ناڵی یا نالی !؟
نووسینی مەلا نەوزاد
هەموو ئەعزایی نــاڵینم دەنــــاڵێ
سەراپام میسلی مۆسیقارە بێ تۆ
– – –
لەدەمی ناڵەیی زارم، دڵی پڕ زەمزە مەكەم
وەلوەلەی حەلق و گەرووی( ناڵی)لە گەردوون بەدەرە
بەر لەوەی دیوانی ناڵی لە چاپ بدرێ كە یەكێك بوو لە كارە گرنگ و پڕ بەها و دەسترەنگینەكانی جەنابی مامۆستای پایەبەرز و زانای بێوێنەی سەردەمی خۆی لە زانستە ئیسلامییەكاندا و دڵسووز و ئەدەبزان و ئەدەبدۆست مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس و رەحمەتی مامۆستا فاتیحی مەلا كەریم و محەممدی مەلا كریم، لێرە و لەوێ چاومان بە هەندێك دەستنووس و چاپەكانی تری پێش ئەوان كەوتبوو، لەبەر ئەوەی نە لە دەستنووس و بەیازەكاندا و نە لە چاپكراوەكانی تردا مەسەلەی نازناوی حەزرەتی (مەلا خدر) نە ورووژابوو واتا وشەی (ناڵی) نەخرابووە گێژاوی مشتومڕ لەسەركردن و كەس پێی لەسەر ئەوە دانەگرتبوو كە ناڵی بە لامی قەڵەوە و بەڵگە و دۆكۆمێنتی ئەدەبی بوو بێنێتەوە یان لامی سووكە و بەڵگەی بوو داتاشێ، ئەوەی باو و لەبەر گوێیان و لەبەرچاوانبوو ئەوە بوو كە ناڵی بە لامی قەڵەو بەكارهاتووە، مامۆستا موقبیل و مامۆستا سەجادی هەر بە لامی قەڵەو بەكاریانهێنابوو، بەڵام پاش دەرچوونی یەكەم چاپی (دیوانی ناڵی) كە سەیركرا لەوێدا مەسەلەی لامی قەڵەو ولامی سووكی ناڵی خراوەتە ژێر باس و لێكۆلینەوە و بە چەند بووچوون و بەڵگەی لای خۆ بە بەڵگەی سەلمێنەر لایەنی لامی سووك گیراوە و پەسەند كراوە هەر لەو كاتەدا من نەختێ لەسەری راوەستام و سەرەڕای ئەوەی بەڵگەكان بە هێز نەبوون و لەو رادەیەدا نەبوون بگەنە پلەی سەلماندن و قەناعەت پێكردن وەك كەسێكی تیرەی میكایڵی بەشی دانیشتوانی رۆژئاوای شاری سلێمانی نە لە باو و باپیران و نە لە ناوچەی خۆمان و نە لە جافەكانی خوارووی سلێمانی گوێبیستی تەلەفوز پێكردنی (نالی) بە لامی سووك نەبووین هەر لەوكاتانەدا هەندێك بەڵگەم كۆكردەوە لەسەر پێچەوانەی رای دیوانی (ناڵی) و گەڵاڵەمكردبوو نووسین بەڵام راونان و خۆ شاردنەوە لە چنگ رژێمی دیكتاتۆری بەعس مەودای ئەوەی نەدام بیگەیەنمە ئاكام بۆیە بەم دواییە پاش چەندین ساڵ پێم باش بوو ئەوەی لە بیرم مابوو بە نیوەناچڵی جارێكیكە بیخەمەوە سەر كاغەز.
بەر لە هەموو شتێك ئەبێ ئەوە بزانین كە لە سەردەمی ژیانی حەزرەتی (ناڵی)دا كوردستان بەگشتی و ناوچەی شارەزوور بەتایبەتی لە ژێر پێی داگیركەراندا بە چەشنێك چەوسابووە و شێلدرابوو كە نەك هەر رێگەی پەرەپێدانی زمان و ئەدەبی كوردی نەدەدرا و نووسین بە كوردی حەرامكرابوو ژیانی ئاسایی مرۆڤەكانیش تاڵكرابوو شارەزوور ببووە مەیدانی شەڕی نێوان قاجار و عوسمانی و ساڵ نەبوو جارێك نە شێلدرێ و كاولنەكرێ، بەڵگە نەویستەكە لەو سەردەمەیا رێنووسی زمانی كوردی نەبووە ئەگەر هەش بووبێ یا بە دەگمەن بووە یا لەسەر شێوەی رێنووسی فارسی بووە لە بەشی زۆری خوارووی كوردستان بە شێوەی عەرەبی و لە هەندێ جێی باشوور بە شێوەی توركی بووە كە ئەویش هەر بە لای شێوەی عەرەبیا دایشكاندووە.
بۆیە ئاماژەی لێكجیاكردنەوەیان هێمای لێكجیاكردنەوەی لامی سووك و لامی قەڵەو لە یەك نە لە رێزمان و رێنووسی زمانی عەرەبی و نە لە زمان و رێنووسی زمانی فارسیدا نەبووە، لە كاتێكدا كە نووسین و كتێب و شیعری كوردیان پێنووسراوە: ئەو جیاكردنەوە بە تەنها لە گوتن و ئاخاوتندا زمانی پیانراوە و لێكجیاكراوەتەوە كە ئەویش بە بیستن دەزانرێ، ئەو بیستنەش لەو سەردەمەیا زۆر كەمبووە چوون نە ناڵی بوو خۆی وەك ئێستا كۆڕی شیعری بەشێوە و بە زمانی خۆی بەستووە بۆ ئەوەی شیعرەكانی خۆی خوێندبێتەوە نە كەسیش كۆڕی بوو بەستووە و خەڵكی بوو كۆكردووەتەوە هەستابێ لە ناو ئەو ئاپۆرەدا داوای لە ناڵی كردبێ و شیعری پێ خوێندبێتەوە بوو خەڵكەكە، كەوا بوو ئەگەر جار و بار لە حوجرەكەی خۆی لە ناو هەندێ فەقێی رەفیقی خۆیا یان لای چەند دۆست و ئەدەبدۆستێكی ئەو سەردەمە كە زۆر كەمبوون یان بەكەمی روویداوە بە زمانی خۆی شیعری خوێندبێتەوە و ئەو كەسانە لێیان بیستێ لە بەر پڕمانایی و پڕ بەلاغەت و جوانكاری و شاكاری موعجیزەئاسای شیعرەكان گوێڕاگر و بیسەركان ئەوەندەی مەبەستی مانا و فەلسەفە و موعجیزەی شیعرەكەیان بووە ئەوەندە مەبەستیان ئەوە نەبووە ئایا حەزرەت كە دەڵێ ناڵی بە لامی قەڵەو ئەیدركێنێ یان بە لامی سووك لەبەر ئەوەی وەك ئێمە بۆی ئەچین لەو كاتانەدا كێشمەكێش لەسەر نازناوەكان نە بووە و كەس نەبووە بڵێ (نالی) بە لامی سووك و نازناو هەر نازناوی نالی بووە كەس قسەی لەسەر نەكردووە و. تەنانەت تا كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم باسی جیاوازی و لێكنەچوون لە ناو مەردم و زانایان لەسەر نازناوی (نالی) هەر باس نەبووە و قسەی لەسەر نەكراوە، بەڵام دوای بەكارهێنانی ئەو نازناوە لەلایەن فارس و تورك و هەندێ لە زانا عەرەبەكانەوە جیاوازی ئاخاوتن و شێوەی لامەكە لە ناو ئەو ئاخاوتنەدا روویدا لێكنەچوون و جیاییەكەش لەوەدابوو كوردە هاونیشتمانەكەی خۆی كە ناویان دەبرد بە لامی قەڵەوناویان دەبرد، ئەوانەش كە نەختێك لە شارەزوور دووربوون زمان و ئاخاوتنیان كەوتبووە ژێر كاریگەری نەتەوە ژوردەستەكانیانەوە لەسەر رێوشوێن و چاولێكەری نەك تەنها لە (نالی)دا بگرە لە هەموو ئەو وشانەی لامی قەڵەوی كوردی رەسەنیان تیا بووە هەر بە لامی سووك ئەیاندركان و ئەیانگوت بەنموونە ئێستاش لە هەندێ شوێنی كەركوك و خوار كەركوك بە (ئەڵێم) ئەڵێن (ئەلێم) بە لامی سووك یان لە هەندێ شوێن پیتی ( ر ) لە هەندێ شوێنی تری باشوور و ناوەڕاستی كوردستاندا لەجیاتی (لام) ی قەڵەو (لام) ی سووك بەكاردێنن.
