانخواردن یان سووتان بێت لە خۆكوشتنی سەركەوتوودا مردن دێتەدی و وێرانكردنی خود یەكجارەكییە، ئارەزووی مردن لێرەدا لەڕێی رەفتارێكی واوە بەدیدێت كە جێبەجێكردنی تێر و تەواوە، تیایدا بۆ هەتایەهەتایە وزەی ژیان لە جەستەی جیادەبێتەوە، هیچ هەوڵدانێك بۆ چارەسەركردن سوودینابێت، كەسی مردوو دەبێتە قوربانی خودی خۆی و خۆكوشتوو هیچ ئامرازێك بۆ رزگاركردن بەجێناهێڵێت.⁽³²⁾

هەروەها لە لێكۆڵینەوەكانی (تیاچر و جاكۆبز) دەریانخستووە، زۆر لەو هەرزەكارانە بەرگەی ئەو گرفت و خەم و خەفەتانەیان دەگرن، بەڵام سەرهەڵدانی گرفتی تازەتر و پچڕاندنی هەموو سەرەداوە باریكە كۆمەڵایەتییەكانیتر كە ئەو تاكە بە كۆمەڵگەكەیەوە دەبەستێت و كوژاندنەوەی هەموو تروسكاییەكان و هەستكردن بەنامۆیی، دواهەمین قۆناغە و ئەوجۆرە مرۆڤانە خۆیان دەكوژن.⁽³³⁾

دیاردەی خۆكوشتن و پەیوەندی بە تاوانەوە

لێرەدا پێویستە كۆمەڵێك پرسیاربكەین ئایا خۆكوشتن كارێكی قبوڵكراوە لەلایەن كۆمەڵگا و خێزان و هاوڕێ‌ و دەوروبەرەوە؟ ئایا خۆكوشتن تاوانە؟ ئایا خۆكوشتن بە زمانی ئایین گوناهە (حەرامە)؟ ئایا ئێمە كاتێك بەپێی مۆدێرنە مافمان هەیە، دەبێت خۆمان بكوژین؟ ئایا یاسا رێگەی بە خۆكوشتن داوە؟.. هتد.

تێڕوانینی ئایین بۆ خۆكوشتن:

لە هەندێ‌ گەل و نەتەوەدا حەرامی و حەڵاڵی خۆكوشتن بۆ تاكەكانیان دیار و ئاشكرانییە، واتە نە بەشێوەیەكی ئاشكرا پشتگیری و هانیدەدەن، نە لەڕێگەی ئایین و یاساكانییەوە حەرامیدەكەن، واتە حەز و ئارەزوو و ویستی خۆكوشتن بۆ تاكەكانیان بەجێدەهێڵن، بەڵام هەندێك ئایین و یاساش بە ئاشكرا حەرامیانكردووە هەڕەشەی گوناه و سزا لەوكەسانە دەكرێت كە خۆیان دەكوژن.⁽³⁴⁾ لەئیسلامدا باس لە حەقیقەتی مردن دەكات و هەموو نەفسێ‌ دەبێت بمرێت هەموو مردنێ‌ بە فەرمانی خوداوەندە خۆكوشتنیش گوناهێكی گەورەیە، لە قورئانی پیرۆزدا خوای گەورە دەفەرموێت: [ۆڵا تَقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِیمًا] سورەتی ئەلنیسا‌و ئایەتی (29)، واتە: (خۆتان مەكوژن خوا بەبەزەییە بەرامبەرتان).⁽³⁵⁾ هەروەها پێغەمبەر (د.خ) لەفەرمودەكانیدا دژی خۆكوشتن وەستاوە. (جابری كوڕی سەمرە دەڵێت: جارێكیان بە پێغەمبەریان (د.خ) گوت كە پیاوێك خۆی كوشتووە، ئەویش لەوەڵامدا وتی: نوێژی لەسەر ناكەم) (أخرجە أبو داود).(8)

لە ئایینی مەسیحی و جوولەكەدا ئەمە زۆر رووننەبوو واتە بەئاشكرا قەدەغەنەكراوە، بۆیە خۆكوشتن زۆربوو و بەردەوام لەزیادبووندا بێت و رێژەكەی بەرزبێتەوە تا وای لە زۆر قەشە و حاخامەكان كرد بەتایبەتیش (قەشە ئۆگستین)و (تۆماس ئەكوینی) كە داوای قەدەغەكردنی دیاردەی خۆكوشتن بكەن و پشتبە چەند پرەنسیپێك ببەستن لەوانە:

– كەس مەكوژە (كە لە وەسیەتی شەشەمی مەسیحەوە) وەرگیراوە.

– نابێت مرۆڤی تاوانبار بكوژرێت، ئیتر چۆن دەبێت مرۆڤێكی بێتاوان بكوژرێت كە تاوانی دووەم گەورەترە.

– گەورەیی و پیرۆزی گیان لەژیاندایە نەك مردن.       

خۆكوشتن لەپێناوی دووركەوتنەوە لە گوناهێك زۆر زۆر گەورەترە لە گوناهەكە و لێخۆشبوونی نییە كە ئەم بیروبۆچوونانە وای لە ئەنجومەنی ئایینی مەسیحی كرد لە ساڵی (452ز) بڕیاری تایبەتی خۆی دەربارەی حەرامكردنی خۆكوشتن دەربكات.⁽³⁶⁾

هەروەها بەپێی ئەو سەرژمێریانەی كە دۆركهایم تۆماریكردوون رێژەی خۆكوشتن لە كاسۆلیك كەمترە وەك لە پرۆتستانت، بۆ نموونە: رێژەی خۆكوشتن لە ئیتالیا (1.7) كەس، لەئێرلەندا (2.3) كەسە، لە ئیسپانیا (5.9) بۆ هەر (100000) سەدهەزار كەسێك، لەم وڵاتانەدا مەزهەبی كاسۆلیك باڵادەستە و لە سوید رێژەی خۆكوشتن لە (17.8)، لە فەڕەنسا (15.8) كەسە، لە دانیمارك (23.3)ە، بۆ هەر (100000) سەدهەزار كەسێك، لەم وڵاتانەدا مەزهەبی پرۆتستانت باڵادەستە هۆی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆئەوەی مەزهەبی پرۆتستانت تاڕادەیەكی زیاتر رێگە بە ئازادی تاك و فیكر دەدات، هەندێكیتر دەیگەڕێننەوە بۆ بوونی حاڵەتی دانپێدانانی گوناهكردن لای كاسۆلیك كەوا لە تاك دەكات تاڕادەیەكی كەمتر هەست بە گوناه بكات.⁽³⁷⁾

– لەڕووی زانستیشەوە ئەمكارە بێدەستەڵاتی و بێعەقڵییە، چونكە لەوەتەی دنیا دنیایە خێر و شەڕ هەرهەبووە و لە سەردەمی قابیل و هابیلەوە كوشتن هەبووە، بەڵام تۆ بۆچوونی لایەنی شەڕ هەڵدەبژێریت؟ خۆ كەس تاسەر بێكار و خەمبار و نەخۆش و هەژار نابێت، هیچ گرفتێك بەخۆكوشتن چارەسەرنابێت ئەو تێگەیشتنە هەڵەیە ئایا ژیان تەنها بریتییەلە بڕوانامە خۆ باوپیرانمان بڕوانامەیان نەبووە، خۆ لە وڵاتی سوید گرفتی مادە و گوزەرانیان نییە لەگەڵا ئەوەشدا خۆیان دەكوژن، رێژەی خۆكوشتنیان زۆرە، چونكە دەڵێن فێربووم لەڕووی جەستەوە، بەڵام لایەنی رۆحی برسییە و ناتەواوە و خۆی دەكوژێ‌، لەلایەنی ئایینیشەوە و دیسان ئەمكارە حەرامە و قەتڵە و لە تاوان گەورەكانە و سەرەنجامەكەی ئاگری دۆزەخە.⁽³⁸⁾

– لەڕووی ئەخلاقییەوە (تۆماس زاس) پێیوایە ئەوكەسەی خۆی دەكوژێَت پێیوایە خۆكوشتن چارەسەرە ئەگەر وەك چاودێرێك ئەمە بە گرفت دابنێت، ئەوە تێگەیشتنی لە خۆكوژی دەگۆڕێت، هەروەها وەك تاكەكەس دەتوانین هەڵبژێرین لەنێوان ئەوەی چالاكانە بمرێت یاخود ناچالاكانە لەڕێگەی جێبەجێكردنی كۆنتڕۆڵی مردنەوە یان نەخۆش بوون و كەوتنە تەمەنەوە وەك كۆمەڵگەش دەتوانین ر ێگە بە خەڵك بدەین بمرن بەو شێوەیەی كە خۆیان حەزدەكەن یان بەو شێوەی ئەخلاقی باڵادەست دایڕشتووە، كامۆ پێیوایە (خۆكوژی گرفتێكی جددی فەلسەفیە) ئەگەر وردتربین گرفتێكی جەوهەری ئەخلاقی سیاسیە.⁽³⁹⁾

بەڵام ئەم تێڕوانینە ئەخلاقییەی (تۆماس زاس) كە سەر بەو بۆچوونەیە كە پێیوایە ئەخلاق لە حاڵەتی فەردی و كۆمەڵگاییدا دیسان سەربەخۆیی بۆ تاك هەڵدەبژێرێت لەنێوان مردن و ژیاندا، بەڵام بۆچوونێكیتر پێیوایە ئەخلاق لەگۆڕێدا نییە تاكاتێك دنیا بەكۆمەڵایەتیبوون دروستنەبووە، واتە من تاكاتێك سەربەخۆ و ئازادم كە بەشداری گروپ و كۆمەڵگام نەكردووە، بەڵام لەڕاستیدا ئەم بۆچوونەش هەڵەی تێدایە باشە ئەگەر كەسێك چاوێكی خۆی دەربێنێت یان لەشفرۆشی بكات كە جەستەی خۆیەتی زیانی بۆ خۆی نییە یان دەتوانێت خۆی بكوژێت؟ بێگومان ئەمەش نابێت چونكە مرۆڤ هەمووكات لە دنیای بەكۆمەڵایەتیبووندایە و مافی خۆكوشتنی نییە.

– لەڕووی مەعریفییەوە، خۆكوشتنی هەریەك لە تاكەكانی واتایەكە لە خۆكوشتن، وەك چۆن مردنی هیچ كەسێك لەهی كەسێكیتر ناچێت، هەربەوجۆرەش خۆكوشتنی هیچ كەسێك لەهی كەسێكیتر ناچێت (هەرچەندە دەڵێن ئەنجامەكەی هەرمردنە)، واتە مەبەست ئەوەیە هەرتاكێك جیهانێكی تایبەت بەخۆی هەیە، واتە جیاوازە لە جیهانی كەسانیدیكە، بۆیە دەرەنجامەكانیشیان جیاوازدەبن، (بۆیە كاتێك مرۆڤ كە هاتەبوونەوە جارێكیتر ناچێتە عەدەمەوە) باخۆشی بكوژێت، بەوەی كە من هاتوومەتە بوونەوە و دروستبووم، رێیەكی درێژم بڕیوە وەك حافیز دەڵێت:

(از سرحد تا بە اقلیم وجود، این همە راە امدەایم)

لەنەبوونەوە هاتوومەتە بوون ئیتر دواجار خۆكوشتن نامباتەوە بۆ عەدەم.

