چەند یاداشتی بێمانا …
نووسینی: ساڵح سووزەنی
چەند یاداشتی بێمانا …
“كاركرد”و “گەمە” كانی زمانن
“زمان تەنیا ئاڵای سەدەی “20”ە باوان!”
دوای بڵاوبوونەوەی بەشێك لە شیعرەسات بوو، كە دەنگ و هەرا بەرزبۆوە كە زمانی كوردی دەشێوێنن، ئەدەبی كوردی دەفەوتێنن، زمان نازانن و ئێلە و بێلە.. و هەمان شەڕەقەڵەم كە كاتی خۆی لەگەڵا سەلەفییەتی چەقەخانەیی هاتەئارا و هۆگرانی ئەدەب ئاگاداری هەن و بەدوای هەڵسوكەت و كوژانەوە و داگیرسانەوەی جاروبار.. باسەكە درێژەیدەبوو و دادەمركایەوە.. دوایی “بە عیجە و فینجەوە چ شار” دیسانەوە دەنگوهەرا بەرزبووەوە كە شیعریان بێمانا كردووەتەوە و كەس لێیحاڵینابێ و نموونەی كاری وا لەجیهانا نییە و.. هەندێ لەو دۆستانە دووجار لە گوتەی خۆیان پەشیمانبوونەوە و ددانیان بەوەدانا كە نوێخوازی دەبێ بەردەوامبێ و هیچ تكنیك و دەرەتانێ موڵكی باوكیی كەس نییە و بەكارهێنانی ئەو گەمە و دەرەتانانە نەك هەر خەسارێك لە بەرژەوەندی زمانی كوردی نادا، بەڵكو دەیخاتە گەشەونەشە، بەڵام دیارە ئەو كێشمەكێشمە ئاوەها بە سانایی كۆتایینایێ و هەنێ لە دۆستان ئامادەی وەرگرتنی هەنێ لەو دەرەتانانە بۆ زمانی كوردی نین.. ئەوەش ناگەڕێتەوە بۆ وڵات و ئەدەبی مە، بەڵكو لەهەموو جیهان بەربەرەكانێی بەرەی ترادسیۆن و نوێترخوازانە.. تكایە بڕواننە “حەقیقەت و رەخنە”كەی رۆڵان بارت وەك نواندنەوەی ئەو هێرش و بەرەنگاریكردنانەی رەخنەی كۆن و نوێ لە نەوەكانی ئەوروپا..
لای خۆیشمان هاتنەئارای، زمانییەتی شیعر، ئانارشیسمی شاعیرانە، گەمەكانی زمانی و لادان لە نۆرمی زمانی باو، لافاوی زەین، چەند دەنگییبوونی دەق، هارمۆنیای مۆسیقای دەروونی دەق و زۆر فۆرمیدیكە دەبێ كاریی تیئۆركی لەسەربكرێ و زێدەتر شرۆڤەكرێ و.. بۆئەوەی سەقامگیربێ و ئەوەندە بەرهەڵستی نەبنەوە و.. هەربۆیە بەپێویستمزانی سەرلەنوێ بەپێی توانا ئەو گوتارانە بێنمەوە ناوباس و شرۆڤە و تاوتوێكردن و بەو مەبەستە زنجیرە باسێكیدیكە ئاراستەبكەم بەڵكو هاندەرێكبێ بۆ خوێنەرانی دەقی بەڕۆژی كوردی و وەڵامێكبێ بۆئەو پرسیارانەی هەنێ لە دۆستان ئاراستەیدەكەن.
بەرلەوەی باسەكەم دەستپێبكەم حەزدەكەم چەند نموونە دەق بهێنمەوە:
“دەڵێم بڕۆم لە شارەكەت، لە شاری چاو لەبەر چرای نیئۆن شەوارەكەت..”
“.. دەلادە لادە لادە لەچكە كەسكە تەسكەكەت..”