وەك گوتمان نە بەو ئەندازەیە خەڵك گوێبیستی دەمی حەزرەت بووە كە وەك ریوایەتەكان بگاتە ئەندازەی تەواتور و كێشمە كیشم هەڵنەگرێ، نەهێما و ئاماژە هەبوو بۆ دیاریكردنی (لامەكە) ئەوەی هەبووە راستە نووسراوە سادەكەبووە ئەویش خوێندەواران بە گوێرەی بیستنیان لە زانای سەرچاوەی سەقافەتی ئەو وەختەیان كە غەیری زمانی خۆیان بوون و بە خوێندنەوەیان لەسەر ئەو رێوشوێن و شۆپە بە (لام)ی سووك خوێندوویانەتەوە و بە گوێی خەڵكیاندا داوە، جاروباریش بۆ پاساوهێنانەوە بەڵگەی داتاشراویان بۆ هێناوەتەوە، سەیریش لەوەدایە كە ئەوەندە تاوتوێی شیعرەكانی خودی حەزرەتیان نەكردووە كە بیسەلمێنن نازناوەكەی بە لامی سووكە یان لامی قەڵەو، لە كاتێكدا شیعرەكان خۆیان پڕن لە بەڵگەی یەكلاكەرەوەی بێ چەند و چوون و خۆیان پڕ بە دەم هاوار ئەكەن وبە روونی ئاشكرای ئەكەن بەڵام ئەوەی بە لامەوە جێی تێرامان و راوەستانە ئەوەیە كە جەنابی زانای پایە بەرزی ئاینی مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس لەدیوانی (نالی)دا كە ئەو و مامۆستا فاتیحی رەحمەتی دایانناوە و گوایە ساغیانكردووەتەوە لەسەر نازناوی حەزرەتی نالی نەك هەر رای خۆیان دەربڕیوە بگرە نووسینەكەیان بوونی سەپاندن و بنبڕكردنی مشتومڕی لێدێ و ئەوەندەی لەسەر رۆیشتوون مرۆڤ كە ئەیخوێنێتەوە ئیتر وای لێدێت رێ بە خۆینەدات بیر لە گومان و پێموایە و پێموانییەی ناو فیكری خۆی بكاتەوە كە چی كە سەیری شیعرەكانی خودی حەزرەتی نالی دەكەیت وات بۆ دەردەكەوێت كە ئەو بەڵگانەی ئەوان بۆ یەكلاكردنەوە و ساغكردنەوەی نازناوی (نالی) هێناویانەتەوە داتاشراو و دەستكردی ویستی شارەزایی دەربڕینە لە زمانی فارسیدا، ئێمەش حەقی خۆمانە بە پێی توانا شەن وكەوێكی بكەین و بە كورتەیەك لێی بدوێین و ئەم دیو و ئەودیوی بكەین، جارێ بێینە سەر ئەو سەرچاوەیەی كە وشەی (نالی) لێوەرگیراوە ئەویش وەك لە دیوانەكەیا هاتووە فەرهەنگی (بورهان قاتیع)ە ئەو فەرهەنگە فەرهەنگێكی گەلێ كۆَنە و لە دەوری ساڵی 1640ز لە چاپ دراوە زیاتر وشە فارسییە هاتووەكانی ناو فەرهەنگەكەیان پەهلەوی كۆنە یان سانسكریتییە یان هندی، بۆیە ئەو وشە فارسیانە ناڵێم ئێستا لە ئەدەبی فارسی نوێدا بە كار ناهێنرێن بەكاردەهێنرێن بەس هەموویان نا، تیایانە كە ئێستا لە زمان و ئەدەبی نوێی فارسیدا خراوەتە سەر رەفەی هەڵگرتن و تۆزی لێنیشتووە، جا لەبەر هەر هۆیەك بێت تۆزی بەكارهێنانیان لێنەتەكاندون، گەرانەوە بۆ لای ئەو فەرهەنگە لەجیاتی ئەوەی گرێ كوێرەكە بكاتەوە تەمومژی پەیدا كردووە، بۆیە دەمەوێ ئەو تەمومژە بڕەوێنمەوە و پەردە لەسەر ئەو شاراوەیە لابەرم و بە چەند بەڵگەیەك بەڵگەی شیعرەكانی خودی حەزرەتی (نالی) بیسەلمێنم كە (ناڵی) یەو (نالی) نییە وەك مامۆستا فاتیحی رەحمەتی كوڕی مامۆستا عەبدولكەریمی مودەڕیس بۆی چوون یان ویستوویانە لەو رێیەوە رایگەیەنن كە ئەوان نوێخواز و داهێنەر و دۆزەرەوەی شاراوەكانن و شارەزایی زمان و ئەدەب و كون و قوژبنی وردەكانن و لوئلو‌و و مەرجانی بن دەریای قووڵ ئەبینن و دەری دێنن و نیشانی خەڵكی ئەدەن، هەرچەندە بەلای منەوە جەنابی مامۆستا مەلا كەریم مەلەوانی شارەزای ئەو دەریایانەیە و بەلەمەوانی دەربازكردنی ونبووانی ئەو زەریایانەیە، بەڵام رێ لەوە ناگرێ كەلە هەوڵی دۆزینەوەی مەرجان و گەوهەرێكی ئەو دەریایەدا بەردی ئاسایی دۆزیبێتەوە و ئەو بەردە بە مەرجان بزانێ یان وای نیشانی خەڵكی بدات رێی ئەوەش ناگرێ كەسانیتر بگەڕێن و لەو شوێن و بووارەدا زیاتر شارەزابن و رێ بەرنە سەر گەوهەرەكە و بێن و گەوهەرە راستییەكە یان راستی گەوهەرەكە بخەنە بەر چاوی خەڵك یان كەسانێكی كە هەبن لە حەزرەتی (نالی)یەوە نزیك بن و لە روی نزیكی پشت و بەرەبابی و شارەزایی ناو خۆییەوە باشتر پەی بەو گەوهەرەی نازناوە بەرن و بە بەڵگەی شێوە ئاخافتن و ئاخافتنی ناوچە و هۆز و پشتبەستوو بە گوتەكانی حەزرەت خۆیەوە رایگەیەنن و بەگوێی خەڵكیا بدەن، منیش وەك یەكێك لەو هۆز و بەرەبابە بەهەقی خۆمی دەزانم ـــ خۆ ئەگەر بەرەبابیش نەبێ وەك كوردێكی بەتەنگەوەهاتوو رای خۆم دەربڕم و ئەوەی بە بەڵگەی ئەوەی ئەزانم سەلمێنەر و قەناعەتپێكەرە لە ناو كۆمەڵ و لە ناو شیعرەكانی خودی حەزرەتدا بهێنینەوە و بیخەینەروو.