بەوەی كە لەپێش خۆكوشتنیش لەم بوونەدا حزوورم هەبووە، ئەو كاریگەرییانەش كە بە حزووری من دوای خۆكوشتنەكەوە لەبووندا دروستدەبێت چ بوونە ماددیەكە چ بوونە مەعنەوییە نەبینراوەكە، چ بوونە مێژوویەكەی پێش خۆكوشتنەكە و چ بوونە خۆكوشتنەكەی پاش خۆكوشتنەكە. بە بۆچوونی عەبدولكەریم سروش زۆری رێژەی خۆكوشتن لەخۆرئاوا دەگەڕێتەوە بۆئەوەی كە تاك دروستدەبێت كە تاكیش دروستبوو چەمكی مافیش دێتەئاراوە و مافیش بریتییەلە ئیختیاری مرۆڤ واتە مرۆڤ ئازادە چیدەكات و چیناكات؟ كێشەكە لەوەدایە لە ئەوروپا ماف هەیە، بەڵام ئەرك نییە واتە ئەگەر ئەرك هەبوو ئەو خۆكوشتنە زۆرە روونادات، لەڕۆژهەڵاتیشدا بۆیە خۆكوشتن هەیە لەبەرئەوەی ئەرك هەیە و ماف نییە.(40)

– لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە، باشە كە دەڵێین تاك ئازادە لە خۆكوشتن گەر مردنی ئەو زیانی بۆ كەس نەبێ‌، باشە: ئایا هیچكەس هەیە مردنی ئەو زیانی هیچكەسی نەبێت؟ كەس هەیە خێزان، هاوڕێ‌، هاونیشتمانی نەبێ‌؟ كەس هەیە مردنی ئەو كار لە كەسیتر نەكات، كەس هەیە هیچ سوودێكی بۆ ئاژەڵا و مرۆڤ و درەخت و بێگیان نەبێ‌؟! ئەوەمان بیرنەچێ‌ كە خۆكوشتن دواجار هەڵوێستێكی ترسنۆكانەیە بەرامبەر رووداوەكان.(41) زۆربەی فەیلەسوف و زانا و رۆشنبیران ئاماژە بۆئەوە دەكەن كە خۆكوشتن كاریكی دزێو و چەوتە، دژبە مرۆڤایەتی و شارستانییەتە و هیچ هۆكارێك هەرچەندە بەهێزیش بێت ناتوانێت پاساوی باشی و دروستیبداتەوە، چونكە كارێكی دژی خودا و كۆمەڵا و خێزانە و تاك دەبێتە هۆی هەڵتەنگاندنی بنەمای كۆمەڵا، تاكەكان بەرەو چڵپاو و هەڵدێر دەبات. هەرئەو زەرەر و زیانەی خۆكوشتنیشە كە پاڵی بەزۆربەی ئایین و یاساكانەوە ناوە تاوەكو خۆكوشتن بە تاوان دابنێن و ئەوكەسەی خۆی بكوژێت بەتاوانبار لەقەڵەمدەدرێت.(42) ئەو كاریگەرییانەی كە خۆكوشتن لەسەر دەوروبەر جێدەهێڵێت جیاوازن، هەندێك لە كەسوكاری ئەوانەی خۆیان دەكوژن هەست بە تاوان دەكەن، بەرپرسیارێتی خۆكوشتنی ئەوكەسە دەخەنە ئەستۆی خۆیان و خۆیان ماندوودەكەن لەڕێی گەڕان بە شوێن سزادا یان گەڕان بە شوێن ئەوەدا ئایا چیبكەن تا بەهانە بهێننەوە بۆئەو كارەی كە خۆیان پێیانوایە بەرپرسیارن لە خۆكوشتنی ئەوكەسە؟ هەندێ‌ خێزان یان كەسوكاریش بەرپرسیارێتی دەخەنەئەستۆی كەسانیدیكە و پەنجەی تۆمەت درێژدەكەن بۆ ئەوكەسە خۆی، واتە ئەوكەسەی كە خۆی كوشتووە، ئەمە ئەوەدەگەیەنێت كاریگەریەكانی خۆكوشتنی كەسێكی نزیك لەسەر كەسانی دەوروبەر رەنگدەداتەوە، دەگۆڕێت بەپێی كەسێتی ئەوكەسانە و بارودۆخیان.(43)

– لەڕووی یاساییەوە، ئەرستۆ پێیوایە خۆكوشتن تاوانێكە دژی دەوڵەت، لە یۆنانی كۆندا ئەوكەسەی خۆی بكوشتایە بێبەشدەبوو لە مەراسیمی بەخاكسپاردن و هەروەها دەستی راستی ئەو كەسەیان دەبڕی لە شوێنێكی دوور لە لاشەكە دەخرایەژێر گڵا، بەڵام لە رۆما كە فەیلەسوفانی وەك سینیكا رابەرییاندەكرد بانگەشەی بۆ خۆكوشتنی بونگەرایی دەكرد، دروشمەكەشی “شكستهێنان لە گۆڕینی ئەوشتانەی كە پەیوەندی بە ئێمەوە نییە”، بەڵام لە سەردەمی نوێ‌ بۆ نموونە لە ساڵی (1790ز) لەدوای شۆڕی فەرەنسی خۆكوشتن بە كارێكی تاكانەی تایبەت دادەنرا و سزای خێزان و تەرمەكەی نەئەدرا.(44)

بەشی سێیەم:

 1. هۆكارەكانی خۆكوشتن

لەبەرئەوەی ئەو كەسەی هەڵدەستێ‌ بە ئەنجامدانی خۆكوشتن، دواتر لەژیاندا نامێنێت، ناتوانرێت بەڕوونی و بەتەواوەتی هۆكارەكانی خۆكوشتنی كەسێك بزانرێت، لەوەشدا خۆكوشتن پەیوەندی بە كلتوری كەسەكەوە هەیە، واتە ئەوەی لێرە دەكرێت هۆكاربێت بۆ خۆكوشتن لە شوێنێكیتر بەمشێوەیە نەبێت.

ئەریك فرۆم لە كتێبی ئەودیوی زنجیرەكانی گوماندا لە ساڵی (1962)، لە یەكێك لە باسەكانی باسی خۆكوشتن دەكات، باس لەوەدەكات ئەمجۆرە لەخۆكوشتن و نەوەكوشتن و پێویستی بەڕوونكردنەوە هەیە، دەرككردن بە هۆكارەكانیان دژوارە و ئەم بەهایەی كە مرۆڤ لەبری ئەم رەنج و چارە دەیدات، پێویستی بە رێگەچارەیەكی جیددی هەیە هەموو كارەكانی فرۆم هەوڵێك بوون بۆ تێگەیشتن لە كرداری مرۆڤەكان و ئەو بەڵگانەی كە بۆچی تائەوڕادەیە چارەڕەشی و ناعەدالەتی لەجیهاندا بوونی هەیە.(45)

یەكەم: هۆكاری دەروونی:

بە بۆچوونی هەندێك لە زانایان هۆكارەكانی خۆكوشتن هۆكاری دەروونین، هەندێك لەوانەی دووچاری نەخۆشی دەروونی دەبن هەستەكانیان لەدەستدەدەن و كۆمەڵێك بیر و خەیاڵی لەلادروستدەبێت وادەزانێت بەردەوام ستەمی لێدەكرێ‌، گاڵتەی پێدەكرێت لێیدەبێتە خەمۆكی و دەڵێت ژیان تامی نەماوە و مردن باشترە بۆیە پەنادەباتەبەر خۆكوشتن.(46) لاوازی و سستی كەسایەتی و بەرگری دەروونی، ئەمەش كە تێكچونێك لەناو مێشكدا هەیە، بەهۆی بوونی فشاری دەوروبەر لەسەر دەروون و هەستكردن بەشكستهێنان لە ژیان و دروستبوونی كۆسپ و تەگەرە لەبەردەم ئاوات و داخوازییەكانی تاك و تێكشكانی بەهاكانی كەسایەتی و نەمانی رێز و خۆشەویستی و هەستكردن بەكەمی كە ئەمانە هەمووی فشاری دەروونی دروستدەكەن.(47) لەڕاستیدا ئەوكەسەی هەوڵی خۆكوژی دەدات تووشی یەكێ‌ لە نەخۆشییە دەروونییە درێژخایەنەكان بووە وەك (خەمۆكی، توندوتیژی، شیزۆفرینیا، هستریا..) هۆكەشی بۆئەوە دەگەڕێتەوە كە زۆرجار ئەونەخۆشانە پرۆسەكانی ژیری و هەڵسەنگاندن و بەراوردكرن و لێكدانەوەی مەنتیقی لەدەستدەدەن و بەردەوامیش لە بازنەیەكی داخراوی پڕلە خەم و خەفەت و دڵەڕاوكێدا دەژین.

چەند جۆرێكی نەخۆشییە دەروونییەكان كە پەیوەندییان بە خۆكوشتنەوە هەیە:

خەمۆكی: لە (30% – 70%) خۆكوشتنەكان پەیوەندی بە خەمۆكییەوە هەیە و سەرەتای چاكبوونەوەی بە قۆناغێكی ترسناك دادەنرێت.(48) لەلایەكیترەوە ئەوانەی بڕیاری خۆكوشتن دەدەن تووشی نەخۆی خەمۆكی بوون و ناتوانن لە ژیان بەردەوامبن، بەپێی رێكخراوی تەندروستی جیهانی (W. H. O) لەتەواوی جیهاندا (50 – 60) ملیۆن كەس تووشی نەخۆشی خەمۆكی هاتوون لە (80%) یان بڕیاری خۆكوشتن دەدەن.(49)

حاڵەتی پەرەسەندووی خەمۆكی كە لەتوێكانیدا مردنی خۆویستانەی هەڵگرتووە، پێیدەوترێ‌ خەمۆكی رەشبینانە یان (مەلانخۆلیا) لەوانەیە ئەمە هۆكاری سەرەكی و یەكەمی خۆكوشتن بێت لەهەموو جیهاندا و قوربانیانی مەلانخۆلیا ژمارەیان زۆرە و زۆرجار واوەسفدەكرێت كە تووشی حاڵەتێك بوون پێیدەوترێ‌ مەزاجی دەوری.(50) (گۆڵد)ی زانا دەڵێت: خەستەیی و رێژەی خەمۆكی راستەقینە لەلای ئەو هەرزەكارانەی هەوڵی خۆكوشتن دەدەن، زۆر زیاترە لەوانەی لە گۆڤار و رۆژنامەكاندا ئاماژەی بۆدەكرێت.(51)   

شیزۆفرینیا: لەماوەی (10) دە ساڵی یەكەمی نەخۆشییەكەدا نزیكەی لە (10%) یان هەوڵی خۆكوشتن دەدات و لەنێو ئەمانەشدا (75%) رەبەنن.(52) ئەوكەسانەی تووشی شیزۆفرینیا دەبن، زۆركات نیشانەكانی هەستكردن بە زوڵم و ناهەقی سەرودڵی گرتوون وایانلێدەكات بیروبۆچوونێكی وەهایان لەلا دروستبێت كە هەموو دونیا دژی ئەوانن، خەڵكی دژایەتیدەكەن و كەسانی چواردەوری نەخشە و پلانی بۆ دەكێشن و ئەم ژیانە وەك دۆزەخی لێهاتووە و جێگای ئەوی تێدانابێتەوە، زۆرجار ئەم هەست و بۆچوونە پاڵیپێوەدەنێت و بەرەو خۆكوشتنی دەبات.(53)

چەندین نەخۆشی دەروونیتر وەك (دڵەراوكێ‌ و كەسایەتی دژەكۆمەڵا و پشێوی كەسێتی نێوانگیری، ناسنامەی توخمی و لادانی سێكسی) دەبنەهۆی خۆكوشتن.

دووەم هۆكاری كۆمەڵایەتی:

هۆكاری كۆمەڵایەتی رۆڵی سەرەكی هەیە لە زیادكردنی دیاردەی خۆكوشتن، مەبەستیش لە هۆكارە كۆمەڵایەتییەكان: سەرجەم ئەو گرفت و كێشە كۆمەڵایەتییانەن كە دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان بە (خێزان، قوتابخانە، برادەری خراپ، ئامرازەكانی راگەیاندن، گۆڕەپانی كاركردن، كۆڵان و نادی و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان، كە هەندێكجار بە هۆكاری سەرەكی خۆكوشتن دادەنرێن.(54) بێگومان هۆكارە كۆمەڵایەتییەكان رۆڵێكی سەرەكیان هەیە بۆ سەرهەڵدانی دیارەدەی خۆكوشتن، چونكە مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی و هەموو هەڵسوكەوتەكانی لەئەنجامی كارلێككردنی لەگەڵا دەوروبەردا دەبێت. بۆیە لێكترازانی خێزان و نەمانی پەیوەندییە رۆحییەكان لەنێوانیاندا، هۆكارێكە بۆئەوەی مرۆڤ هەست بەنامۆیی و گۆشەگیریبكات، لەدواییشدا دوورنییە پەنابباتەبەر خۆكوشتن، بۆئەوەی لەم بارودۆخە ئالۆزە رزگاری ببێت.(55) ئەو هۆكارە كۆمەڵایەتییانەی كە تاك هاندەدەن بیر لە خۆكوژی بكاتەوە یان پەنابباتەبەر ئەم دیاردەیە بریتینلە: ژیانی شاری، زۆربوونی حەشامەت و قەرەباڵغی، پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و پێكەوەنەگونجانی تاكەكانی كۆمەڵگە و شكستی كۆمەلایەتی و دەستكورتی و هەژاری، بێكاری و بنەماڵە و تەڵاق.(56) لە كۆمەڵگەی كوردیدا بەهۆی ئەو نائومێدییانەی كە تووشی تاك دەبێت بەتایبەتی مێینە لە هەڵبژاردنی هاوسەردا زۆرجار لەلایەن كەسوكارەوە بەزۆر بەشوودەدرێت، یان دەدرێت بە یەكێك كە خۆشی ناوێت یان لەتەمەندا بە باوك یان بە باپیری كچە دەشێت وا لە مێینە دەكات پەنابباتەبەر خۆكوشتن بەهەر رێگەیەك بێت، ئەمە لەلایەكەوە بە كارەساتی گەورە دەژمێرێت بۆ تاك و خێزان و كۆمەڵگە.(57)

ئەمانەش چەند هۆكارێكن بۆ خۆكوشت:

– پشێوی پەیوەندییە سۆزداری و خۆشەویستییەكان:

خۆشەویستی بەگرنگرتین رەهەندەكانی خۆكوشتن و ئامانجەكانی هەوڵدان بۆ خۆكوشتن دادەنرێت، چونكە بەشێوەیەكی خۆرسك مرۆڤ پێویستی بەخۆشەویستییە بەردەوام پێویستی بەجەختكردنەوەیە لە خۆشەویستی لەلایەن كەسانی بەرامبەرەوە.(58) جوانترین بەسەرهات ئەوەیە كە لە كتێبی (ئیبن حەزم) بەناوی گرفتی كۆترەكە بڵاوبووەتەوە.