“من چۆلەكەی باڵشكاوی وەرزی رەشی گەردەلوولم
“ئاگر هانێ باڵەكانم پێیهەڵفڕە.. لەوبەر جەنگەڵا لە تاریكایی دەستی تالای خودا چووە..”
“هەور: كامێرا/ برووسكە: فلاش/ نمنمەی باران/ بۆ شووشتنەوەی.. دڵی منیش قاپ”
“عایشە دەڵێن: ژنان بێترس لەبەر باران رووتئەبنەوە/ دڵدارەكان لەسەر شەقامەكان/ تێرتێر ماچی یەكترئەكەن..”
“بەچ مۆسیقایەك دەنوێ فەرخەماسی؟/ لەچی ناسڵەمێتەوە مامزێكی تەنیا..”
“چ هێرشتان باقیماوە: / دیوار خاچ!
ژیان كەروێشكەی مەزراكانی خەونە/ لە كیشوەری داسا”
شاعیرم/ تاویشكە ساڵی هەمیشە/ تاكو دڵۆپەی شیتنوێتی بۆ كەربەلا.. كە من بم-
مەسیحێك عاشقی هەمیشەی خاچیسوور/ كە من بم مێژوویەك بۆ دڕك و تەنیایی.. “
زمان لەم دەقانەدا بەئاشكرا لە خزمەت سازكردنی وێنەدایە واتە شاعیر شێعر لەڕێگای وێنەوە پێناسەدەكا (باجارێ باسی كێش نەكەین)و بۆ تێگەیشتن یان چێژوەرگرتن لەم دەقانە خوێنەر دەبێ هەست بەو وێنانە بكا و هەوڵبدا لە زێهنی خۆیدا بیانكێشێتەوە: لەناو ئەو سیستەمە نیشانەییەدا هەر “دال”ێك بۆئەوە دێت كە مەدلولێك وێنابكا.. باچەند نموونە دەقیدیكەش بهێنینەوە:
“ئەگەر شێتی چاوی سەرمابردووی رۆح و بەزمی ئەستێرە هەمووی مۆسیقای شەوانە..
” ناترسم لەم دێڕەدا كە وشەكانم دابكەنم/ پاڵتاوەكەم بە حەرفێكەوە كەوایە هەڵواسم “شەڕ”ی ناو ئەم دێرە: بە شێنەوە دەستپێدەكا و بە “ڕێ”وە كۆتاییدێ..
“شیری بازاڕی بێدەرگا/ حەیای رووتە و / فریام”ناكەوێت”ە رێ..
لێرەدا خوێنەر ناتوانێ بۆ چێژوەرگرتن بەدوای وێناكردندا بێ، بۆ وەی “شێتی چاوی سەرمابردووی رۆح” یان “لەدێڕێكدا كە وشەكانم”و “فریامناكەوێتە رێ”
هیچ وێنەیەكی جیهانی واقیعییان لاناخولقێنێ.. بۆوەی شاعیری شێعری بەپێی وێنە پێناسەنەكردووە و دەقەكانیش لەڕاستیدا بەدوای ئەو چەشنە دال بۆ مەدلولەوە نییە.. كەوایە ئێمە لەگەڵا دوو جۆرە پێناسە رووبەڕووین لە زمانی شێعریی.. یەكەمیان زمان بەپێی وێنە پێناسەدەكا و دووهەمیان زمان بەپێی گەمە و كاركردن..
من لاموانییە ئەم پۆلێنكارییە ویتگونشتاین كردبێتی بۆوەی دەسەڵاتی وێنە و شەمایل و شبهی واقیع زۆر لە ئەفلاتونیش كۆنترە.. و زۆرینەی ئوستوورەكانی جیهانی لەڕێگای وێنەسازیی لە جیهانی واقیعەوە دەهاتەنواندن و دەربڕین.. بەڵام ئەوەی راستیبێ ئەوە ویتگونشتاین بوو كە لە دوو قۆناغی جیاوازیی ژیانی خۆیدا بەوردی ئەو دوو گریمانەیەی شیكردەوە و فەلسەفاندیی..