جارێ بەر لەوەی بێینە سەر بەڵگە زیندووە شیعرییەكانی خۆی ئەوە دەڵێن كە زوربەی كوردی دەوروبەری سوولەیمانی و سنە و سابڵاخ بە لامی قەڵەو نازناوەكەیان ئەگوت و تا ئێستاش بەكارهێنانی لامی سووك لە ناو دانیشتوانی ئەو شارانە و دەوروبەرییاندا زۆر كەمە، ئەوە لە شارەزوور و زایگای حەزرەت خۆی هەر دەگمەنە كە زاراوە و ئاخافتنی ئەوانیش گرنگن بۆ ساغكردنەوەكە و جێی متمانەشن بۆ سەلماندنی ئەم كێشەی نازناوە، گرفتی جیاواز وەك گوتمان لەم دواییەدا لەسەر زمان و گوتنی هەندێ مەلای شوێنكەوتەی فارس و توركەكان پەیدا بوو ئەوانەی كە فارسی و عەرەبی زانین و ئاخاوتن بە زمانی ئەوان و نووسین بە زمانی ئەوانیان بەمەرجی سەرەكی دائەنا بۆ رادەی زانیاری و خۆیان گوتەنی عالمی و مەلایەتی، ئەگەر مەلایەك یان خوێندەوارێك زۆر شارەزای رێزمان و رەوانبیژی عەرەبی و فارسی نەبووایە ئەوە با فەیلەسوفی زانستی باوی ناو كۆمەڵگەی خۆی بووایە هەر بە خوێندەوار و زانا نە دەژمێردرا.
بۆیە لەسەر رێوڕەسمی چاولێكەری و باو و رەواج خوێندەوارەكان بە ناچاری ئەو رچەیەیان ئەگرت و هەوڵیان ئەدا زانایی خۆیان لە رێی دەربڕینی شارەزایی لەو ئەدەب و زمانانەوە دەربڕن و هەمووغەیرە عەرەبییەكانیان ئەخستەوە سەر ئەو زمانە بێگانانە و چاوگ و بنج وبناوانیان بۆ پەیدائەكرد و لەو چاوگانەوە سەیریانئەكرد، بە راستی پیاو هەق بڵێ یەكێك لەوانەی ئەو تەلیسمەی شكاند و ئەو سنوورەی بەزاند جەنابی مامۆستا مەلا عەبدولكەریم بوو كە هەستی وەك جەنابی شێخ محەممەدی خاڵ و ئەمین زەگی بەگ و مەلا حسین و مامۆستا مەلا جەمیل رۆژبەیانی دەستیدایە كوردی نووسین و هەندێ كتێبی ئاینی بە كوردی نووسی یان كردنیە كوردی كە ئەشبینین جێی سەرسووڕمانە ئەو زاتە هەستاوە بۆ ساغكردنەوەی نازناوی (نالی) پەنای بردووەتە بەر فەرهەنگێكە كۆن و فارسی تێكەڵ لە زمانی سانسكریتی هندی وەك فەرهەنگی (بورهان قاتیع) سەرسووڕمانەكەشی لەوەوەیە كە بۆ ئەبێ زانایەكی وا واز لە راستییەكە بێنێ و هەستێ نازناوێك بێنێ و بەڵگەی بۆ داتاشێ لە كاتێكدا كە راستییەكە بەڵگە نەویست و دیارە لەبەر ئەوەی:
1. (نالی) قوتابخانەی كوردی بووە و چەندی ویستوویەتی شانبەشانی گەورە رەوانبێژانی فارس و عەرەب و شاعیرانی ئەو دوو نەتەوەیە لە مەیدانی رەوانبێژی و جوانكاری و جوانگوتەیی و بەدەستەوەستانكردن و نیشاندان ئەسپی خۆی تاودا و بڵێ كەس نەڵێ خۆ كوردییە مانا و مەغزا بە زمانی كوردی نیشانی خەڵكبدا و بڵێ ها ئەوەتا كورد لەو مەیدانەدا گۆی خۆی بردەوە و ئێوە تۆزیشی ناشكێنن ئەوەندەش مەبەستی دەرخستنی زمان و ئەدەبی كوردی بووە و ویستوویەتی وشە رەسەنەكانی زمانی كوردی بخاتە گەڕ و بیانخاتە كار وەك هەویر بیانشێلێ و بە ئارەزووی خۆی گونكە هەویریان لێدروستبكات و خۆ لە بەكارهێنانی وشەی بێگانە ببوێرێ هەتاپێی كرابێ وشەی كوردی هێناوەتەوە و یەكەم هەنگاو لە نازناوەكەی خۆیەوە دەستیپێكردووە، هەستاوە (نالی) سەرچاوەی ناڵینی كردووە بە نازناوی خۆی.
2. ئەم زاتە بەوەی كە كوردبووە و بەوەی كە جاف جەفاكێش و نەحەساوە بووە بەوەی دڵسووزی نەتەوە ژێردەستە و ستەملێكراو و خاك داگیركراوەكەی بووە و دەربەدەر كرا و تاڵانكرا و بووە بەوەی كە عاشق و شەیدای خۆشەویستی بووە تیری خۆشەویستی جەرگی پێكاوە و وەك قەیس و وەلی دێوانە ئارامی لێبڕاوە و هەمیشە لە تاوی دووری حەبیبە جەرگی هەڵقرچاوە:
قەسەم بەو شەربەتی دیداری پاكەت
شەرابم عەینی ژەهری مارە بێ تۆ
لەكن تۆ خار و خەس گوڵزارە بێ من
لە كن من خەرمەنی گوڵ خارە بێ تۆ
لەكن من با وجودی ناس و ئەجناس
كەسی تێدا نییە ئەم شارە بێ تۆ
لە لای تۆ خار و خەس گوڵزارە بێ من
ئەو دوو دەردە بە ئازارە هەردووكیان لەوانەن ببنە بوومەلەرزەی ناو دەروونی مرۆڤ و مرۆڤ وەك دەواری شڕی بەر رەشەبا بهەژێنن و كانی شیعر و فەلسەفە و زانستی دەروونی پاكی تیا هەڵقوڵێنن، شاعیریش بە دەم ئۆف و ناڵە ناڵەوە وەك بولبولی دورە چڵ و دایكی كوڕ كوژراوی جەرگ بەكول و بەستەزمانی كۆرپە لێونبوو بە هەر چوار لایا پەلبهاوێ و هاوار بكا و بناڵێنێ، ئەوەندە ناڵە و پڕمەی گریان و هەڵقرچان تیایە پەنگی خواردووەتەوە، هەر بەوە نەوەستاوە بە دەس و دەم و هاوار و شیعر دەریانبڕێ و بەگوێی خەڵكیاندا بچڕێ و دڵی بەوانە ئاوی نەخواردووەتەوە هەموو جەستە و دەروونی بووەتە ناڵە و ناوی خۆی ناوە (ناڵی).