خۆكوشتنی لە دەستدانی پلەوپایەی كۆمەلایەتی:

زۆربەی كۆمەڵناس و فەیلەسوف و دەروونزانەكان لەو بڕوایەدان كە مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتییە و دەبێت پلەوپایە و ناوبانگی كۆمەڵایەتی و شیاو و بەڕێزی هەبێت تاكو بتوانێت رۆڵی خۆی وەك بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی لەتەك كۆمەڵەكەیدا خۆی بسازێنێت و هەست بەئارامی و دڵنیایی دەروونی بكات، هەركاتێك بەهۆی هەر هۆیەكەوە بێت تاك ئەو پلەوپایە و ناوبانگە كۆمەڵایەتییەی لەدەستدا و كەوتەبەردەم هەڕەشە و گلەیی و گازندەی دامودەزگا كۆمەڵایەتییەكان ئەوا دوورنییە ئەو تاكە پەنا بۆ خۆكوشتن ببات وەك رێگەچارەیەك بۆ دەربازبوون لەهەموو گلەیی و سوكایەتی و خەم و خەفەت و ئازارەی كە لەلایەن دامودەزگای كۆمەڵەوە ئاڕاستەیكراوە.(59)

– گۆشەگیری كۆمەڵایەتی:

نەبوونی هەڵسوكەوتكردن و شێوازی رەفتاری خێزانی تەندروست هەستكردنی كەسی ئافرەت خۆبەكەمزانی، گوێ‌ لێنەگرتن و گرنگی پێنەدانی كە دەبێتەهۆی شێواندنی و ونبوونی ناسنامەی كەسیەتی ژن كە ئەمەش رەەنگدانەوەی لەسەر باری دەروونی ژن دەبێت.(60) ئەمەش هەندێكجار وایلێدەكات كە ئافرەت پەنابباتەبەر خۆكوشتن لەئەنجامی ئەو سوكایەتییانەی كە پێیدەكرێت.

– لێكترازان و گرفتی ناو خێزان:

مەبەست لە لێكترازان و گرفتی ناوخێزان سەرجەم ئەو هۆكارانەیە كە دەبنەهۆی دروستكردنی كێشە و ململانێ‌ لەناو خێزاندا لەوانە: شەڕ و ئاژاوەی ناوخێزان، تەڵاقدان، تێرنەكردنی پێداویستییەكانی تاكـ كە زانایەك لە كەنەدا لەئەنجامی یەكێك لە توێژینەوەكانییەوە گەیشتە ئەو راستییەی كە بێبەشبوون لە سۆز و خۆشەویستی دایك و باوك شێواندنی شێوە و تێكچوونی لەگەڵا باوك لەگرنگترین هۆكارەكانی خۆكوشتنە لای هەرزەكاران.

– هەڵوەشاندنەوەی بنەما و بونیادی كۆمەڵایەتی:

وەك لە ئامارەكاندا دەردەكەوێت رێژەی خۆكوشتن لە شارە قەڕەباڵغەكاندا زۆر زیاترە لە رێژەی خۆكوشتن لە شارە بچووك و كۆمەڵگە سەرەتاییەكان، لەبەرئەوەی ژیان لە شارە قەڕەباڵغ و ئاڵۆزەكاندا زەحمەت و پڕلە گرفت و ململانێیە كە تاك تێیدا وندەبێت و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لاوازدەبێت هەركەس هەڵپەی گیرفانی خۆیەتی و بەها و دابونەریتە گرنگەكان بەرە و لێكترازان و شێواندن دەچێت و دیاردەكانی چەوساندنەوە و ململانێ و بێبەشبوون و كۆسپ و تەگەرە و پێشبڕكێ‌ بەسەر دیاردەكانی تەبایی و یەكسانیدا زاڵە، مرۆڤ لەوجۆرە كۆمەڵگە و شارانەدا هەست بەتەنیایی و نامۆیی و ونبوون دەكات، لەبەرئەوە زۆرجار ئەو كۆمەڵگە و شارانە بوون بەهاندەر بۆ خۆكوشتن و رزگاربوون لەوجۆرە كۆمەڵگایانە.(61) هەروەها پەیوەندی خراپی ناو تاكەكانی خێزان و پەروەردەی خراپ و بوونی جیاوازی نێوان منداڵەكانی نێو یەك خێزان، دابونەریتی دواكەوتوو و رووداوە خێزانی و كۆمەڵایەتییەكان، ئەمانە و چەندین هۆكاریتر بەشێوەیەك لە شێوەكان دەبێتە هۆی خۆكوشتن.

سێیەم: هۆكارە ئابوورییەكان:

یەكێك لە هۆكارەكان یان فاكتەری سەرەكی لەم پرۆسە قێزەونەدا، بۆ باری داڕماوی ئابووری خێزانەكان دەگەڕێتەوە، كە بەداهاتێكی زۆر كەم ژمارەیەكی زۆری خێزانی لەسەر بەخێوكردووە، ئەمبارە نالەبارەی ئابووری خێزان لەسەر سەرجەم ئاستەكانی ژیان رەنگی داوەتەوە، واتە باری دەروونی و كەسایەتی و جۆری هەڵسوكەوت و فاكتەرەكانیتری تووڕەبوون، هەموو ئەمانە بوونەهۆی پێكهێنانی ئەو بەڵگانەی كە ئاماژەكانی زیادبوونی ئەم دیاردەیە لە خۆبگرن، هەندێجار ئابووری و تێزی كۆمەڵایەتی بۆ ژن و باری ئایدۆلۆژی تەقلیدی كۆمەڵگا هۆكاری ئەم دیاردەیەن.(62) مەبەستمان لەڕووداوە ئابوورییەكان هەموو ئەو رووداوانەیە كە پەیوەندیان بە پارە و كاركردن و بژێوی ژیانەوە هەیە، بەڵام حاڵەتاكانی خۆكوشتن لە لوبنان زیادیكرد لەدوای هەرەسهێنانی لیرەی لوبنانی (كە دراوی نیشتمانی)یە بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریكی.(63) هەژاری، بێكاری بەربڵاو و بێهوایی و نزمی ئاستی داهات و دەرامەتی تاكەكەس كە كاریگەری بەهێزی هەیە لە دروستكردنی ئارەزوو و حەزی خۆكوژی، لەلایەك لێكۆڵینەوەكان ئەوە دەردەخەن كە بەجیهانیبوون (عەولەمە) كاریگەریكی زۆر خراپ و وێرانكەری هەیە بۆ سەر ژیانی تاك و ژنان بەتایبەتی، چونكە لێرەدا جیاوازی چینایەتی و هەژاری فراوانتردەكات، لەم روانگەیەوە هەژاری خراپترین جۆری توندوتیژییە كە بەرامبەر مرۆڤەكان ئەنجامدەدرێت(64) یان زۆرجار ئیفلاسكردنی هەندێكەس دەبێتەهۆی خۆكوشتنیان، لەمبارەیەوە زانای هۆنگ كۆنگی (یاب) دەڵێت: (هەژاری و نەبوونی و برسیەتی تێكچوونی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان هۆكارن بۆ بەرزبوونەوەی رێژەی خۆكوشتن،(65) هەروەها لەكاتی هەڵكشان و داكشانی ئابووریدا رێژەی خۆكوشتن زۆرتردەبێت، ئەوەی جێی سەرسوڕمانە سەرمایەی زۆر و خۆشگوزەرانی باڵا كاریگەری پێچەوانەی هەیە وەكو هەژاری و كەمدەرامەتی لێدێت، بەپێی هەندێ‌ توێژینەوە بەرزبوونەوەی رێژەی خۆكوشتن لە سوید دەگەڕێتەوە بۆ گەلێهۆكار یەكێك لەوانە خۆشگوزەرانی و رەفاهییەتە بەهۆیەوە تاك هەست بە بەتاڵی دەكات و بێزاردەبێت لە ژیانێكی رێكوپێك و شادمان (خۆكوشتنی بێزاری) جۆری پیشە لەهەموو جۆرە پیشەیەك بڕێكیترسناكی هەیە و بێكاری لە هەمووی خراپترە و تێبینیكراوە رێژەی خۆكوشتن لەنێوان خاوەنپیشە بەرزەكاندا كە بەرپرسیارێتی گەورەتریان هەیە و تایبەتمەندی كارەكەیان وادەخوازێت شێوازێكی تایبەتییان هەبێت لەژیاندا و ئەگەری خۆكوشتنیان زیاترە لە خەڵكانیتر.(66)

چوارەم: هۆكاری سیاسی:

گۆڕانكارییە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان هیچ ئاسۆیەكی روونی بۆ گەنجان تێدانییە، لەمەش زیاتر ئاڕاستە سیاسییەكان كە لەئەنجامی سیاسەتی شەڕەكان هاتەكایەوە و بووە مایەی لەدەستدانی ئازادی و پێشێلكردنی مافەكان كە عێراقییەكان بەگشتی بەدەستیەوە دەناڵێنن، بەڵام خەڵكانی كوردستان بەشێوەیەكی زیاتر ئازاریان چەشت بەهۆی شەڕی ناوخۆ و شەڕە یەك لە دوای یەكەكان.(67) لەلایەكیترەوە سیستمی وڵات دیكتاتۆرییانە بێت و ستەم لە هاوڵاتییان بكات و وا لە تاكەكان بكات تووشی بێئومێدی ببن و ئاسۆی ئاییندەیان لا رووننەبێت نیشتمان بە بەندیخانەیەكی گەورە ببینن و رێی رادەربڕینی ئازادییان نەبێت بێگومان گروپ و كۆمەڵی جیاجیا پەیدادەبن تاكەكان بەئاقارێكیتردا دەبەن و چەمكی مردن و خۆكوشتنی لەلا ئاسانتردەكەن لەژێر كۆمەڵێ‌ ناوی رازاوەدا پەیمانی گەورە و چەوریان دەدەنێ‌ و بەرامبەر دۆزەخی میری بەهەشتیان بۆ سازدەدەن چ لەم دونیا یان لەو دونیا بێت.(68) بۆ نموونە لە كۆماری میسری عەرەبی، موشیر عەبدولحەكیم عامر وەزیری بەرگری و سەرۆكی ئەركانی سوپای میسری لە رۆژی (14/9/1967) خۆی كوشت، لەدوای ئەوەی سوپاكەی لەبەرامبەر سوپای ئیسرائیلدا لە (6/6/1967) شكستیهێنا، كاتێك بەتۆمەتی پیلانگێڕی لە (25/8/1967) بۆ كودەتا دژی رژێمی میسر گیرا. لە كۆماری سوریای عەرەبی سەرۆكی پێشوی حكومەت (مەحمود زەعبی) خۆی كوشت پێش ئەوەی بەتۆمەتی گەندەڵی بگیرێت، لەدوای ئەوەی بەشار ئەسەد حوكمی گرتەدەست لە كۆتاییەكانی ساڵی (2000) دا.(69)

پێنجەم: نەخۆشییە درێژخایەنەكان:

هەندێجار ئەم هۆكارە كاریگەری خراپی دەبێت لەسەر مرۆڤ و وایلێدەكات پەنابباتەبەر خۆكوشتن، بۆئەوەی لە ئازار و خەم و خەفەت رزگاریببێت، لەم نەخۆشییە كە ناڕەحەتیكردووە و وایلێكردووە هیوای لەژیاندا نەمێنێت.(70) ئەم قسە بۆ هەموو كات راست نییە، هەندێجار بەدەگمەن نەخۆشییە جەستەییە درێژخایەنەكان ئەوانەی مرۆڤ دووچاری ئازاری زۆر و بێزاری دەكەن، دەبنە رەهەندی خۆكوشتن لای ژنان و سەرجەم تاكەكانیدیكە، چونكە لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا تاكەكان بڕوایان بە دەسەڵاتێكی باڵا هەیە و بیروباوەڕێكی رەهایان بەقەدەر و چارەنووس هەیە، بەشێوەیەك لە نەخۆشی و بەتایبەت نەخۆشییە قورسەكان دەڕوانن كە وەك ئەزمونێك وایە و بەهۆیەوە لەلایەن ئەو دەسەڵاتە رەهایەوە تاقیدەكرێتەوە یان باوەڕیانوایە ئەو دەسەڵاتە رەهایە نەخۆی بۆ مرۆڤ دەهێنێت كە خۆشەویست و نزیكنلێیەوە، لەبەرئەوە لەجیاتی كۆتاییهێنان بە ژیانی خۆیان و خۆكوشتن بەپێچەوانەوە وەك پاداشتێك لەحاڵەتی نەخۆشی خۆیان دەڕوانن، بەوپەڕی دانبەخۆداگرتن و بڕواوە لە چاوەڕوانی مەرگی ئیلاهیدا ژیان دەبەنەسەر،(71) بەڵام دیسان ئەم قسەیەش بۆ كات و شوێنێك راستنییە، هەندێكجار نەخۆشی درێژخایەن هیچ تروسكاییەك و هیوایەكی چاكبوونەوەی نەبێت، مرۆڤ بەرەو چڵپاوی خۆكوشتن دەبات، لەبەرئەوەی ئەوجۆرە نەخۆشانە بەردەوام ئازار و خەم و خەفەت دەكێشن، سەرودڵی گرتوون، زیاد لەپێویست ئازاردەچێژن، بەلای ئەوجۆرە نەخۆشانەوە، ئەو نەخۆشییە دریژخایەنانەیان، خۆكوشتنێكی لەسەرخۆ و مردنێكی چاوەڕوانكراوی بە ئازارە و جیاوازییەك لەنێوان ئەو و ئەوكەسەی فەرمانی لە سێدارەدانی بۆ دەرچووە نییە، لەلایەكیدیكەشەوە ئەو نەخۆشە درێژخایەنەی، كۆمەڵێك خەم و گیروگرفتی بۆ كەسانی چواردەوری دروستكردووە و بێزاری و وەڕسی لە سیما و دەموچاویاندا دیارە، لەبەرئەوە خۆكوشتن باشترین رێگە چارەیە بۆ نەهێشتنی سەرجەم ئەو ئازار و خەم و خەفەتانەی كە باسمانكرد.(72)

(جۆ) ژنەكەی (هلموت كول) راوێَژكاری ئەڵمانی، لە 5/7/2001 دوای ئەوەی ماوەیەكی دوورودرێژ بەدەست نەخۆشییەكی دەگمەنەوە ئازاری چەشت، خۆی كوشت و كۆتایی بەژیانی خۆی هێنا، بەمردوویی لە ژوورەكەی خۆیدا لە شاری (لود فیغ ئوغر شایم هانلور) دۆزرایەوە، كە دەیناڵاند بەدەست هەستیاری بەرامبەر هەر رووناكییەكی بەهێز، ئەمەش ناچاریدەكرد بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ لە ماڵەوە بمێنێتەوە كە ناچاربوو بە تەواوەتی خۆر لە ماڵەكەی داببڕێت. كاتێك لە تەمەنی شست و هەشت ساڵیدا بوو بۆ هاوسەرەكەی و كوڕەكەی روونكردەوە سوورە لەسەر خۆكوشتن بەهۆی حاڵەتی تەندروستییەوە هەیەتی و لەشەودا نەبێت ناتوانێت بێتەدەرەوە، لە دواڕۆژەكانی تەمەنیدا هەستیدەكرد ئازارەكانی زیاترە و زۆر لاوازە و هیچ چارەسەرێكی نییە نە لە ئەڵمانیا و نە لە دەرەوەی ئەڵمانیا.(73)

باسی دووەم: خۆكوشتن لە روانگەی دۆركهایم و فرۆیدەوە

كورتەیەك دەربارەی ژیانی دۆركهایم:

دۆركهایم لەهەموو سۆسیۆلۆجیستەكانیتر شیاوی ئەوەیە كە كارەكتەری دامەزرێنەری كۆمەڵناسی پێبەخشرێت، ئەو دامەزرێنەربووە چونكە ناوەڕۆكی پرۆژەكەی بریتیبوولە دامەزراندنی سۆسیۆلۆژیا وەك زانستێكی پۆزەتیڤ و سەربەخۆ لە سایكۆلۆژیا و فەلسەفەی مێژوو.(74)

ئەمیل دۆركهایم لە ساڵی 1858ز لە شارۆچكەی (ئیسپیناڵ)ی نزیك پێدەشتی (لۆرین)ی فەڕەنسی لەدایكبووە، بۆیە هزر و ئاوەزەكەی لەنێو كولتوری (لۆرین)دا ئاویخواردووەتەووە، ئەو كلتورەی كە مۆركێكی پیشەسازی و كوشتوكاڵی هەبووە، هەربۆیە شتی كۆن و نوێی ناوچەكە بەخۆوەدەگرێت. دۆركهایم لە باوەشی خانەوادەیەكی جوولەكەدا چاویبەدنیاهەڵهێناوە، چونكە باپیرە گەورەی یەكێك بووە لە حاخامەكانی سەربە تەریقەتی (رەبانی) كە بەتەواوی بڕوای بە هزری نوێی عیبری هەبوو. ئەم پاشخانە ئایینییەی دۆركهایم ناچاریكردووە دووبارە بە تەلمود و تەوراتدا بچێتەوە و زمانی عیبری و مێژووی دوورودرێژی جوولەكە و خودی مێژووی ئایینەكان بە دوورودرێژی بخوێنێتەوە، جگەلە جوولەكە دۆركهایم كاریگەری راسپاردەكانیدیكەشی لەسەربووە وەك كاسۆلیك، لەسەر دەستی یەكێك لە خانمە مامۆستایانی ئایینی فێری دروشم و رێنماییەكانی ئەو مەزهەبە ئایینییە بووە.(75)

دۆركهایم لە ساڵی 1882 دەبێتە مامۆستای فەلسەفە و لە یەكێك لە ئامادەییەكانی فەڕەنسا وانە دەڵێتەوە، ساڵی 1886 دەبێتە مامۆستای پەروەردە لە زانكۆی بۆرۆ (11) ساڵ لەم زانكۆیەدا دەمێنێتەوە، هەرلێرەشدا نامەی دكتۆراكەی لەسەر دابەشبوونی كاری كۆمەڵایەتی تەواودەكات و ساڵی (1893ز) بڵاویدەكاتەوە، دۆركهایم بۆ یەكەمجار دەگاتە (زانكۆی سۆربۆن) دەبێت بە پڕۆفیسۆر لە بواری زانستی پەروەردەدا، لە ساڵی 1912 كتێبە بەناوبانگەكەی بەناوی (فۆڕمە سەرەكییەكانی ژیانی ئایینی) بڵاودەكاتەوە. لە ساڵی 1913 دەبێت بە پڕۆفیسۆر لە بواری سۆسیۆلۆژیادا، لە ساڵی 1916ز لەژێر زەبری نەخۆشیدا واز لە چالاكی دەهێنێت و هەرلەوماوەیەدا تەرمی ئەندریەی كوڕی لە بەرەكانی جەنگەوە خۆی دەكات بەماڵدا “دۆركهایم”ی نەخۆش ناچاردەكات لەسەر تەرمی كوڕەكەی بگری، زۆری پێناچێت لە 15ی نۆڤەمبەری 1917 دۆركهایمیش كۆچیدواییدەكات.(76)

تەفسیری دۆركهایم بۆ دیاردەی خۆكوشتن:

لەهیچ شوێنێك بۆ نیزامی كۆمەڵگە تاكوئێستا روونكردنەوەیەك نەكراوە وەكو ئەو لێكۆڵینەوەیەی دۆركهایم كردی لەبارەی خۆكوشتنەوە لە ساڵی (1897ز) دا. بەڕای دۆركهایم كەمترین یاسای هاوبەش هەبووە لەسەر ئەوكەسانەی كەوا زۆرترین رێژەی خۆكوشتن ئەنجامدەدەن و دەیچێژن، بۆیە دەبینین كەوا ئەوكەسانەی كە گەنج و دەوڵەمەند و بەناوبانگن و زیاتر رێپێدانێكی گەورەتر دەگرنەئەستۆی خۆیان، چونكە ئەمانە نرخێكی بەرزیان هەبووە لەبارەی ئەوەی چۆن ژیانی خۆیان دەخەنەبەر مەترسی خۆكوشتن.(77) دۆركهایم بەهۆی بەكارهێنانی ئامارەوە دەریخست كە هۆكارە كۆمەڵایەتییەكانی وەكو خێزان و ئایین پەیوەدنی بە خۆكوشتنەوە هەیە، سەرەڕای ئەوەی وادێتەبەرچاو كە ئەم دیاردەیە شێوەیەكی تاكەكەسییانەی هەیە، بەڵام دەتوانین بیسەلێمنین كە جگەلە دیاردەیەكی كۆمەلایەتی لادەرانە هیچیتر نییە. میتۆدی دۆركهایم لە لێكۆڵینەوەدا ئەمانەی لەبەرچاوگرتبوو: پەیوەندی خۆكوشتن بە كات و وەرزەكانی ساڵەوە، خۆكوشتن لەناو گرووپ و چین و توێژە جیاجیاكاندا، پەیوەندی خۆكوشتن بەشوێنی نیشتەجێبوون، پەیوەندی خۆكوشتن بەئینتیما و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و كاریگەری كێشە و گرفتی ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان لە سەرهەڵدانی خۆكوشتندا.(78) دۆركهایم پێیوایە كە كۆمەڵگە نییە خۆكوژی تێداڕوونەدات زۆرێك لە كۆمەڵگەكان بەدرێژایی كات نرخی خۆكوژی یەكسانییان هەیە. ئەوهۆكارە واخۆی نیشاندەدات كە خۆكوژی وەك دیارەیەكی گونجاو و ئاسایی ببینین، بەڵام زیادبوونی لەناكاوی رێژەی خۆكوژی لەهەندێ‌ لە گروپەكانی كۆمەڵگە یان هەموو كۆمەڵگە رووداوێكی نەگونجاوە و وانیشاندەدات كە تێكچوونی تازە لە كۆمەڵگە دروستبووە، لەمڕووەوە بەهای بەرزی و نەگونجاوی خۆكوژی لەناو گرووپ و توێژی كۆمەڵایەتی بەتایبەت یان لەناو تەواوی كۆمەڵگە توانی بە ناونیشانی سەرچاوە و هیزگەلێكی دانێت كە چوارچێوەی كۆمەڵگە لە ئاڕاستەی یەكپارچە كاردەكات.(79)

دۆركهایم هەردوو بەشی دووەم و سێیەمی كتێبەكەی تەرخانكردووە بۆ بەڵگەهێنانەوە بۆ فاكتەری خۆكوشتن كە ئەوانیش فكتەری كۆمەڵایەتین، لەو كۆمەڵگەیانەی كە پەیوەندی تاك بە كۆمەڵگەوە بەهێزە، هەژموونی عەقڵی جەمعی لەسەر تاكەكان هەژموونێكی كامڵە و خۆكوشتنیش كەمدەبێتەوە، بەڵكە بەرەولەناوچوونیش دەچێت، بەڵام لەو كۆمەڵگەیانەی كە دەزگا و دامەزراوە تایبەتییەكان و سیاسییەكان و ئابوورییەكان و خێزانییەكان هەژموون و باڵادەستی خۆیان لەدەستدەدەن، بەمەش رێژەی خۆكوشتن بەرزدەبێتەوە، بەشێوەیەك دەبێتە دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی..(80) واتە دۆركهایم (خۆكوشتن) بەدیاردەیەكی كۆمەڵایەتی دادەنێت و پێیوایە لێكدانەوەی تەنها بەهۆی هۆكارە كۆمەڵایەتییەكانەوە دەبێت و گشتگیرتنی جۆری خۆكوشتن ئەوەیە كە پەیوەندی تاكەكەس بە كۆمەڵگەوە بڕابێت، بەكورتی ئەو لە كتێبی خۆكوشتندا پەیڕەوی لە پرنسیپی (لێكدانەوەی كۆمەڵایەتی لەڕێی دیاردەی كۆمەڵایەتییەوە) دەكات، چونكە سوود لە میتۆدی گۆڕانكارییە لێكنزیكەكان وەردەگرێ‌ و دەیەوێت پەیوەندی لەنێوان خۆكوشتن و دیاردە كۆمەڵایەتییەكانیتر دروستبكات.(81)