وەك ئاگادارین ویتگونشتاین (فەیلەسووفی ئوتریشی) سەرەتا لەكتێبێكدا بەناوی “رەسالەی مەنتەقی – فەلسەفی” داكۆكیدەكا لە بیرۆكەی مانا لەڕێگای وێنەوە.. دواتر لە كۆڵا فەلسەفە دەبێتەوە و.. دوای ماوەیەكیدی بە بڕوایەكیدیكەوەوە دەگەڕێتەوە.. كە حاسڵەكەی دەبێتە كتێبی “لێكۆڵینەوەی فەلسەفی”و لەو كتێبەدا بەشێوەی كاركرد و گەمەكانی زمان لەهەموو مانا و چەمكێك دەڕوانێ.. لە قۆناغی یەكەمدا ویتگونشتاین مانا بە وێنەیەكی زێهنی پێناسەدەكا.. ئەو لە ناوەكانەوە دەستپێدەكا و دەڵێ كە “مانای هەر ناوێك شتێكە كە ئەو ناوە بەسەریەوەیە و جیهان پڕە لەو شتانە”.. ویتگونشتاین لایوایە وەڵامدانەوە بەو پرسیارە كە: ئەو شتە چییە؟ كاری فەیلەسوف و فەلسەفە نییە.. ئەوە كاری زانستە.. و بەوچەشنە فەلسەفە لە زانست جوێدەكاتەوە.. لەم بڕگەیەدا ویتگونشتاین لایوایە “زمان، جیهانی خۆی دەنوێنێتەوە و هەر دێڕێك وێنەیەكە لە دۆخێكی گونجاو” هەربۆیە ئەگەر وێنەیەك كە زمان، لە جیهان ئەیدابەدەستەوە، لەگەڵا دۆخێكی دیاریكراو و گونجاو تەبایی هەبێ، ئەو دێڕە مانای خۆی هەیە و ئەگەر ئەو وێنەیە لەگەڵا هیچ واقیع یان دۆخێكی هەبوودا نەخوێنێ (تەبانەبێ).. ئەوە بێمانایە، یانی لای ویتگونشتاین لە قۆناغی “رەسالە..”دا، زمان سیستەمێكی وێنەییە لە جیهان و هەر دێڕێك دەبێت وێنەیەك بێت لە دۆخێكی گونجاو، رێزمان (سینتاكس)ی زمانیش رێگەگەل گونجاوە بۆ تێكەڵكردن و سازكردنی پێكهاتەی مانایی وشەكان (یان ناوەكان)و كاریی فەلسەفەش ئاشكراكردنی سیستمی ئەو زمانەیە و بەدەستەوەدانی رێزمانەكەی و دوای ئەوە ئیتر فەلسەفە بەكەڵكی هیچ نایەت و “وەك پەیژەیەك كە بەسەریدا سەركەوتوویت” دەبێ فڕێبدرێ.. دەبینین كە لەم بۆچوونەدا زمان و فەلسەفە بۆ نواندنەوەی واقێعی شتەكان هاتوون و جگەئەوەی لا بێمانایە.. ئیدیالیسم لەم پێناسەیەدا نایەتەماناكردن و چەمكگەلی وەك ئەخلاق و جوانیناسی و ئایین و..یش هەروەتر.. باوەكو لەو قۆناغەدا ویتگونشتاین فەلسەفە و زانستی لێكجوێدەكردەوە، بەڵام هەموو هەوڵەكانی ئەو بەڕاستی زانستیی بوون بۆ دەرخستنی مانا و هەربۆیە “رەسالە” زۆرترین شوێنپەنجەی لەسەر “بازنەی وییەن”و پوزیتیویستە مەنتیقییەكان دانا كە ئەوە رەنگە باسەكەی ئێمە نەگرێتەوە، بەڵام دڵنیام وێنەیی دیتنی مانا لای ویتگونشتاین زۆرترین كارتێكردنی بووە لەسەر ئیماژیستە مۆدێرنیستەكانی ئەوكاتی ئەوروپا.. كە ئەوەش رەنگە لە شوێنی خۆیدا بێینەوەسەری یان وەك ویتگونشتاین دەڵێ بائیتر فڕێیدەین..