3. ئەو حەزرەتە بەهیمەتە ئەوەندە شارەزایی زمان و ئەدەب و ئاخاوتنی كوردی بووە كە كەس نەتوانێ زاتی ئەوە بكات بڵێ بۆ نازناوی خۆی بە ناچاری پەنای بردووەتە بەر زمانی بێگانە و لە زمانی ئەوانەوە نازناوی خۆی خواستووەتەوە و هێناوییەتی كردویەتی بە پێناسە و ناونیشانی كۆرپە جگەرگۆشەكەی خۆی كە شیعرەكانیەتی (لە جگەر گۆشەی شیعرم مەدەن مانای خراپ… هتد).
4. ئەوێك ئەوەندە زانا و بلیمەت و شارەزا لە شێلان و بە كارهێنانی وشە كوردییەكاندا و لە جێگۆركێ و ئەمسەر و ئەوسەری رستەكاندا ناتوانێ نازناوێك بێنێ، كوردییەكی وابێ چەند مانا هەڵگرێ و هەر لەسەر كوردێتی خۆی بمێنێتەوە و ئێمە پەی بە هەمووی نەبەین و تەنها رستە سادە ماناكەمان لێ دیار بێ و دوومانا یا زیاتر لە دوومانای لێكجیا بگەیەنێ و مەبەستیش بێ وەك وشەی (نالی).
5. وەك گوتمان حەزرەت مەبەستی ناساندنی زمانی كوردی بووە، لەگەڵ دەسەڵات نیشاندانی كوردێكدا لە هەموو ئەو بووار و بار و بابەتانەی خاوەن زمانەكانی تر خۆیانی پێوە رادەدەن و (تەبعی كوردی شەكرباری) نیشانداوە جا كەسێك بەو شێوەیە شانازی بە زمانەكەی خۆیەوە بكات و بڵێ زمانەكەی منیش ئەگەر لە زمانەكەی ئێوە دەوڵەمەندتر و وشەی پڕمانا و پڕ چێژتر و وردتر نەبێ لە هی ئێوە كەمتر نییە و (كەسێ نادان نەبێ خۆی تالیبی مانا دەكات) زمانەكەی منیش لە زمانەكانی تر زیاتر گەوهەری مانا دەردەخا و بە هەموو لایەكدا پرشنگ دەدا و هەر مانایەك و زاتێك و زانستێكت بوێ ئەوە لە زمانەكەی منی كوردا وشەكەی هەیە و ئەو وشەیە دەیبەخشێ چۆن ئەچێ بۆ نازناوی خۆی وشەیەكی بێگانە ئەخوازێ و دەستەوەستانی خۆی نیشان ئەدا و هەژاری زمانی خۆی ئەخاتە بەرچاو یان زمانی خۆی بە هەژار و كڵۆڵ دەخاتە بەرچاو، ئەی ناڵێن جا ئەگەر وایە تۆ ئەو كوردیزانە زانایەی، كوردیش پڕە لە وشەی پڕمانا بۆچی پەنات وەبەر زمانی خەڵكی بێگانە بردووە و نازناوی خۆت لەوان خواستووە، جا حەزرەت نە ئەوەندە خۆ بەكەمزان و زمانی نەتەوەكەی بە هەژار زانی و بێگانەی لا گەورە بووە و نەئەوەندەش بێگانەپەرست بووە شانازی بە زمانی بێگانەوە بكات تا مەبەستی لە (نالی) (نال) ی خوازراوی فارس بە مانای نەیجە یان هێڵی ناوەڕاستی قەڵەمی فارسی بووبێ و نەتەوەكەی بەرەو ئەوان پەلكێش بكا و پشتیان پێ بكاتە زمانەكەی خۆیان بەڵكو مەبەستی ناڵە ناڵ و هاوار و دەردە كورد و دەردە خۆشەویست دەربرین بووە.
6. لە (دیوانی نالی)دا هاتووە ئەڵێ نالی لە (نال)ەوە هاتووە و (ی) یەكە (ی)ی نیسبەتە، ئامرازی لكاوە جا ئەگەر لامەكە قەڵەوبێ و ناو بێ ئەوە مانای ناڵی ئاژەڵ ئەگرێتەوە لێرەوە بوو ئەو زاتە جێی نابێتەوە و ناگونجێ ئەگەر فیعل بێ ئەبێ بگوترێ نالەیی نیسبەت ببۆ لای ناڵاندن نەك نالی.
ئەمەش سەیرە، سەیرەكەش لەوەدایە هەستاون بە كێش و تەرازوی زمانی عەرەبی زمان و رێزمانی كوردیان كێشاوە و بەڕبەی ئەوان دانەوێڵەی ئێمەیان پێواوە بێ ئەوەی لا لەو جیاوازیانە بكەنەوە كە لە نێوان ئەو دوو زمان و رێزمانەدا هەیە كە ئێرە شوێنی ئەو باسە نییە، ئەوەندە نەبێ كە ئەبێ بزانین ئەو وشەیە كردار و بەمانای ناڵاندنە ئەڵێن (ناڵی) واتە ناڵاندی وەك نەناڵی، وەك بناڵی، هەقە بۆی (بناڵی)، لێرەیا (ی) یەكە (ی)ی نیسبەت نییە (ی) ئامرازی پەیوەندیەو لەسەر فیعل كردارە لەسەر كێشی (باری)یە چۆن ئەڵێی (باران باری = مەلا خدرنالی) لە زمانی كوردیا كرداری زۆر لەو بابەتە هەیە كە(ی)ی ئامرازی پەیوەندی پێوەیە (هاڕی- قاڕی…هتد).
7. لەوەش سەیرتر ئەوەیە كە لە دیوانی نالیدا ئەڵێ بورهان قاتیع وا ئەڵێ، بەڵام ئەوەی نەهێناوەتەوە كە هەر لە هەمان شوێن بورهان لەسەری ئەڕوا و ئەڵێ لەسەر كێشی سال (نال بر وزن سال)ە، باشە ئەگەر لەسەر ئەو بنچینەیە داواكەی خۆیان دامەزراندووە دەبوو بیانگوتایە سال لەجیاتی ساڵ چونكە ئەوان ئەڵێن بورهان ئەڵێ مانای وایە كەوا بوو ئەبوو بیشیانگوتایە لەسەر (وەزنی) كێشی (سال)ە تا بمانگوتایە یان ئەبێ (سال)یش بە لامی بچوك بخوێنینەوە یان ئەگەر (سال) بە لامی قەڵەو ئەخوێنینەوە ئەبێ (نال)یش بە لامی قەڵەو بخوێنینەوە جا ئەگەر ئەڵێین لە زمانی فارسیدا لامی قەڵەو نییە بۆیە گوتویانە (ساڵ) كەوابوو لە(نال)یش كە لەوێ بینراوە ئەوە لامی قەڵەو نییە و ئەگەر بیهێنینەوە ناو زمانی كوردی ئەبێ ئەویش بە لامی قەڵەو بخوێنینەوە بڵێین (ناڵ) تاوەك لەزمانی فارسیدا كێشیان یەكە لە زمانی كوردیدا ببنە یەك كێش.