دۆركهایم لە خۆكوشتن رێگە و شێوەیەكی داناوە كە هێڵكاری تەواوی بۆكردووە نموونەی راستی لە لێكۆڵینەوە كۆمەڵناسییەكاندا بەدیهێناوە كە لەبری پشتبەستن بە ئەزموون و تەجروبەكان پشتی بە راستییەكانی كۆمەڵگا بەستووە، خۆكوژی یەكێكە لە نموونەگەلی تازەی سیستماتیك كە لەڕێگەی بەكارهێنانی ئامار لە لێكۆڵینەوە كۆمەڵایەتییەكان دەبێت، دۆركهایم باوەڕیوابوو كە دەتوانێ‌ بە هاوكاری ژمارەیەك لە هۆكاری كۆمەڵایەتی شەرحبكرێ‌ كە بۆچی هەندێ‌ لە تاكەكان زیاتر لە خەڵكیدی پەنا بۆ خۆكوشتن دەبەن، بۆیدەركەوت كە یەكپارچەیی گرووپە كۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەكان لەگەڵا یەكتر جیاوازی هەیە و رێژەی خۆكوشتنیش لەناو ئەندامانی ئەم گرووپانە جیاوازی هەیە لەگەڵا گرووپەكانیدی، كۆمەڵگەیەك كە یەكپارچەیی و دەستەجەمعی هەیە تاكەكانی دەخاتەژێر دەسەڵات و كۆنتڕڵی خۆی، مەبەست لە یەكپارچەیی دۆخی هاوبەشبوون و هەستی گرووپییە لەنێو تاكەكانی كۆمەڵدا.(82)

دۆركهایم باوەڕیوایە لەهەر كۆمەڵگایەكدا مەیلێكی دەستەجەمعی هەیە كە پاڵا بەتاكەكانەوە دەنێت بەرەو خۆكوشتن، ئەم مەیلە لە رێژەی خۆكوشتنی ناو كۆمەڵگەوە دەردەكەوێت كە ئەم رێژەیە بەپێی سروشت و بارودۆخی ئەو كۆمەڵگەیە دەگۆڕێت، بۆ نموونە رێژەی خۆكوشتن لە كۆمەڵگە پیشەسازییە بەرزەكاندا زیاترە كە ژیانی كۆمەڵایەتی تیایاندا ئاڵۆزە، كەچی ئەو رێژەیە لە كۆمەڵگە كشتوكاڵییە سادەكاندا نزمە، هەروەها لەشارەكاندا رێژەكە بەرزترە لەچاو لادێكاندا، هەروەها لەنێو سەڵتەكاندا نزمترە تا لەنێو خێزاندارەكاندا بەتایبەتی ئەوانەی منداڵیان زۆرە.(83) پێیوایە هەمیشە لەنێو یەهودییەكاندا بە بەراورد لە گەڵا پرۆتستانەكان پاڵنەرێكی كەمتریان بۆ خۆكوژی هەبووە، هەروەها بەشێوەیەكی كەم بەرامبەر كاسۆلیكیش هەروابووە. هەندێجاریش پێچەوانەی ئەم پرسە روویداوە كە جوولەكەكان پتر لە كاسۆلیكەكان خۆیان كوشتووە و كاسۆلیكەكانیش كەمتر لە پرۆتستانتەكان خۆكوژیان ئەنجامداوە و موسوڵمانەكان لەهەموویان كەمتربووە، چونكە بەئاشكرا ئەم كارەی نەهی و حەرامكردووە.(84)

سەبارەت بە پرسی رەگەز لە پشكنینەكانی دۆركهایمدا ناهاوسەنگییەك بەدیدەكرێت لەنێوان هەوڵی خۆكوژی بەلای رەگەزی نێر و مێ‌، لە وڵاتانەی كە دۆركهایم لێكۆڵینەوەی تێدائەنجامداوە، رێژەی خۆكوشتنی پیاوان لە ئافرەتان زیاتر تۆماركراوە، هۆكاری ئەم پارادایە بەقەناعەتی دۆركهایم دەگەڕێتەوە بۆ ئامۆژگارییەكانی ئایینەكان و پرسی پابەندبوونی ژنان بە ئایینەكانەوە، ئەو پێیوایە كە ژنان زیاتر لە پیاوان لەژێر كاریگەری ئایین و قەناعەتە ئایینییەكاندان، هەرئەم دۆخە وادەكات كە ژنان كەمتر بیر لە خۆكوشتن بكەنەوە و زیاتر لە پیاوان ملكەچی كۆگەراییبن.(85) دۆركهایم كۆمەڵێك فاكتەری جۆراوجۆری وەك فاكتەری گەردوونی و بواری جوگرافیا و فاكتەری فیزیكی و ژینگەیی و فاكتەری سروشتی، كەشوهەوا و رێژەی پلەی گەرما و شێ‌.. دەورووژێنێت دەڵێت لەوانەیە رێژەی خۆكوشتن لە هیندستان بەهۆی بەرزی پلەی گەرماوە بەرزبێت.(86)

جۆرەكانی خۆكوشتن لای دۆركهایم:

دۆركهایم پێیوایە هەر یەك لەم جۆرانەی خۆكوشتن پەیوەندی بە حاڵەتی هاوبەندی تەزامنی كۆمەڵایەتییەوە هەیە:

– خۆكوشتنی گۆشەگیری كۆمەڵایەتی (خۆكوژی خۆپەرستانە):

ئەمجۆرە زیاتر لەو گروپ و كۆمەلگەیانەدا روودەدات كە تاكەكان بەتەواوی لەگەڵا كۆمەڵگە و یەكەی كۆمەڵایەتی گەورەتر تێكەڵانەبوون، خەسڵەتی سەرەكی ئەم كۆمەڵگەیانە تاكگەرایی زیاد لەحەدە.(87) واتە كاتێك روودەدات كە رادەی یەكگرتویی كۆمەڵگا لاوازبێت، بەهۆی هۆشیارنەبوون و كامڵنەبوونی تاكەكانی ناو كۆمەڵگاكە، كاتێكیش دەزانێت ناتوانێت جێگەی خۆی لەنێو كۆمەڵگەكەیدا دیاریبكات و ملكەچی دەستەڵاتی كۆمەڵایەتی بێت، ناچارە پەنابەرێتەبەر دابڕان و دووركەوێتەوە لە كۆمەڵەكەی، لەبەرئەوەی تاك واهەستدەكات زۆر دوورە لە حەز و خواست و ئامانج و بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگەكەیەوە،(88) ئەمەش هۆكارەكەی پەیوەستە بەخودی تاكەوە یان پەیوەستە بە كۆمەڵگەكەیەوە كە تاك تێیدادەژی و كارلێكدەكات لەگەڵیدا و ئەم تاكە ناتوانێت پەیوەندییەكی سروشتی لەگەڵا كۆمەڵگەدا ببەستێت، بەهۆی حەزنەكردنی بە یاسا و دابونەریتی كۆمەڵگە و ئەو رقوقینەی هەیەتی بەرامبەر سیستم و بارودۆخی گشتی و كۆمەڵگەش لەلای خۆیەوە بوار ناڕەخسێنێت بۆ تاك تاوەكو بەشداربێت لەگەڵیدا و تێكەڵبێت بەدامەزراوە و بونیادەكانییەوە..(89) ئیتر لەمەوە تاك هەست بەبێزاری و پشتگوێخراوی بێنرخی خۆی دەكات، هەستێكی وای لا دروستدەبێت كە هیچ رۆڵێكی لەناو كۆمەڵگەكەیدا نییە و لە مشەخۆرێك زیاتر نییە، ئا لەمكاتەوە دوورنییە كە ئەو هەست و سۆزە پاڵا بەتاكەوە بنێت بەرەو هەڵدێر و خۆكوشتنی ببات، چونكە بەلای ئەمجۆرە كەسانەوە ئازاری خۆكوشتنەكە لە ئازاری تەنیایی و گۆشەگیرییەكە كەمترە، مەبەستیش لە گۆشەگیری كۆمەڵایەتی ئەوەنییە كە تاك دوورە لە قەرەباڵغی و تێكەڵاوی كۆمەڵایەتی، بەڵكو مەبەست لە رۆڵ و شێوەی پەیوەندی و جۆری هاوبەشیكردنەكەیە وەك ئەوەی لە شارێكی گەورەدا هەست بەتەنیایی و گۆشەگیری دەكات لە ئەنجامی (بێكاری و نامۆبوون و ئاوارەیی و بێكەسی و پیری..).(90)

– خۆكوشتنی قوربانیدان لەپێناو كەسانیدیكە (خۆكوژی خۆبەخشانە):

ئەمجۆرە خۆكوشتنە یان قوربانیدانە لەپێناوی ئەوانیدیكەدا و خۆكوشتنی ئەویترخوازانە، كاتێك روودەدات كە تەواوكاری كۆمەلایەتی هێندە بەهێز و توندوتۆڵە ئەنگێزەی تاكانەیی نامێنێت. ئەمەش شێوەیەكە لە خۆكوشتن كە كۆ رازیدەكات و ئەقڵی كۆ بانگەشەی بۆ دەكات.(91) بەبۆچوونی دۆركهایم ئەمە لە دوو نموونەی سەرەكی پێكدێت، نموونەی یەكەم لە كۆمەڵگە سەرەتاییە تەقلیدییەكاندا هەیە كە ژیانی كۆمەڵا داوایدەكات، بۆ نموونە لە هیندستان ژنێك لەپاش مێردەكەی خۆی دەسووتێنێت، ئەمە خۆكوشتنێكی خۆویستانە نەبووە، بەڵكو خۆكوشتنی ئەم تاكە لەپێناو كەسانیتر و پێوەرە كۆمەڵایەتییەكاندایە، ئەوكەسەی مردنەكە هەڵدەبژێرێت پابەندیی تەواوی هەیە بە دابونەریتە كۆمەڵایەتییەكانەوە،(92) واتە ئەمە هۆیەكەی تەواو پێچەوانەی هۆكار و پاڵنەرەكانی خۆكوشتنی ئیگۆییە، هۆكارەكەش پەیوەندی بە بەهێزبوونی پەیوەندی تاك و كۆمەڵ و گونجان و هەمانهەنگییەوە هەیە، هەروەها ئامادەشە لەپێناو گروپ و كۆمەڵەكەیدا قوربانی بەخۆی بدات (ئەمەش لەكاتێكدا روودەدات كە تاكەكە نوشوستیهێنا یاخود نەیتوانی كۆمەڵەكەی لە مەترسی و هەڕەشەی دەرەكی یان ناوەكی رزگاربكات، ئینجا لەپێناو خودی ئەو كۆمەڵەی كە ناتوانێت بێنە و بژیەت خۆی دەكوژێ‌. یان وەك ئەوكەسە خۆی دەكوژێت یان هەندێككەسیش لەپێناو هۆز و تیرە و خێڵەكەیدا كە دووچاری دەستدرێژی و تاڵان و ســـەرشۆڕی و دەبنەوە لەلایەن هۆز و خێڵەكانیدیكەوە، زەقن بۆ جۆری خۆكوشتنی ئالتوویستی.(93)

– خۆكوشتنی هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵایەتی (ئانۆمی):