لە بڕگەی دووهەمی فەلسەفاندنی چەمكەكاندا ویتگونشتاین ئیتر لە كۆڵا مانا بووەتەوە و پەرژاوەتەسەر مانا وەك كاركرد و گەمە زمانییەكان (Language game) ئەو لەوە بەدوا بەراوردكردنی زمان و بابەتی مرۆڤاتیی بەپێی زانست، بەگشتی رەفزدەكاتەوە: “فەلسەفە هیچ یەك لە زانستە سروشتییەكان نییە” (گوزارەی 4/111 لێكۆڵینەوەی فەلسەفی) لە گوزارەی 109ی لێكۆڵینەوی فەلسەفیدا دەڵێ: “فەلسەفە خەباتێكە دژ بە سیحر و جادووكردنی فام (شعور)ی ئێمە لەڕێگەی زمانەوە” ئەو ئیتر لایوایە كە “چەمكگەل فەلسەفی بابەتگەل ئەزموونی نین، بەڵكو لەڕێگەی كاركردیی زمانەوە دێتەچارەسەریی.. ئەویش بە لەونێك كە هانمانبدا بۆ پەسەندكردنی كاركردەكانی..” مانای وشە و دێڕ لای ئەو دەبێتە كاركردی ئەوان لەناو سیستمی زماندا و بەس لەزماندا دێتەگەڕ و لە دەرەوەی زمان نییە..
“لە بەندی یەكەمی كتێبی لێكۆلێنەوەی فەلسەفیدا بۆ وێنە دەڵێ: وابزانن كەسێكمان بۆ كڕینی ئەم شتانە هەناردووە و لەسەر قاقەزێك بۆماننووسیوە: پێنج سێوی سوور. ئەو قاقەزەكە دەبا و دەیداتەدەست دووكاندارەكە و ئەویش، كە چاوێدەكاتەوە كە لەسەری نووسراوە “سێو” دواجار لەخشتەیەكدا وشەی “سوور” دەدۆزێتەوە و وێنەی رەنگەكەی دەبینێ و ئینجا رەقەمەكان دەژمێرێ 1،2،3،4 تادەگاتە پێنج و بابڵێین رەقەمەكانی لەبەرەو بەپێی هەر ژمارەیك سێوێك (یەك سێو) هەڵدەگرێ و ئا بەوجۆرە لەگەڵا وشەكان هەڵسوكەوتدەكا.. بەڵام هەرگیز نازانێ لەكوێ و چۆن بۆ وشەی سوور بگەرێ و چی لە وشەی “پێنج” بكا؟ بابڵێین ئەو كاری خۆی بەوچەشنە خستووەتەڕێ، بەڵام بەڕاستی مانای وشەی “پێنج” چییە؟ شتی وا (پرسیاری وا) لەئارادانییە. بەس گرینگ ئەوەیە كە بە پێنج چۆن كاردەكەین و چ كاركردێكی هەیە. كابرای بەننا بەئاماژەكردنێك بۆ ئاجووڕ بە بەردەستەكەی دەگەیەنێ كە هەڵدە!و ئەویش ئاجووڕێك هەڵدەدا بۆی، بەڵام چۆن ئاماژەدەكرێتە رەقەمی “نۆ”؟ یان “درێژایی” بەس لەپێواندا دێتەكاركردن و كەس ناتوانێ وەك وێنە ئاماژەیپێبكا.