8. پێویستە بەراوردێكی دادوەرانە بكرێت بزانین لە سەرجەمی شیعرەكانی حەزرەتدا بە خۆداهەڵدان و بەشان و بای خۆداهاتن و شانازیكردن بە خۆیەوەی زیاتر تیایە یان باسی دەردەسەری و گوزارشكردن لە ئێش و ئازار و میحنەت و دەربەدەری و ئۆف و ژان و كزەی ئاشق و فرمێسك و گریان و بوون بە قوربانی زیاتر تیایە، بێگومان ئەمیان زیاترە كەوا بوو (نالی) ناڵاندن زیاتر بە هێز و جێمتمانەتر و ئامانجترە بۆ بوون بە نازناو لە (نال)ی داتاشراوی بە مانا بە خۆداهەڵدان و شانازیكردن بەخۆوە لە شیعرەكانی ئەوا دەرد و ئێش و ئازاری ئەوین و ئەو بێزاریەت بە تەواوی بوو دەرئەكەوێ و ئەزانی چ ئازارێكی كوشندە و جەرگ بری پێوەیە بە شیعرەكانی ئەو زیاتر پەی بە ستەمدیدەی گەلەكەی و ماڵوێرانی و كاولكاری وڵاتەكەی و داگیركراوی نیشتمانەكەی ئەبەی و ئەزانی ئەگەر كوردستانی ئەوسا بەحاڵتروسكایی تیا بووایە بوو تیاحەوانەوە ئەو زاتە خاوەن ئەوینەی حەبیبە كوردستانی بەجێ نەئەهێشت و سەری خۆی هەڵنەدەگرت و رێی هات و نەهاتی نەدەگرتە بەر كە هەموو ساتێكی ژیانی هەر ئۆف و گریان و هەموو كاتێكی هەر هاوار و ناڵین بووە:
مەڵێن كەڵكی نەبوو، رۆیی، جەهەننەم
سەرم قەڵغانە بۆ تیری قەزاتان
سەفەرمان چونكە رێی هات و نەهاتە
دوعامان بۆ بكەن ئێوە و خوداتان…
شكاری وەحشیان بەس دەستەمۆكەن
نەوەك بەر بێ شكاری خانە زاتان
بەس ببنە نۆكەری داگیركەران و بێگانان وابكەن بیگانە نەیەنە خاكی خۆتانەوە و لە خاك و وڵاتی خۆتاندا بەخێویانكەن و چاودێریانكەن و دەستەمۆیانكەن ئەگەر وا بكەن ئەوا نێچیرە ماڵییەكەی خۆتان لە داخا ئەڕوا و سەری خۆی هەڵئەگرێ و ئەفڕێ و نایبیننەوە.
9. ئەوەی كە ناكۆكی تەنها دووكەسی لە سەرنییە ئەوەیە كە حەزرەت ئەوەندە بە دەسەڵات و باڵا دەستبووە لە هەر چوار زمانەكەدا و سەر قافڵەی رەوانزانان و رەوانبێژانی ئەو زمان و ئەدەبانە بووە كە هەستاوە هەموو ئەو گەیاندن ئاوەر و رەوانبێژیكەر و جوانكاری و رازاندنەوانەی شاعیرانی تری غەیری كوردزمان كە ئەدەبی خۆیان پێ رازاندووەتەوە و دەوڵەمەند كردووە ئەمیش لە زمانی خۆیا دەری هێناون تاوتوێی كردوون و خستوینەتە روو ئاشكرای كردوون و نیشانی دۆست و دوژمنی داون.
لە كتێبی دیوانی نالی و شوێنەكانی تردا ئاماژە بۆ هەموو هونەر و بابەت گەیاندن ئاوەر و رەوانبێژی و جوانكارییەكانی ناو شیعرەكانی حەزرەت كراوە ئێمە بە پێویستی نازانین لێرەیا لەم نووسینە سەرپێییەدا یەكە یەكەی شیعرەكان بهێنینەوە و بابەتەكانی تیا بخەینە بەر چاو و رونیكەینەوە تەنها ئەوندە بەپێویست ئەزانین بوو داواكەی خۆمان كەبڵێین یەكێك لەو بابەتە جوانكاریانە (التوریە) واتە وشەیەك دوو مانا بگەیەنێ و ماناییەكیان لەناو خەڵكا دیار و لەسەر راهاتووبێ و ماناكەی تری نەختێك دوور و لەسەر راهاتوو نەبێ و بێژەر یا دانەر مەبەستی مانا دوور و لەسەر رانەهاتووەكە بێ وەك هاتنی وشەی (نالی) لە شیعرەكاندا كە گەلێ جار وەك مانای ناڵە ناڵی لێ وەردەگیرێ مانای نازناوی حەزرەتیشی لێ وەردەگیرێ كە نازناوەكە مەبەستە.
(نالی)یو سینەیی بێ كینەیی چاكم، ئەمما
چاكی دامەن تەڕم و وشكە سەرابی عەمەلم
هەرچەندە لە دیوانی نالیدا كە بۆ خۆیان ئەڵێن دەستكاریمان كردووە نوسراوە (نالی)یو (یو)ی بۆ دانراوە بەڵام راستیەكەی بێ (یو)ەو مەبەستی ئەوەیە گەوهەری ئەو بابەتە زانستییەی ئەدەب لە زمانی كوردیدا نیشان بدات و (ناڵی) هەر دوو مانەكەی تیا وەرگیرێ و هەم بۆ ناڵینی سینە بشێ و هەم بۆ بانگكراو بشێ و نازناوی خۆی بانگ بكات و بڵێ هۆ ناڵی.
یەكێكی تریان جیناسە بە هەر دوو بەشەكەیەوە، جیناسی تەواو، هەر دوو وشەكە لە هەموو رویەكەوە وەك یەكن، بەڵام ماناكەیان جیایە وەك جنان، جنان یەكێكیان بەمانای دڵ و ئەویتریان بەمانای بەهەشت، حەزرەتیش یەكێك لە دەرخەری بلیمەتەكانی ئەوەیە كە نازناوێكی هەڵبژاردووە ئەم جوانكارییە هونەرییە ئەدەبییەشی تیایە ئەویش وشەی (ناڵی)یە لە شیعرێكیا وەك لەمەودوا ئەیهێنینەوە لە یەك جێدا بە مانای ناڵ و بە مانای ناڵەو بەمانای ناڵی نازناویشی دێ یا لە ژێرپێی ناڵە ناڵی (ناڵی)یە، باشە ئەگەر لێرەیا لامەكە بەسووكی بخوێندرێتەوە ئەو هونەر و باڵادەستی و فیكرتیژی و جوانكارییەی تیا ئەبێ، ناڵی بەبێ حەوتی سەر لامەكە ئەو چەندمانایە ئەگەیەنێ…؟ بەكورتی یەك شوێن شك نابەم لە شیعرەكانیدا لە ناو (نال) سووك لامەدا جێی ئەو هەموو جوانكاری و فكر تیژیەی حەزرەتی تیا بێتەوە بەڵام بە پێچەوانەوە سەرەرای هۆی ئیلهامی شیعری و هۆ و پاڵپێوەنەری بزاوتنی شیعری كە لە نالیندایە هەموو بابەتە هونەری و جوانكاری و رەوانبێژی ئەدەبیش دەگرێتەوە لە ناو شیعرەكانی نالیدا لە هەر شوێنێكا كە سەیر ئەكەی ئەبینی ئەگەر (نالی) بە لامی قەڵەو بێ كۆمەڵێك هونەر و مانا لە خۆئەگرێ، بەڵام ئەگەر بە لامی سووك بێ هەمووی لێ هەڵئەوەرێ.