ئاماژەیە بۆئەو بارودۆخە لەدەستدراوانەی كەوا كۆمەڵگە هەستیپێدەكات كاتێك كۆنتڕۆڵی كۆمەڵایەتی لە رەفتاری تاكەكاندا بێسوود و كاریگەردەبێت، ئانۆمی كاتێك روودەدات كە خەڵكی لەڕێگا راستەكەی خۆیان وندەكەن كە ئەمەش لەوكاتانەدایە كە گۆڕانی كۆمەڵایەتی رووئەدات كە خەڵكی سەرلێشێواو و بێتوانادەكات و ناتوانن چارەسەری ئەو ژینگە كۆمەڵایەتییە نوێیە بكەن كە لەوانەیە ئەوان بگەڕێنێتەوە بۆ ژیانی سەربەخۆیی خۆیان.(94) واتە دەرەنجامی كەموكوڕی و تێكچوونە لە سیستمی كۆمەلایەتی باودا، ئەم حاڵەتە لە كۆمەڵگەكانی سەدەی نۆزدەدا و سەرەتای سەدەی بیستدا زۆر باوبووە. دۆركهایم ئەمە دەگەڕێنێتەوە بۆئەو گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییانە كە بەسەر دابونەریتە باوەكاندا دێت، لەبەر ئەم هۆكارە خۆكوشتن لە قەیرانە نەتەوەییەكاندا، كۆمەڵایەتی و ئابووری یان تەنانەت لە حاڵەتەكانی خۆشگوزەرانی كتوپڕ یان هەڵگەڕانەوەی هۆیەكانی بەرهەمهێناندا زۆردەبێت، دۆركهایم ئەمە بەوشێوەیە لێكدەداتەوە كە تاك لە كۆمەڵێك ئارەزووی ناكۆتادا وندەبێت كە ئەم ونبوونە لەگەڵا لاوازی تواناكانی تاك بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجانە هاوكاتە ئەویش بەهۆی پشێوی ئەو كۆمەڵگەوە، بەمەش تاك خودێتی خۆی لەدەستدەدات، وایلێدێت بێچێژوەرگرتنی لایەنە مرۆییەكەی بەدەستهەستكردن بە بۆشایی و دۆگماییەوە بناڵێنێت و بۆ بوونەوەرێكی بایۆلۆژی بگۆڕێت.(95) ئەمەش وا لە تاك دەكات پەنابۆ خۆكوشتن ببات. ئەم حاڵەتە لە خۆكوژی لەدۆخێكدا بەرجەستەدەبێت كە تاك هەستدەكات ئەو نۆرم و رێسا كۆمەڵایەتییانەی كە لەگەڵیدا گۆشكراوە تووشی هەرەسهێنانهاتوون، ئەمەش لەحاڵەتێكدا سەرهەڵدەدا كە پنتە سروشتییەكانی كۆمەڵگە كە بریتییەلە نۆرم و بەها كۆمەڵایەتییەكان، گۆڕانی بەسەردادێت و دەكەونەژێر كاریگەری مۆدێلێكی نوێ‌، بە بۆچوونی دۆركهایم ئالۆمی لەحاڵەتێكیوادا سەرهەڵدەدا كە گۆڕانكارییەكی خێرا لە پێكهاتەی كۆمەڵگەدا بكات. ئەم حاڵەتەش دەبێتەهۆی ئەوەی توانای بەسەر تاكدا نەمێنێت، دروستبوونی ئەم دۆخە نوێیە دەبێتەهۆی لەناوچوونی بەها مرۆییەكان و لاوازبوونی پێكهاتەی كۆمەڵگە، دروستبوونی دۆخی ناعەدالەتی كۆمەڵایەتی لەمبارەدا سەرهەڵدەدات و تاك هەستدەكات مافەكانی زەوتكراوە، پەیوەندی مرۆڤانەی بە ئاوەژوویی بەرجەستەدەكرێ‌ و داڕووخانی ویژدانی كۆمەڵایەتی بەهای پێنادرێت، مانای ژیانی لێوندەبێت و روو لە خۆكوشتن دەكات.(96)

تێڕوانینی فرۆید دەربارەی خۆكوشتن:

گەورە دەروونناسی نەمسایی و دامەزرێنەری قوتابخانەی دەروونشیكاری (سیگمۆند فرۆید 1856 – 1939)، بڕوایوایە كە دووجۆر پاڵنەر و رەمەكی سەرەكی بۆ رەوشت و هەڵسوكەوتی مرۆڤ هەن، ئەوانیش رەمەكی ژیان و رەمەكی مردنە (ساناتۆس THANATOS).(97)

فرۆید قوتابخانەی دەروونشیكاری دامەزراند و كاری تێداكرد و راڤەی دەروونیی كرد، هەروەها سەرجەم فاكتەر و پاڵنەرە بزوێنەرەكانی دەروونی راڤەكرد خەموخەفەتی بەستەوە بەلەدەستدانی شتێك كە دەشێت ئەوشتە ماددی خەیاڵی بێت یان زۆرجار لەدەستدانی مرۆڤێك بێت وەك لەدەستدانی كەسێكی خۆشەویست.(98)

فرۆید لەوباوەڕەدایە كە دووجۆر پاڵنەر و رەمەكی (غەریزە) سەرەكی بۆ رەوشت و هەڵسوكەوتی مرۆڤ هەیە، ئەوانیش غەریزەی ژیان (ئیرۆس)و غەریزەی مردنە (ساناتۆس)، پاڵنەری سەرەكییە بۆ كوشتن و تێكدان و كاولكاری و تێكشكاندن، بە بۆچوونی فرۆید مردن و خۆكوشتن لەئەنجامی رەمەكی ساناتۆسە و بەرجەستەكردنی گڕوتینییەتی لەژیاندا.(99) خۆكوشتن بە گەڕانەوەی شەڕەنگێزی بۆ خود وەسفدەكات، چونكە مرۆڤ توانستی پێویستی نییە تا پراكتیزەی توندوتیژی دژی غەریزەی ژیان بكات، لەم لێكدانەوەدا پشتدەبەستێ‌ بە گریمانەكەی سەبارەت بەپێكهاتەی سایكۆلۆژی تاك كە دوو غەریزەی دژبەیەك لەخۆدەگرێت و بەردەوام لە ململانێدان ئەویش غەریزەی مردن و وێرانكارییە كە سەرچاوەی هەموو كارێكی وێرانكاری و رەفتارێكی شەرانگێزییە لەگەل غەریزەی ژیان كە سەرچاوەی هەموو كارێكی داهێنەرانە و رەفتارێكی بیناكار و كارە پۆزەتیڤەكانە بۆ بەردەوامبوونی ژیان، بەڵام كاتێك غەریزەی مردن بەهێزتردەبێت غەریزەی ژیان لەگەڵا ئەویشدا بەرەنگاریدەكات، بەڵام غەریزەی مردن زاڵدەبێت و لەمساتەدا مرۆڤ دەتوانێت خۆی بكوژێت، چونكە لەمكاتەدا مرۆڤ دەبێتە قوربانی پاڵنەرە شەڕەنگێزەكانی، غەریزەی مردن دەیانبزوێنێت و لە گوزارش كردنلێیان بۆ دەرەوە فەشەلدەهێنن و بەرەوناوەوە و بەئاڕاستەی خود دەگەڕێنەوە و خود وێراندەكەن.(100)

مرۆڤ لەئەنجامی خەم و خەفەت و خەمۆكییەوە تووشی خۆكوشتن دەبێت بەتایبەتی كاتێك كەسێكی خۆشەویستی یان هێمایەكی بەنرخی ژیانی (سەربەستی، نیشتمان، ئازادی، شەرەف و كەرامەت..) لەدەستدەدات، ئەو لەدەستدانە تووشی خەمۆكییەكی زۆری دەكات، لەلای زۆربەی ئەندامانی كۆمەڵا ئەو خەم و خەفەت و دڵەڕاوكێ‌ و خەمۆكییە رەنگدانەوەیەكی سروشتی ئەو لەدەستدانەن و هیچ مەترسییەكی لەسەر ژیانی مرۆڤ نییە، لەبەرئەوەی پاش ماوەیەك ئیتر وردەوردە لەبیردەچنەوە و وەك هەوری هاوین دەڕەوێنەوە و مرۆڤ كەس و هێمایەكیتر لەجیاتی ئەو كەس و هێما لەنێوچاوانی دەدۆزێتەوە و پەیوەندی كۆمەڵایەتی و سۆز و خۆشەویستی نوێ‌ لەگەڵیان دادەمەزرێنێت.(101) بەشێك لە دەروونزانەكان بڕوایانوایە، ئەو كەسانەی پەنادەبەنەبەر خۆكوشتن كۆمەڵێك گرفتی دەروونیان هەیە، بۆ نموونە فرۆید دەڵێت: (ئەو كەسانەی پەنادەبەنەبەر خۆكوشتن، لەئەنجامی زاڵبوونی (الانا العلیا – منی باڵا) بەشێوەیەكی لەڕادەبەدەر بەسەر (الهو – ئەو) كەوا لە مرۆڤ دەكات، هەموو هەڵەیەكی بچووك بەتاوان بزانێت، بەردەوامبوون و دووبارەكردنەوەی ئەم هەڵانەی وایلێدەكات تووشی خەمۆكی بێت و ناچاریبكات پەنابباتەبەر خۆكوشتن، بۆئەوەی خۆی لە گوناهەكانی بشواتەوە.(102)

بەشی چوارەم: ناسینەوەی ئەو كەسانەی كە مەترسی خۆكوشتنیان لەسەرە.

كۆمەڵێك نیشانە و هۆی دیاریكراو هەن كەوا دەكەن ئەو كەسانەی كە نیازی خۆكوشتنیان هەیە بناسرێنەوە، ئەمەش لەڕێگەی وەرگرتنی قسەكانیان بەجیدی و حیسابكردن بۆیان، هەمیشە ئەو كەسانەی كە مەترسی خۆكوشتنیان لەسەرە پاشخانێكی زۆریان لە خەم و خەفەت و ئازار و ناخۆشی و دڵەڕاوكێ‌ و نەخۆشی و بارودۆخی خراپی ئابووری و كۆمەڵایەتی هەیە، وەك ئەوەی لە خوارەوە ئاماژەیپێدەدەین:

– زۆرجار ئەوكەسانە باسی خۆكوشتن بۆ دۆست و برادەرە نزیكەكانی خۆیان دەكەن.

– بەردەوام دەڵێن مردن لەم ژیانە خۆشترە و ئەوەندە ناهێنێت كە مرۆڤ لەپێناویدا ئەو هەموو خەفەت و دەردەسەرییانە بچێژێت و بەكارهێنانی كۆمەڵێك دەستەواژەیتر وەك (ئەمە كەی ژیانە، خۆزگە دەمردم، خوابمباتەوە بۆ خەزێنەكەی خۆی..).(103)

– هەستان بەو چالاكییانەی كە ئاماژەبەخشن بۆ خۆكوژی وەكو ماڵئاواییكردن و نووسینی وەسیەتنامە و داواكردن لە هاوڕێیەكی نزیكی یان یەكێك لە ئەندامەكانی خێزانی بۆ شتنی لەدوای مردنی.

– بوونی پلانێكی روون سەبارەت بەخۆكوشتن وەك بیركردنەوەلێی یان گفتوگۆكردن سەبارەت بەو بابەتە.

– بوونی دیاردەیەكی خۆكوژی لەو خێزانەدا یان هاوڕێیەكی بەمنزیكانە خۆی كوشتبێ‌.(104)

– كڕینی یان پەیداكردنی (چەك و تەقەمەنی و ژەهر و حەب و دەرمانی بێهۆشكەر و چەقۆ و كەرەستەی برینداركردن و بوون و دانانی ئەم كەرەستانە لەماڵدا دەكرێت وەك نیشانەیەكی گرنگ بزانرێت.

– گرنگینەدان بە تەندروستی و پشتگوێخستنی پاكوخاوێنی جلوبەرگ.

– خەولێزڕان و بینینی خەونی ناخۆش و ترسناك و لەگەل بوونی هەڵوەسەی بینین و بیستن و فەرمانی خراپ بەنەخۆش، چونكە بەشێكی زۆری ئەوانەی خۆكوشتن ئەنجامدەدەن گرفتی هەڵوەسەی بیستن و بینییان هەیە.

– لاوازی و كەمخواردن و بوونی ململانێی دەروونی و دڵەڕاوكێ‌ و خەمۆكی و گرژی و بێزاربوون لە ژیان.

– خەمۆكی و لەگەڵا بێئومێدی لە چاكبوونەوە و بوونی خەم و خەفەت و گرژی و رەشبینی بەردەوام، تەنانەت دووركەوتنەوە لە زۆر كۆڕ و كۆبوونەوە و تێكەڵاوكردنی كەسانیتر.(105)

– ئالودەدەبێت لەسەر بەكارهێنانی دەرمان و ماددە بێهۆشكەرەكان.

– لەدەستدانی كەسوكار بەتایبەتی كەسوكاری پلە یەك وەك باوك و دایك و خوشك و برا و هاوسەری ژیان و مندال و لەدەستدانی پیشە و كاری سەورەت و سامان.

ن- ەخۆش بەتەنیا بژی یان گۆشەگیربێت.

– تازە لەنەخۆشخانەی دەروونی چارەسەری بۆكرابێت و نێردرابێتە ماڵەوە.