فەلسەفەی دووهەمی ویتگونشتاین لەسەر ئەم دێڕە وەستاوە كە دەڵێ: “بڕوانە و بڵێ” واتە بەدوای ئەوەوە بووە كە وشەكان لە كاركردیی مێتافیزیكی خۆیان بهێنێتەوە ناو كاركردیی رۆژانەی خۆیانەوە.. ئەو لە سەرەتای كتێبی “ئاویی و قاوەیی”دا دەپرسێ كە: “مانا چییە؟و خۆی وەڵامدەداتەوە كە زمان سەربەخۆیە، ماناكانی لەناو خۆیدایە.. واتە بۆ تیگەیشتن لە مانا بەس دەبێت هانابەریتەبەر زمان.. مانا نەك نەك هەر لەزێهندا، بەڵكو لە جیهانی دەروەش نییە.. و پێوەندیشی بەهیچ دۆخێكی گونجاو و ناگونجاوەوە نییە و بۆ دەركپێككردنی وشە یان دێڕێك دەبێ بزانین بۆ هاتوونەتە كاركرد؟ ئەوەی كە، ئەو كاركردە بزانێ دیارە ماناكەشی دەزانی.. بانموونەیەك بهێنمەوە كە پێشتر لەوتوێژێكیشدا ئاماژەمپێكردووە:
وشەی خەیار لەم دوو دێڕەدا دوو كاركردیی جیاوازی هەیە:
١. خەیار كیلۆی بە چەند؟
٢. ئەم خەیارە بخەمەناو پاكەت؟ تەنانەت ئەگەر دەوری خەیار لە هاونشینی لەگەڵا پاكەتدا بگۆڕین كاركردەكەی دەگۆڕدرێ: پاكەتی خەیارەكە كوا؟ ساویلكەییە ئەگەر كەسێك ئەو دوو خەیارە بە یەك مووتیڤ ببینێ.
ویتگونشتاین دەڵێ: “ئێمە ئەو شتە بە گەمەی زمان دەزانین كە لە ژیانی مرۆڤدا دەوری تایبەت دەگێڕێ.. سەیر ئەوە بزانین كە ئەم پێناسەیەی لە گەمەی زمان، دوای پرسیارێك سەبارەت بەداهێنانی هونەریی دێنێتەئارا:
“ئەگەر كەسێك، ئاسمان سوور و گەڵاكان ئاویی بكێشێ، شتێكی كێشاوە؟ وەڵامەكەی ئەوەیە كە ئەرێ *! بەپێی رێساگەلێكی نوێ، لە گەمەیەكی نوێدا شتێكی كێشاوە!”
جەختكردنی ویتگونشتاین لەسەر دەوری تایبەتیی گەمەی زمان لەژیاندا. دەوری كاركردیی زمان گرینگتر دەكاتەوە. هەركەس دەتوانێ گەمەیەك سازبكا بوەی ئەزموونی خۆی یا ئەزموونی دەروونیی خۆی پێدەرببڕێ.. ویتگونشتاین دەڵێ: “ئەو دەنگەی كە كەس تێیناگا و من وادەزانم تێیدەگەم، دەتوانێ گەمەیەكی شەخسی بێ. گەمەی زمان پێوەندیی دەخاتەنێوان هەموو گەمە شەخسییەكان و گرینگی چەمكی كاركردی زمان یان چۆنیەتی بەكارهێنانی زمان لەوەدایە:
“یك قصە بیش نیست غم عشق و زین عجب
از هر زبان كە می شنوم نا مكرر است” (حافز)
ئەوەی باشتر بتوانێ لەناو ئە گەمانەدا یاریبكا دیارە باشتر لە كاركردیی زمان تێگەیشتووە و ئەگەر گەمەكە بە یاری فوتباڵا دیارییبكەین و شتەكان بە تۆپەكە.. ئاشكرایە دەوری ئەو تۆپە لەهەر خاڵێكی یارییەكەدا و بەدەست هەركام لە یاریزانەكانەوە دەگۆڕدرێ و یاریزانێكی وەك پلە، مارادۆنا، رۆناڵدۆ، مێسی و.. وەك ئەو كەسانەی كە زێدەتر شارەزای گەمەكە و كاركردیی تۆپەكەن.. دیارە باشتریش “شوت” دەكەن و رەنگە لەڕێسا و یاساكانیشی تێپەڕێنن.