10. ئەگەر (ی) یەكە (ی)ی نیسبەت بۆ لای (نالی) بە مانا نەیجە و یان هێڵی سەرقەڵم و شتی وای فارسی بێ ئەوە لە زمان و فۆنەتیكی كوردیا خوێندنەوەكەو ئاخاوتنەكە دەگوردرێ، سەیریكە ئەگەر بڵێین باران باری بەسووكی تەلەفوز بە(ی) یەكەی باری ئەكەین بەڵام ئەگەر بڵێین گوێ درێژەكە باری یە و هی بارە ئەڵێین (باری ی) گوێ درێژی باری، كە وا بوو بەپێی قسەی ئەوانبێ ئەبێ بڵێین (ناڵی ی) نیسبەتە بۆ لای (ناڵ) نەك (ناڵی) چونكە لە ئاخاوتن و فۆنەتیكی كوردیدا (ی) ی ئامرا زی لكاندن بە درێژی ئەخوێندرێتەوە و تەلەفوزی پێ ئەكەی كەسیشمان نەدیوە و لە كەسیشمان نەبیستوە بڵێ (نالی ی) هەر ئەڵێن (ناڵی) وەك ئەوەی بڵێ ی فڵانە كەس نالی نالاندییان وەك نە نالی ئێمەش ناڵێین (نالی) بردنەوەیە بۆ لای ناڵ ی ژێر پێڵاو و ناڵی ئاژەڵ.
لە (دیوانی نالی)دا هاتووە ئەڵێ ناشتوانین بڵێین نالییە نسبەت دراوەتە پاڵ (نالە)ی بە مەعنا هاوار چونكە نیسبەتە لای نالە (نالەیی)یە نەك ناڵی. لێرەیا ئەم دێرە مانای نایەت چونكە ئەگەر مەبەستی وا بێت گوایە نالی نابێ ئەوە وانییە لەبەر ئەوەی بە یا یەكەوە ئەبێتە ناو نەك بەبێ یا یەكە و پاشان یا یەكەی پێوە بلكێنی ئەگەر (ێ)یەكیشت لێ كردەوە ئەبێتەوە (ناڵ) ی رووت لە مەبەستی ئێمە دەرئەچێ، ئەڵێ نیسبەتە بۆ لای ناڵە نەك ناڵی باشە چۆن نالی بە(ی) یەكەوە نیسبەتە ئەڵێ (ناڵی) ئەمە خولانەوەی بێ بڕاوەنەیە. ئێمە ئەڵین (ناڵی) فیعل كرداری رابردووە بووەتە ناوی ئەو شاعیرە كە ئەمەش لە هەموو زمان و ئەدەبەكاندا هەیە و روویداوە پێی ئەڵین خوازراوی فعلی واتە لە سەرەتایا فعل بووە پاشان بووەتە ناو و بۆ ناو بەكارهاتووە لە رێگەی گواستنەوە و خواستنەوەوە وەك (تأبگ شرا)ی زمانی عەرەبییە و ناڵیش كە بووە بە نازناو لە هەموو شوێنێكدا جێی ئەبێتەوە نەك وەك ئەو بۆچونەی كە پێی وایە ئەگەر ناڵی وەرگێڕاوی كردار بێ لە هەموو شوێنێكدا جێی نابێتەوە و ناگونجێ ئەبێ بە ناڵی بخوێنرێتەوە تا لەو شوێنانەدا بگونجێ مادام بوو بە ناو ئیتر نالی بێ یان ناڵی جیاوازی نییە و وەك یەك دەگونجێ بۆ ئەگەر لە عەرەبیدا ناوێك لە بنەرەتدا فعل بێ و كرابێت بە ناو كە بوو بە ناو نابێتە بانكرا و بكەر و بابەتەكانی تر، لە (دیوانی نالی)دا هاتووە گوایە بەڵگەی بەهێزی ئەوەی كە نالییەو ناڵی نییە واتە لە ناو وەرگیراوە و لە (فیعل)كردار وەرنەگیراوە ئەمەیە كە ناڵی لەم شیعرەدا جێی نابێتەوە كە ئەڵێ:
وەرە سەیری خیابان و بەیازی دەفتەری (نالی)
كە سەف سەف، مەسرەعی بەرجەستە، ریزی سەروی مەوزونە
گوایە لێرەیا ناكرێ بڵێن (ناڵی) چونكە مانای ناڵاندن لێرەیا جێی نابێتەوە ئەمە لە كاتێكدایە كە مەبەست لە وشەی ناڵی تەنها ناڵاندن بێ بەڵام خۆلێرە مەبەست ناڵاندن نییە…؟ مەبەست لە وشەی نالی نازناوەكەیە ئینجا بۆ جێی نابێتەوە چ بڵێی نالی چ بڵێی ناڵی هیچ لە مەبەستەكە ناگۆڕێ ئینجا لە سەری ئەڕوا و ئەڵێ (یان ناڵەی فارسی كە ئەویش بە مانای ناڵینە…) لێرەشا توشی دژ بەیەكی و ناكۆكی ناوخۆی بووە دژ بەیەكیەكەش لە وەدایە یەكەم ئەڵێ نالی جگە لە نازناوییەكەی لە هەموو شوێنێكدا ماناكەی تریش ئەگەیەنێ و ئەشێ بۆ مانا بنەڕەتییەكەشی جارێ ناتوانین ئەو بۆ چوونە بە بەڵگەی پێ سەلماندن دابنێین چوونكە زوربەی زۆری نازناوەكان لە زۆربەی شیعری شاعیراندا جگە لە نازناوی مانایەكی تر لەو شوێنانەیا ناگەیەنێ ئەمەش نابێتە هۆی ئەوەی كە نازناوەكە هەڵە بێ لەلایەكی كەوە كە ئەڵێی لە هەموو شوێنەكاندا وشەی (ناڵی) وشەی لە هەموو شوێنەكاندا لە جێی خۆی نییە بە پێچەوانەوە لە گەلێ شوێندا نالی مانای ناڵاندنی لێ وەردەگیرێ وەك ئەڵێ (بە ئوسوڵی ناڵە (ناڵی) كەوابوو وشەی لە هەموو شوێنەكاندا بەم بەیتە هەڵدەوەشێتەوە.