– هەستكردنی پزیشك بە حاڵەتی نەخۆش سەرەڕای ئەوەی نەخۆش دەیڵێ‌ یان دەیكات گەر ئەو هەستەی بۆ دروستبوو بەنیازی خۆكوشتنە دەبێ‌ كاری پێویستی بۆبكرێت و لەگەڵا كەسوكارەكەیدا گفتوگۆ بكرێت.(106)

چارەسەر و پاراستن لە خۆكوشتن

وەك دیارە دیاردەی خۆكوشتن دیاردەیەكی ترسناكە كۆمەڵگە بەرەو لێكترازان و هەڵوەشانەوەدەبات، مێژوو و رەهەندێكی دوورودرێژ لە چارەسەركردن لەلایەن فەیلەسوف و زانا و دەرووننناس و كۆمەڵناسەكانەوە دەبینرێت بۆ كەمكردنەوەی ئەم دیاردەیە بەردەوام لە هەوڵدابوون، چونكە هەموو كات روولەزیادبوون بووە بەپێی تێپەڕبوونی كات، بۆیە هەرگیز نەهێشتنی خۆكوشتن ناكرێت و كۆتاییپێنایەت، بەڵام ئەمەش مانای ئەوەنییە كە ئەم دیاردەیە روولەكەمبوونەوە نەكات. لەڕێگەی هەوڵدان و چارەسەركردنییەوە، لەخوارەوە ئاماژە بەچارەسەری خۆكوشتن دەدەین:

– نەهێشتنی تەنیایی و نامۆیی و گۆشەگیری لەناو كۆمەڵگادا ئەویش لەڕێگەی بەهێزكردنی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانەوە.

– دەستنیشانكردنی ئەو كەسانەی كە نیشانەكانی خۆكوشتنیان هەیە و نیازی ئەنجامدانی ئەم كارەیان هەیە و دواتر هەوڵی چارەسەركردنی بدرێت.(107)

– گرنیگدان بە خانەنشین و پیر و بەساڵاچوەكان و زیادكردنی جێگا و ئامراز بۆ رابواردن و كاتبەسەربردن و قۆستنەوەی كاتی بێئیشییان.

– ئاگاداركردنەوە و هۆشیاركردنەوەی خەڵك و كەسانی چواردەوری نەخۆش بۆئەوەی ئگاداری نەخۆشبن و لەنزیكەوە ئاگاداری گرفتەكانیانبن.

– چاودێریكردنی وردی، فرۆشتن و بەكارهێننی ئەو دەرمانانەی كە دەتوانرێت بۆ خۆكوشتن بەكاربهێنرێت، دەبێت پزیشكەكانیش ئاگاداری مەترسی و كاریگەرییەكانی بێت.(108)

– پێویستە هەموو لایەنە بەرپرس و دەزگاكانی راگەیاندن و كۆمەڵە و رێكخراوەكانی حكومی و ناحكومی، هەماهەنگی لەگەڵا وەزارەتە پەیوەندیدارەكانی وەك وەزارەتی رۆشنبیری و وەزارەتی پەروەردە و وەزارەتی وەرزش و لاوان، وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتی و وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینیی و وەزیری هەرێم بۆ كاروباری ئافرەتان و ژنان، كاربكەن بۆ رۆشنبیركردن و گۆڕینی عەقڵی تاكەكەسی كورد بۆ زیاتر رێگەگرتن لەم دیاردەیە.

– بایەخدانی زیاتر بە خێزان و پەرەپێدانی هۆشیاری خێزانی ئەمەش بەشێوەیەكی گشتی و راستەوخۆ لەم خاڵانەدا خۆی دەبینێتەوە:

– ئەركی سەرشانی حكومەتە بەكردنەوەی خول بۆ هۆشیاركردنەوەی خەڵك چونكە حكومەت دەبێت هەڵمەتی هۆشیاركردنەوەی خەڵك بگرێتەبەر بۆ گۆڕینی تێڕوانین لە رۆڵی ژنان و ئافرەتان.

 لە مەڵبەند و سەنتەرەكاندا خولی (هۆشیاركردنەوە دەربارەی خۆسوتاندن بكرێتەوە، لەڕێگەی قوتابخانەكانەوە تا ئەم دیاردەیە كەمبكرێتەوە).(109)

– گرنگی زیاتر بدرێت بە گەنجان و پەیوەندی لەگەڵیاندا كراوەتر و نەرمونیانتر بێت، دیالۆگ لەجێی شەڕ و هەڕەشە و لێدان و سوككردن بەكاربهێنرێت و توندتیژی جەستەیی و دەروونییان لەگەڵدا بەكارنەیەت، بەڕاستگۆییەوە مامەڵەی مەدەنییانە لەگەڵا كچ و كوڕی ناوخێزانەكاندا بكەین و نهێنی پارێزیبكەین و لەهەمانكاتدا گرفتی دەروونی و سۆزداری و ئابوورییەكانیان بۆ چارەسەربكەن و بێناز و بێنەوایان نەكەن، لەلایەنی داراییشەوە پیسكە و رژدنەبین و یارمەتیانبدەین.(110)

– چاودێریكردنی نەخۆش ئەگەر لەنەخۆشخانە بوو لەلایەن پزیشك و كارمەندانی تەندروستی و یاوەری نەخۆشەوە، پشكنینی نەخۆش و لێسەندنەوەی هەر ئامێرێكی ترسناك لەسەر گیانی نەخۆش پەیدابكات وەك چەقۆ و دەرنەفیز و دەرمان.. هتد، ئەگەر لە ماڵەوەش بوو لەلایەن كەسوكاری نەخۆشەوە، بەجێنەهێشتنی نەخۆش بەتەنیا لەژورێكدا و دوورخستنەوەی هەرشتێك كە ئەگەری بەكارهێنانی هەبێت بۆ خۆكوشتن لەلایەن نەخۆشەوە وەك چەقۆ و گوریس و نەوت و ئاگر و دەرمان.(111)

– زیادكردنی زانیاری خەڵك كە خۆكوشتن حاڵەتێكی ژیری نییە، بەڵكو دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە.

– بەهێزكردن و بڵاوكردنەوەی باوەڕبەخۆبوون لەلای تاكەكان، بەتایبەتی ئەوانەی هەست بەبێ‌ تواناییان دەكەن.

– پێویستە بزاندرێت ئەوەی جارێك هەوڵی خۆكوشتن دەدات، ئەگەری دووبارەبوونەوەی زۆرە، بۆیە پێویستە چاودێری بكرێت.(112)

– چارەسەركردن و كەمكردنەوەی ئازاری ئەو كەسانەی كە تووشی نەخۆی درێژخایەن بوون.

– نابێت گلەیی و بەزەییمان بەو كەسانەدا بێتەوە، چونكە زۆرجار گلەییكردن و بەزەییهاتنەوە و سۆز و خۆشەویستی زیاد لەپێویست دەبێتە هۆی بەهێزكردنی بیر وباوەڕی خۆكوشتن.

– نابێت بەهێمنی و ئارامی و پشووی دەروونی دوای هەڵَچوون و گرژی، هەڵبخەڵەتێن چونكە زۆرجار ئەو هێمنی و ئارامییەی دەروازەیە بۆ روودانی زریان و گەردەلولی هەڵچوون و گرژی و توندوتیژی.

– هەوڵدان بۆ بە هێزكردنی میكانیزمەكانی بەرگرییە دەروونییەكان و خودی ئەو كەسانە و گۆڕینی راوبۆچوونی رەشبینانەیان دەربارەی ژیان.(112)

– رۆڵی گرنگی توێژەری كۆمەڵایەتی لەكاتی چارەسەردا گەر بەهۆی كێشەی كۆمەڵایەتییەوە هەوڵی خۆكوشتن بدات، لە كۆمەڵگە ئەمە رێژەیەكی بەرچاوی حاڵەتەكان پێكدێنێت.

رۆڵی گرنگی چارەسازی دەروونی لەكاتی چارەسەردا بەتایبەتی گەر هۆكاری خۆكوشتنەكە بگەڕێتەوە بۆ بوونی ئەو نەخۆشییانەی كە دەتوانرێت لەڕێی چارەسازی دەروونییەوە سوودی پێبگەیەنرێت.(113)

– بەهێزكردن و بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕی ئایینی، چونكە باوەڕبوون و ترسان لە سزای دوارۆژ، زۆر كەس لەخۆكوشتن رزگاردەكات.

– تێبگەیەنرێت كە كوشتنی ئەوان هیچ لە ژیان ناگۆڕێ‌ و تەنها ماوەی چەند رۆژێك خەڵكی خەمیان بۆ دەخوات و دوای ئەوە لەبیریاندەچنەوە، چونكە هەندێك كەس بە خەیاڵی خۆیان بەو خۆكوشتنەیان تۆڵە لەكەسانیتر دەكەنەوە و هەتاهەتایە تووی خەم و خەفەتیان دەكەن.(114)

– پێویستە بە هێند ئەو گفتەی گەنجان وەربگرین، ئەگەر وتی: ژیانم ناخۆشە خۆمدەكوژم.. دەبێت، قسەی ناشیرین و تانەوتەشەر بەكارنەهێنرێت لەگەڵا ئەو كەسانەدا كە هەوڵی خۆكوژی دەدەن یان باسی خۆكوشتنیان بۆدەكەن، پێویستە لەكاتی تەنگانەدا دەستی یارمەتییان بۆ درێژبكەین و درۆیان لەگەڵا نەكەین.(115)

•••

پەراوێزەكان:

1. ئیبراهیم حاجی زەڵمی، كوشتن لەسەر شەرەف، گۆڤاری سۆسۆلۆژیا، ژمارە (4، 5)، سلێمانی 2006، لا65.

2. ئەمیل دۆركهایم، دیاردەی كۆمەڵایەتی چییە؟ و. د. محەممەد شوانی، گۆڤاری كۆمەڵناسی، ژمارە (7)، 2011، لا21.

3. د. كەریم شەریف قەرەچەتانی، نەخۆشی و گرفتە دەروونی و كۆمەڵایەتییەكان، چاپی دووەم، 2010، چاپخانەی پەیوەند، سلێمانی، لا309.

4. زیرەك عەبدوڵڵا، كۆمەڵگە و شێواوی، چاپی یەكەم، بەبێ‌ شوێنی چاپ، 2006، كوردستان، لا47.

5. سۆزان جەمال، سایكۆلۆژی و مێیەتی، چاپی یەكەم 2009، چاپخانەی خانی (دهۆك)، لا95.

6. عەتا نەهایی، خۆكوژی ژنان و رازی هەڵبژاردنی ئاگر، گۆڤاری رەهەند، ژمارە (16، 17)، 2004 لا233.

7. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا320.

8. عیزەدین ئەحمەد عەزیز، بنەماكانی دەرووننزانی گشتی، چاپی دووەم 2011، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی رۆژهەڵات، هەولێر، لا220.

9. هێرۆ جەمیل، كۆمەڵناسی و دیاردە كۆمەڵایەتییەكان، چاپی یەكەم 2008، هەولێر لا79.

10. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا308.

11. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، نەخۆشییە دەروونییەكان، چاپی یەكەم 2009، چاپخانەی نشر احسان، تاران، لا251.

12. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا308.

13. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا251.

14. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا308.

15. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا251.

16. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا308.

17. هەمان سەرچاوە، لا227.

18. رێكخراوی هارتلاند ئەلایەنس، بۆ پێداویستی مرۆیی و مافی مرۆڤ، راپۆرتێك لەبارەی تێگەیشتن و ریگرتن لە خۆكوشتن، بە هاوكاری كۆمەڵەی كۆمەڵناسان و دەروونناسانی كوردستان، سلێمانی 2009، لا4.

19. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا327.

20. د. ئەحمەد عەیاش، خۆكوشتن، و. سۆزان جەمال، چاپی یەكەم 2011، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، لا115.

21. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا251.

22. سۆزان جەمال، سەرچاوەی پێشوو. لا130.

23. رێكخراوی هارتلاند ئەلایەنس، سەرچاوەی پێشوو، لا4.

24. سۆزان جەمال، سەرچاوەی پێشوو. لا130.

25. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، لا109.

26. سۆزان جەمال، سەرچاوەی پێشوو. لا130.

27. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا252.

28. رێكخراوی هارتلاند ئەلایەنس، سەرچاوەی پێشوو، لا4.

29. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، لا110.

30. رێكخراوی هارتلاند ئەلایەنس، سەرچاوەی پێشوو، لا4.

31. سۆزان جەمال، سەرچاوەی پێشوو. لا132.

32. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، لا99.

33. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا328.

34. هەمان سەرچاوە، لا324.

35. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا253

36. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا325.

37. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا253.