ویتگونشتاین دەڵێ: “ئەگەر بمانهەوێ لێكۆڵینەوە بكەین، سەبارەت بە كاری منداڵێك كە خەریكی فێربوونی زمانە، لەڕاستیدا خەریكی لێكۆڵینەوە لەسەر گەمەیەكی زمانیی تایبەتین.. كاتێك ئۆگۆستین باسی فێربوونی زمان دەكا لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ: “هەوڵمدەدا ئەمئەوەیی (این همانی) بخەمەنێوان وشە و شتەكان..” ویتگونشتاین دەڵێ: لەوێدا ئێمە بەس رووبەڕووی گەمەیەكی زمان بووینەتەوە، ئەویش ئەوەیە كە لامانوایە هەر گوتەیەك مانایەكی تایبەتی هەیە، بەڵام دوای ئەوەی فێر “دەلالەتی كاركردیی” ئەو گوتەیە دەبین، دەزانین كە هێشتا تواناییە كاركردییەكانی ئەو گوتەیەمان بەگشتی نەناسیوە.. بۆوەی هەر ئەگەرێكی بەكارهێنان (كاركردی) گەمەیەكی نوێ سازدەكا..”
باپێكەوە بڕوانینە كاركردیی وشەی “پەنجەرە” بۆ وێنە لە دوو دەقی جیاوازدا:
“تەوژم و تین ئەگەڕا/ ئەگەڕا نوتفەدانی پەنجەرەكان/ وەماڵی بێزگوزا/ پڕنەبوو/ لە بۆنی بەهار”
خۆشەویستەكەم/ لە پەنجەرەی نیوە تاكی بوومەلێڵەوە/ چاوی من لە دیمەنی كچی بەیانییە/ لە حەنجەرەی زەمانەوە/ گوێم لە زەمزەمەی زوڵاڵی خیزە وردەكانی كانییە.. “سوارە”
بەسووكە ئاوڕێك لە كاركردیی وشەكان لەناو دوو دێڕ و بەستێنی زمانیی جیاوازدا دەردەكەوێ كە ناتوانین وەك یەك مووتیڤ دیارییان بكەین. لە دەقی یەكەمدا پەنجەرەكان: أ. زیندوون ب. خوازەن ج. كۆن (نەك تاك) د. ئاكتیون و پشت دەق دەمانبا بۆ بەهار و زگوزا و تەنانەت جنس.. واتە پەنجەرە كاركردێكی ژنانەیی هەیە:
“یك پنجرە كە مثل حلقەی چاهی، در انتهای خۆد بە قلب زمین می رسد” فروغ
بەڵام هەمان وشە (پەنجەرە) لە دەقی دووهەمدا، أ. شت (شی‌و)ە ب. ئاكتیونییە، راستە پەنجەرەی بوومەلێڵا “ئیزافەی خوازەییە، بەڵام ئەوە بوومەلێڵە كە جەختی لەسەركراوە. “پەنجەرە” دەوری “حەنجەرە” دەگێڕی لە دێڕی دواییدا. ج. تاكە د. لە پشت دەقەوە دەمرێ یانی ئەگەر رووبەری یەكەم و دووهەمی دەق هەڵدەیتەوە پەنجەرەی تێدانامێنێ:
رووبەری دەق (توێ مانایی یەكەم): بوومەلێڵە (رووناكییەكەی لەوەدەچێ پەنجەرەیەك نیوەتاك كرابێتەوە) ماتڵێ بەیانیم..
توێی مانایی دووهەم: لە بوولێڵی خەباتی بەرەو رووناكییدا گوێم لە زەمزەمەی رەوتەكەیە (كەوایە، لێرەدا پەنجەرە كوا؟ رەنگە ئەم دوو شێعرە شێوەی یەك بدەن بەڵام یەك مووتیڤ نین.