دووەم لەوەدایە كە ئەڵێ بە مانای ناڵین ئەی كە (نال)ی بە مانا ناڵێین ئەگونجێ بووچی ناڵی كوردی بە مانا ناڵین ناگونجێ بۆ بە فارسی ئەگونجێ یا لە فیعلەوە وەرگیرابێت بەڵام بە كوردی ناگونجێ و لە فیعل وەرناگیرێ لە كاتێكا سەرەڕای ئەوەی هەردووكیان بە مانای ناڵە ناڵ زمانە كوردییەكە و بە كوردییەكەی زۆر لەبارترە لە نالە فارسییەكە، ئەمانە و بێینە سەر شیعرەكانی خودی نالی بزانین لەوێدا بوو خۆی چیمان پێ ئەڵێ و چۆن نازناوی خۆیمان بوو روون ئەكاتەوە، سەیری ئەم دوو بەیتە بكەن بزانن بۆ(ناڵی) زیاتر دەستئەدا و ئەگونجێ یان بۆ (ناڵی) واتە بە (نالی) ئاخافتن بكەین و بیخوێنێنەوە جوانتر و رەوانتر و راسترە یان بە (ناڵی):
لەگەڵ مورغی چەمەن (نالی) دەناڵێ
كەیەعنی عاشق و هەمفەرد و فەردین…
رۆخی تۆ گوڵێكە سەد وەك هوزاری عاشق ئەكا ئەمما
لە هەموو چەمەن دیارە بەئوسوڵی ناڵە (ناڵی)
لە بەیتی یەكەم دا ناڵی دەناڵێ لێك نزیكترە وپڕماناترە و پڕ جوانكاری وێكچوونترە یان نالی دەناڵێ ئەگەر ناڵی بێ ئەگونجێ مانای ناڵین بێ و لەگەڵ دەنالی یەك دەگرێتەوە و ئەكرێ دەناڵێ بكرێت بەدەناڵی واتە هوناڵی دەناڵی بەڵام لەگەڵ نالی بە لامی سووك ئەو جوانترە و لێك نزیكی و جوانكاری و وێكچوونییە پەیدانابێت و دەنالی ئەو مانایە ناگەیەنێ.
لە بەیتی دووەم دا (ئوسولی نالە نالی) ئەگەر ناڵی لامی قەڵەو بێ ئەوە دوو مانا دەگەیەنێ و لایەك تەورییە و لایەك جیناسی تیا دێتەدی ئەشێ بگوترێ نالە ناڵی ئەشبێ مەبەستی لە ناڵی نازناوەكەشی بێ بەڵام لە ناڵی بە لامی سووكدا ئەو جوانكاری و دوومانایە نایەتەدی و خوێندنەوەكەش رەوان و لەسەرزار فەسیح و مانا تەواو نابێ، لەم بەیتەشدا بە ئاشكرا وشەی نالی نالەنال و هاوار و ئۆف ئەگەیەنێ و رێی هیچ مانایەكی تر نادا و هیچی تری تیا جێی نابێتەوە.
بۆ زولف و روخ و ئەبرۆی چوون زوڵفی سیاتان
عالەم وەكو (نالی) هەموو با ناڵە و ئاهن
لێرەشا (ناڵی) بە لامی قەڵە و گونجاوتر و لەبارترە و زیاتر مانای دوو مەبەستەكە ئەگەیەنێ لە (نالی) بە لامی سووك ئەگەر بڵێی (ناڵی) بە لامی قەڵەو یەكسەر لەگەڵ ناڵە و ئاهە یەكدەگرێتەوە.
دوور لە تۆ ئیدی مەپرسە، قوربان
حاڵی (ناڵی) كە نە مرد و نەژیا
لەم بەیتەدا جیناس لە نێوان حاڵی و ناڵی دا هەیە بەڵام ئەگەر بە نالی لامی سووكی بێ هێمای لامی قەڵەو بخوێنرێتەوە نە ئەو سەجعە و نە ئەو جیناسەی تیای بێ جگە لەوەش بەشی دووەمی بەیتەكە خۆی وەڵام دانەوەی پرسینی حاڵ و ئەحواڵە و ناڵی ئەڵێ بەوەی كە حاڵی هەمیشە لە ناڵە ناڵ و ئۆف و ئاهدایە نە مردووە و نە زیندووە، مردوونییە لەبەر ئەوەی مردوو بێدەنگ و هەست و خواست و بێ جووڵەیە، بەڵام ئەم بێدەنگ نییە بەڵكو هەمیشە لە هاوار و ناڵەناڵدایە، ئەو زیندووەش نییە چونكە زیندووی راستەقینە ئەوەیە هەست و خواستی وای هەبێ ئاگای لە خۆی و دەوروبەری هەبێ بەڵام ئەم راستە ئەناڵێنێ و ئەنووزێتەوە بەس نە ئاگای لە خۆیەتی ونە ئاگای لە دەوروبەریەتی، لێرەیا نالی گوتەیەكی رەسەنی كۆنی باوی كوردەواریمان دێنێتەوە یاد ئەویش ئەوەیە كەسێ كاتێ لە حاڵەتی گیاندان و سەرەمەرگدا بێ پێی ئەڵێین نەمر و نەژی، جا باشە ئەم هەموو رەوانبێژی و جوان كاریە نایابە لە (نالی) بە لامی سووكدا دێتە دی نالی لامی سووك ئەبێتە وەڵام دەرەوەی پڕسیاری حاڵ.
نالی خەبەری بێ ئەسەری غایبە ئەمما
ناڵێكی حەزینە لە موناجاتی سەحرەدا
سەیری ئەو سەجع و وەكیەكی و جیناسە تەواوەی لە نێوان ناڵی و نالیكیدایە بكەو لێی ورد بەرەوە، لێرەشا سەرەڕای رەوانبێژییەكە و جوانكاریەكە كە تەنها بە وشەی ناڵی بە لامی قەڵەو دێتە دی ئەوەشی تیایە ئەوە بسەلمێنێ كە وشەی ناڵی لە جیاتی ناڵاندنێك بەكارهاتووە و ئیتر جێی قسەی ئەو كەسانە نەما كە ئەڵێن ئەگەر ناڵی بووایە ئەبوو بیگوتایە نالین یا نالاندن و حەزرەت نازناوی خۆی بە یەكێ لەم دووانە دەربڕیایە ئەوەش بەوە هەڵە و شتەكانی كە دیارە لێرەیا ناكرێ بخوێنرێتەوە نالێكی بە لامی سووك ئەوە هەمووی لەسەری رێكن و مشتومڕی تیایە رێكەوتن و قسەی تیا نییە كە وا بوو (ناڵی)ش (ناڵی)یەو (نالی)نییە.