38. مەلا ئەحمەدی قامیشی، خۆكوشتن نیشانەی بێدەستەڵاتی و دۆڕانە، گۆڤاری خێزان، ژمارە (57)ی 2011 سلێمانی،لا12.

39. تۆماس زاس، خۆكوژی وەك كێشەیەكی ئەخلاقی، و. شاسوار كەمال مەحمود، گۆڤاری ئایدیا، ژمارە، (11 – 12)ی 2007، لا38.

40. چاوپێكەوتن لەگەڵا تەحسین حەمە غەریب، خۆكوشتن چوونەوە بۆ عەدەم یان قوتار بوون لێی، سازدانی: زانا ئیبراهیم، گۆڤاری هەژان، 4 – 20 سلێمانی، لا 172 – 173.

41. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا258.

42. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا326.

43. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، لا165 – 166.

44. هەمان سەرچاوە، لا215.

45. جونێل شارۆن، دە پرسیار لە روانگەی كۆمەڵناسیەوە، و. هەورامان فەریق، چاپی یەكەم 2009، چاپخانەی خانی، هەولێر لا303.

46. مەلا ئەحمەدی قامیشی، سەرچاوەی پێشوو، لا12.

47. ڤیان دزەیی، خۆسوتاندن – تێڕوانین و چارەسەر، چاپی یەكەم 2008، لە چاپكراوەكانی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، هەولێر، لا23.

48. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا258.

49. ڤیان دزەیی، سەرچاوەی پێشوو، لا23.

50. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، 152.

51. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا317.

52. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا255.

53. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا317.

54. هەمان سەرچاوە، لا318.

55. عیزەدین ئەحمەد عەزیز، سەرچاوەی پێشوو لا221.

56. حەمەی ئەحمەد رەسول، بۆ گەنجان خۆكوژی ئەنجامدەدەن، گۆڤاری سایكۆلۆژیا، ژمارە (18)ی 2010 دهۆك، لا39.

57. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا256.

58. سۆزان جەمال، سەرچاوەی پێشوو. لا112.

59. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا318.

60. ڤیان دزەیی، سەرچاوەی پێشوو، لا21.

61. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا320.

62. ئاوات ئەحمەد، سوتان هۆكار و دەرئەنجامە ترسناكەكانی، رێكخراوی ئاسوودە، 2003، لا22.

63. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، 141.

64. ڤیان دزەیی، سەرچاوەی پێشوو، لا20.

65. عیزەدین ئەحمەد عەزیز، سەرچاوەی پێشوو لا223.

66. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا254.

67. ڤیان دزەیی، سەرچاوەی پێشوو، لا32.

68. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا254.

69. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، 140.

70. عیزەدین ئەحمەد عەزیز، سەرچاوەی پێشوو لا223.

71. سۆزان جەمال، سەرچاوەی پێشوو. لا122.

72. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا321.

73. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، 142.

74. عادل باخەوان، ئایین چییە؟ دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی 2008،لا

75. ئازاد خدر، دۆركهایم و هزری كۆلاكتیڤ، تەوئەمیزم، سۆسیۆلۆژیای خۆكوشتن، گۆڤاری سەنتەری برایەتی، ژمارە (26)ی ساڵی 2002، سلێمانی، لا249.

76. ئاسۆ محەممەد ئەمین، دۆركهایم و راڤەكردنێكی كۆمەڵایەتییانە بۆ خوكوژی، گۆڤاری كۆچ، ژمارە (11 – 12) ی ساڵی 2009، لا9.

John J. macionis and kenplummer, sociology, third edition 2005, p93.77.

78. مەنوچێهر موحسنی، كۆمەڵناسی، و. موسڵح شێروانی، بەرگی یەكەم، چاپی دووەم، 2007 كوردستان، لا164.

79. لئویس كوزر، زندەگی و اندیشە بزرگان جامعە شناسی، ترجمە، محسن تلاشی، چاپ شانزدەهم 1389، خیابان انقلاب، ص193.

80. دانا مەلا حەسەن، خۆكوشتن – تێڕامانێكی سۆسیۆسایكۆلۆژی، گۆڤاری سۆسیۆلۆژیا، ژمارە (1) 2005 سلێمانی لا74.

81. مەنوچێهر موحسنی، سەرچاوەی پێشوو. لا164.

82. ئیم دیلینی، نڤریەهای كلاسیك جامعە شناسی، ترجمە، بهرنگ صدیقی، وحید مللوعی، چاپ چهارم، 1389 تهران، ص 150 – 151.

83. دانا مەلا حەسەن، سەرچاوەی پێشوو. لا75.

84. لویس كوزەر، دۆركهایم ژیان و ئەندێشەی، و. محەممەد قادر، چاپی یەكەم 2008 سلێمانی، لا120.

85. ئاسۆ محەممەد ئەمین، سەرچاوەی پێشوو. لا12.

86. ئازاد خدر، سەرچاوەی پێشوو. لا259.

87. ئیم دیلینی، سەرچاوەی پێشوو. لا151.

88. ئاسۆ محەممەد ئەمین، سەرچاوەی پێشوو. لا12.

89. دانا مەلا حەسەن، سەرچاوەی پێشوو. لا75.

90. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا191.

91. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، لا191.

92. د. قیس الغوری، و د. عبدالمنعیم الحسنی، النڤریات الاجتماعیە، الگبعە الاولی 1983. بغداد، ص115.

93. ئازاد خدر، سەرچاوەی پێشوو. لا258.

94. Richard T. shshefer, sociology, ninth edition, 2007, p.12.

95. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، لا192.

96. ئاسۆ محەممەد ئەمین، سەرچاوەی پێشوو. لا14.

97. دانا مەلا حەسەن، سەرچاوەی پێشوو. لا72.

98. ئەحمەد عەیاش، سەرچاوەی پێشوو، لا193.

99. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا313.

100. سۆزان جەمال، سەرچاوەی پێشوو. لا99.

101. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا313.

102. عیزەدین ئەحمەد عەزیز، سەرچاوەی پێشوو لا222.

103. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا313.

104. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا260.

105. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا312.

106. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا261.

107. عیزەدین ئەحمەد عەزیز، سەرچاوەی پێشوو، لا223.

108. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو، لا331.

109. ڤیان دزەیی، سەرچاوەی پێشوو، لا37.

110. حەمەی ئەحمەد رەسول، سەرچاوەی پێشوو، لا40.

111. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا260.

112. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو، لا332.

113. د. ئەفرام محەممەد حەسەن، سەرچاوەی پێشوو، لا260.

114. د. كەریم كەریم شەریف قەرەچەتانی، سەرچاوەی پێشوو لا331.

115. حەمەی ئەحمەد رەسول، سەرچاوەی پێشوو، لا40.

سەرچاوەكان:

سەرچاوە کوردییەکان:

1. د. كەریم شەریف قەرەچەتانی، نەخۆشی و گرفتە دەروونی و كۆمەڵایەتییەكان، چاپی دووەم، 2010 سلێمانی، چاپخانەی پەیوەند.

2. زیرەك عەبدوڵڵا، كۆمەڵگە و شێواوی، چاپی یەكەم، بەبێ‌ شوێنی چاپ، كوردستان 2006.

3. سۆزان جەمال، سایكۆلۆژی و مێیەتی، چاپی یەكەم 2009، چاپخانەی خانی (دهۆك).

4. عیزەدین ئەحمەد عەزیز، بنەماكانی دەرووننزانی گشتی، چاپی دووەم 2011، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی رۆژهەڵات، هەولێر.

5. هێرۆ جەمیل، كۆمەڵناسی و دیاردە كۆمەڵایەتییەكان، چاپی یەكەم 2008، هەولێر، بەبێ‌ دەزگای چاپ.

6. د. افرام محمد حسن، نەخۆشییە دەروونییەكان، چاپی یەكەم 2009، چاپخانەی نشر احسان، تهران.

7. د. ئەحمەد عەیاش، خۆكوشتن، و. سۆزان جەمال، چاپی یەكەم 2011، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی.

8. جونێل شارۆن، دە پرسیار لە روانگەی كۆمەڵناسییەوە، و. هەورامان فەریق، چاپی یەكەم 2009، چاپخانەی خانی، هەولێر.

9. ڤیان دزەیی، خۆسوتاندن – تێڕوانین و چارەسەر، چاپی یەكەم 2008، لە چاپكراوەكانی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، هەولێر.

10. عادل باخەوان، ئایین چییە؟ دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی 2008.

11. ئاوات ئەحمەد، سوتان هۆكار و دەرئەنجامە ترسناكەكانی، رێكخراوی ئاسوودە، 2003.

12. مەنوچێهر موحسنی، كۆمەڵناسی، و. موسڵح شێروانی، بەرگی یەكەم، چاپی دووەم، 2007 كوردستان.

13. لویس كوزەر، دۆركهایم ژیان و ئەندێشەی، و. محەممەد قادر، چاپی یەكەم 2008 سلێمانی.

سەرچاوە ئینگلیزیەكان:

1. JOHN J. MACIONIS AND KENPLUMMER, SOCIOLOGY, THIRD EDITION 2005, P93.

Richard T. shshefer, sociology, ninth edition, 2007, p.12..2

سەرچاوەی فارسی

3. لئویس كوزر، زندەگی و اندیشە بزرگان جامعە شناسی، ترجمە، محسن تلاشی، چاپ شانز دەهم 1389، خیابان انقلاب.

4. ئیم دیلینی، نڤریەهای كلاسیك جامعە شناسی، ترجمە، بهرنگ صدیقی، وحید گلوعی، چاپ چهارم، 1389 تهران.

سەرچاوەی عەرەبی:

1. د. قیس الغوری، و د. عبدالمنعیم الحسنی، النڤریات الاجتماعیە، الگبعە الاولی 1983. بغداد.

گۆڤارەكان:

1. ئیبراهیم حاجی زەڵمی، كوشتن لەسەر شەرەف، گۆڤاری سۆسۆلۆژیا، ژمارە (4، 5)، سلێمانی 2006.

2. ئەمیل دۆركهایم، دیاردەی كۆمەڵایەتی چییە؟ و. د. محەممەد شوانی، گۆڤاری كۆمەڵناسی، ژمارە (7)، 2011.

3. عەتا نەهایی، خۆكوژی ژنان و رازی هەڵبژاردنی ئاگر، گۆڤاریلا رەهەند، ژمارە (16، 17)، 2004.

4. مەلا ئەحمەدی قامیشی، خۆكوشتن نیشانەی بێدەستەڵاتی و دۆڕانە، گۆڤاری خێزان، ژمارە (57)ی 2011 سلێمانی.

5. تۆماس زاس، خۆكوژی وەك كێشەیەكی ئەخلاقی، و. شاسوار كەمال مەحمود، گۆڤاری ئایدیا، ژمارە، (11 – 12)ی 2007.

6. چاوپێكەوتن لەگەڵا تەحسین حەمە غەریب، خۆكوشتن چوونەوە بۆ عەدەم یان قوتاربوون لێی، سازدانی: زانا ئیبراهیم، گۆڤاری هەژان، 4 – 20 سلێمانی.

7. حەمەی ئەحمەد رەسول، بۆ گەنجان خۆكوژی ئەنجامدەدەن، گۆڤاری سایكۆلۆژیا، ژمارە (18)ی 2010 دهۆك.

8. ئازاد خدر، دۆركهایم، هزری كۆلاكتیڤ، تەوتەمیزم، سۆسیۆلۆژیای خۆكوشتن، گۆڤاری سەنتەری برایەتی، ژمارە (26)ی ساڵی 2002، سلێمانی.

9. ئاسۆ محەممەد ئەمین، دۆركهایم و راڤەكردنێكی كۆمەڵایەتییانە بۆ خوكوژی، گۆڤاری كۆچ، ژمارە (11 – 12) ی ساڵی 2009.

10. دانا مەلا حەسەن، خۆكوشتن – تێڕامانێكی سۆسیۆسایكۆلۆژی، گۆڤاری سۆسیۆلۆژیا، ژمارە (1)، 2005 سلێمانی.

*) رێكخراوی هارتلاند ئەلایەنس، بۆ پێداویستی مرۆیی و مافی مرۆڤ، راپۆرتێك لەبارەی تێگەیشتن و ریگرتن لە خۆكوشتن، بە هاوكاری كۆمەڵەی كۆمەڵناسان و دەروونناسانی كوردستان، سلێمانی 2009.

***

ئەم بابەتە لە: (گۆڤاری کۆچ، ژ (١٨ – ١٩)، جوڵای ٢٠١٣، ل (١٣٥ – ١٧٠)، بە پێڕستی ژمارە (٨)، بڵاو کراوەتەوە.