پەنجەرە لە شێعرەكانی فروغیشدا بەرەبەرە لە شتەوە بەرەو “خودێك رووبە زانست و روانین و بێدەنگی دەروون و ژنانەیی دەگۆڕدرێ.. لە ئەسیر”دا (واتە سەرەتاكانی كاریی شاعیریی فرووغ) پەنجەرە رەنگە هەمان كاركردیی پەنجەرەی هەبێ:
دختر كنار پنجرە تنها نشست و گفت ای دختر بهار حسد بی برم بە تو“.
واتە شت یان كەرەستەیەك بۆ پێوەندیی (دیتن و تەنانەت بیستن..)، بەڵام لە قۆناغی دووهەمی دەقەكانی فرووغدایە كە مووتیڤی سەورەكی پەنجەرە (بە 50 جار فرەهات (بسامد)ەوە لە دیوانگەلی: زایینی سەرلەنوێ” ئیمانبهێنین بە دەستپێكی وەرزی..”) دەبێتە ئەو مووتیڤەی كە رەخنەگران لێیدەكۆڵنەوە:
” یك پنجرە برای من كافی است/ یك پنجرە بە لحڤە اگاهی و نگاه و سكوت”
(پەنجەرەیك بۆمن بەسە/ پەنجەرەیك بەرە و ساتی زانست و روانین و بێدەنگی)
لەم خوێندنەوەدا ئیتر پەنجەرە بەس بۆدیتن نییە:
میان پنجرە و دیدن همیشە فاصلە هست.. چار نگاه نكردم”
(لەنێوان پەنجەرە و بووندا بەردەوام مەودایەك هەیە/ بۆ نەمڕوانی؟)
بە گشتی فرووغ پەنجەرە وەك ژنانەیی یان خودی كچەكە دەئافرێنێ.. و دەیكاتە دڵی زەوی و لەوێوە دەیكاتەوە “بە سوی و سعت این مهربانی مكرر ابی رنگ.. (بەرەو پانتای ئەم دلۆڤانییە بەردەواەم رەنگ ئاوییە..)و زگوزا لەمبەروئەوبەری پەنجەرەكەیدا بیچمدەگرێ:
سال دگر وقت بهار با اسمان پشت پنجرە همخوابە می شود, و در تنش فوران می كنند… فوارهای سبز ساقەهای سبكبار شكوفە خواهەد داد.. (ساڵێكیدی كاتێك بەهار و ئاسمان لەپشت پەنجەرەكەدا تێكدەئاڵێن و دەفیشقێنێتەناو گیانی، فوارەی سەوزی ساقەتی ئێسكسووك گڵووك دەگرن..)
با لە باسەكە لانەدەین. “گەمەكانی بەگشتی وێكچوو نین، بەڵام هەنێ وێكچووییان تێدابەدیدەكرێ، شتێك وەك شێوەكردن لەناو ئەندامانی بنەماڵەدا..” بۆ وێنە رەنگی شێعری كلاسیكی وەك گەمەیەكی تایبەت بەبۆنەی “عەرووز و بەدیع و قافیە” وێكچوو بنوێنن، بەڵام ئەگەر لێیانوردببیتەوە دەبینی كە زۆربەیان عەرز و ئاسمان جیاوازییان هەیە و لەئەنجامدا، وشەكان هەرگیز بەس كاركردێكییان نییە، ئەوان لە گەمەگەل زمانیی جیاوازدا ماناگەل نوێتر دەدەنبەدەستەوە:
شیرەیی جانە وتم یا مەیە؟ چابوو فەرمووی
عكسی لەعلی لەبی مەرجانە لەفنجانمدا
بڕوانن گەمەیەك كە نالی بە “شیرە”و “چا” دەیكا بۆ دواخستنی ماناكان و گۆڕانی مووتیڤە سەرەكییەكانیان و.. یان:
“.. زەفافەتگاهی پەردەی ئاڵی چاوم
موبارەك حەجلەبێ بۆ بووك و زاوا
لەم گەمەیەدا نالی بە هاونشینكردنی “چاوم” لەگەڵا “زەفافەتگاهی پەردەی ئاڵ” یاسای گەمەكانی پێشوو دەشكێنێ و دەیكاتە مووتیڤێكیدیكە، واتە خوێنەر تانەگەیشتووەتە وشەی “چاوم” وێنەیەكی تەواو جیاوازی لەزێهندا دروستكردووە و كە دەگاتە ئەو وشەیە لەناكاو لێیدەڕووخێ و ئیتر بەخوێندنەوەەی دێڕی دووهەمیش “موبارەك حەجلەبێ بۆ بووك و زاوا” بۆی ناچێتەوە سەریەك.. ئەمەیە گەمە و كاركردی زمان..
دەقی نالی نموونە وای (گۆڕینی مانا سەرەكییەكان زۆرە(..+
ئەم بۆچوونانە دواجار شوێنپەنجەیان لەسەر كەسانی وەك دریدا و لویتار و.. پاشمۆدێرنخوازەكان زۆربوو.. كە لەم وتارەدا جێینابێتەوە.
ئەگەر شێعریش وەك سیاسەت و زانست و هونەر و بابەتگەلی كۆمەڵایەتی بەیەكێك لەو گەمەگەلە بزانین، دیارە بەهۆی مەیدان دان بەئەوپەڕی وانواندنی زمان گەمەكەمان بەردەوام نوێ و نوێتردەبێتەوە و كاركردی وشە و دێڕ زێدەتر و خێراتر دەگۆڕدرێ و ماناگەلی پێشووش لەگەڵا خۆی دەگۆڕێ.. هەربۆیە كاتێك نالی لەبری هەڵبژاردنی “كۆد”ێكی نیشانەیی لە سێ كۆدی (زمانی فارسی و عەرەبی و كوردی) كەڵكوەردەگرێ رێساكان دەگۆڕێ و بەهێزتر لە تۆپی گەمەكە دەسرەوێنێ و شێعرەكەشی تاعەرش دەگەیەنێ.. من پێشتر باسی “نالی و یارییە زمانییەكانی ویتگونشتاین”م كردووە و نامهەوێ دووپاتیانبكەمەوە، بەس دەڵێم ئەگەر رۆژێ لە رۆژان شاعیرێك هەنێ لەڕێساكانی پێش خۆی گۆڕی و هەوڵی سازكردنی گەمەیەكیدیكەیدا.. زۆر لێیتووڕەمەبن.. لەمێژوودا ئاساییە ئەگەر دابێ گەمەكان بگۆڕدرێ.. بۆوەی نوێخوازیی بەردەوامە و بەپشتبەستن بە ریفۆرم و شۆڕش و وێرانكردنەكانییەوە بەناوبانگە!
•••
سەرچاوەكان:
١) ویتگونشتاین، لودویك، پژوهشهای فلسفی، ترجمە فریدون فاگمی، نشر مركز، 1380.
حقیقت و زیبایی – مقالە هنر بە عنوان شكلی از زندكی – بابك احمدی –
“نگاه كن و بگو” چیا موحد
ویتگونشتاین و نڤریە معنا، امنە غروری
٢) باسی جیاوازیی ئەو دوو چەشنە گەمەیەم لە وتاریی “لەگەڵا شەپۆلەكانی شێعریی نوێی كوردی”دا كردووە.
+ = تیری موژگانت لە سینەمدا دەچێ بۆ پیری دڵا
هێندە كەچ رەفترە قەستی خانەدانێ دڵا دەكا
….
چاوی من بەحری موحیتی تۆیە بۆ دەفعی گەزەند
لێت موعەییەنبێ كە نالی گوڵا بە دڵ پەرژیندەكا
….
ئەی واعیزی بارید چییە هەر وەك هەرەسی كێو
بەو وەعزە كە بایە هەموو، هاتوویی بەسەرما
…
بێ سەروی رەوانم، كە لەبەر ئەشكی رەوانم
خەرقە بووەتە غەرقە كەوا سەوزە لەبەرما
***
گۆڤاری کۆچ، ژ. (١٨ – ١٩)، جوڵای ٢٠١٣، ل: (١٩٧ – ٢٠٦). پێڕستی ژ. (١٠)