ئەمەو خۆ ئەگەر بەیتەكە بەم شێوەیە بیخوێنەوە وەك لە هەندێ دەستنووسدا هاتووە و بڵێین نالی خەبەری بێ ئەسەری غەیبی ئەما واتە دوو مانا بگەیەنێ یەكیان خەبەری بێ ئەسەری واتە تەنها ناڵی و لاڵایەوە و كروزانەوە بوو بەڵام چ لاڵانەوە و ناڵە ناڵێك و نالەناڵێكی حەزین و غەمناكاوی و كروزانەوە لەو جۆرە نالین و پارانەوە و لاڵانەوەی سووفی مەشرەبان و لە خوا ترسانەی دەمەو بەیانیاندا كە لە سەحەرا دەمەو بەیانیاندا ئەپارێنەوە یان مانای وایە ئەی ناڵی تۆ خەبەری بێ ئەسەری غەیبی بەڵام ئەوەندە هەیە وجودێكت هەیە ئەویش بە ئەسەری نالین، غەمناكی و لاڵانەوەی موناجاتی دەمەو بەیانیان ئەزانرێ لێرەشدا ئەم مانایانە لەنالی بە مانای لامی سووك نایەتە دی جگە لەوەی ئەو مانایانە نایەنە دی هیچ جوانكاریەك لە نێوان (نالی) و (ناڵێكی) دانییە:
تاچاكی نەكەی پڕ لە هەواسینەی (نالی)
وەك زەنگەڵە ئاوازی دەنگی دڵی نابێ
ئەم بەیتەش ئەوە دەرئەخات كە نازناوەكە (ناڵی)یەو (نالی)نییە چونكە ئەڵێ تا چاك پڕ هەوای نەكەی سینەی نالی وەك زەنگولە دەنگی دڵی نایەت لایەك ئەوە ئەگەیەنێ كە سینەی پڕگریان و ئاهو نالە نالە (سینەی نالی یە سینەی بە ناڵی بەنالاوی هەمیشە بە ناڵە نال) لایەكیش سینەی ناڵی ئەگەیەنێ كە مەبەستی خۆیەتی لەولاشەوە ئەگەر لێی وردبینەوە هەستاوە پاڵپێوەنەری دەربڕی شیعری بە شوێنەكەیەوە نیشانداوە واتە نالین و شوێنی نالینەكەی نیشانداوە، دەریخستووە كە شوێنی دەربڕی نالین كوێیە ئەمەش یەكێكە لە رەسەنی و قسەی پێشینانی كورد كە ئەڵێ سینەی بێكینە یان سینەساف یان سینەپیس و زۆربەی كارە دەروونییەكان بۆ سینە دەبەنەوە هەروەك بۆ دڵیشی دەبەنەوە لە زۆر جێگای شیعری شاعیرانی تریشدا ناڵە ناڵ و هاوار براوەتەوە بوو سینە و سینە بە شوێن لێوە هات و سەرچاوەی دەزانن.
جێی خۆیەتی لێرەدا بلیمەت و زاناییەكی تری حەزرەت بە دەرخەین ئەویش ئەوەیە كاتێ مرۆڤ هەناسەی خۆی هەڵدەكێشێتەوە و سییەكانی خۆی پڕ با ئەكات كار ئەكاتە سەر پاڵەپەستۆی خوێن و دڵ پەلەپەل ئەكات و دەكەوێتە تەپەتەپ حەزرەتیش ئەو كردار و پڕۆسیسەی بۆ پڕبوونی عەشقەكەی خواستووەتەوە و خوازراوی هێناوە و بۆ خوازراوەكەی باسنەكردووە جا ئەگەر (نالی) بە لامی سووك بێ ئەوە ئیزافەكە هەر بۆ لای نازناوەكە ئەبێ و یەك مانا ئەدات ئەویش سینەی نازناوە سینەی شاعیرە حەزرەتیش كە لە هەر وشە و رستە و بەیتێك چەند مانای پێچەوانەوە و چەندین مانا و مەبەستی تێخزاندووە چۆن ئەبێ لێرەشا ئەو هەموو مانا و مەبەستەی كە ئێمە بۆی ئەچین مەبەست نەبووبێ كە ئەوانەش بە (ناڵی) بە لامی قەڵەو ئەگەیەنرێت نەك لامی سووك:
ناڵەناڵی (ناڵی)یە واخەلقی كردە زەلزەلە
یا نەخۆحەشرە گوناهكارە وەها هاواریە
بە ئاشكرا ئەوە ئەگەیەنێ كە سەرچاوەی بۆ هاتن و ئیلهامی شیعری ئەو زاتە قرچەی جەرگ و كوڵان و برژانی دەروونبووە و هەمیشە لە سووتان و ئاهو ناڵەدا بووە بۆیە نالی وەرگراوی سەرچاوەی (نالین)ی كردووە بە نازناوی خۆی و پڕ بەدەم هاوار ئەكات هۆ خەڵكینە ئەوەیە نالی و ئەوەیە حاڵی نالی و ئەوەتا ژیان و گوزەرانی نالی بەم جۆرەیە ناڵە ناڵ و هاوار هاوار بەولاوە هیچی تری تیا نییە، هەر لەم بەیتە یا دیسانەوە جیناسی تەواو لە نێوان ناڵی و (ناڵی)دا هەیە كە ئەڵێ ناڵە ناڵی (ناڵی)یە خۆ ئەگەر نالی لامی سووك بووایە نەك لە رووی ماناوە لەگەڵ ناڵە ناڵی دا ڕێك نەدەكەوت لە رووی جوانكاریەكەوە ئەوەندە تەوا و ئەبوو بە ئەندازەی ناڵی لامی قەڵە و سەیریكەن چ بیرتیژی و دەسترۆیی ئەدەبی لە جووتكردنی ناڵی و (ناڵی)دا هەیە چ رەوانبێژێكی تیایە كاتی جووڵەی زمان لەجووڵەی ناوەراستەوە ناگۆڕینەوە بۆ جووڵەی سەری زمان كە كەلێن پەیدابكات لە رەوانی رستەدا زانایانی زمان و رێزمان ئەڵێن هەر وشە و رستەیەك زمان تەتەڵەی تیاكرد ئەوە لە رەوانی ئەچێتەدەر و بەناڕەوان لە قەڵەم ئەدرێت و ناڵ و ناڵی و نالی سووك بە یەكجاری ئەگاتە ئەو رادەیە بەڵام بە خوێندنەوەی ناڵی لامی قەڵەو ئەو تۆزە تەتەڵەیەش پەیدا نابێ و لەسەر زمان خۆشتر ئەبێ:
لەگەڵ مورغی چەمەن ناڵی دەناڵێ
كەیەعنی عاشق و هەمفەرد و فەردین
نالی لەگەڵ پۆڕدا دەناڵێ كە دەناڵێ مانای وایە (هەمفەردین) هەر ئێمەین تەنها هاوڕێی یەكتربن لە ناڵیندا و تۆ لەناو چەمەن و شینایی و باخ و رەزدا تەنهایی و منیش لەناو گرۆهی مرۆڤدا یان عاشقاندا تەنهام و بە تەنها دەناڵم كەوابوو هەمفەردین لەوەیا كە تۆ لە ناو باڵندە و گوڵ و چیمەندا بە تەنهایی و منیش لەناو عاشقان و مرۆڤدا بە تەنهام هەمفەردین چۆن بەو كەسەی خەڵكی شارەكەتە ئەڵێی هەمشاری (هەمدەردیە هاودەرد) لەو لاشەوە كە لە جیهاندا بە تەنها هەر ئێمە بە جووت دەناڵنین و فغان و گریان ئەكەین و كەسێكی كە لەگەڵمان نییە و وەك ئێمە نییە (فەردین) تەنهاین و هەر خۆمانین جارێ لە رەوانبێژی و هونەری خواستنەوە و بەكارهێنانی ئەوەی تایبەتمەندی لێ خوازراوی تیایە گەڕێ و ئەوە لە كاری هەنوكەی ئێمەدا نییە، مەبەستی ئێمە لە پەنابردنە بەر ئەم بەیتە سەلماندنی داواكەمانە كە ساغكردنەوەی نازناوی حەزرەتە بە پێی بۆچوونمانە لە توێی شیعرەكاندا، ئەم بەیتەش بەڵگەیەكە ئەگەر لێی وردبینەوە سەیری (نالی دەناڵی) بكەین چۆن هەم نالاندنی گەیاندووە هەم جیناس لە نێوان نالی و دەنالی بەڵام ئەگەر نالی بە لامی سووك بێ ئەودوو لێ وەرگیراو و مانایە نادات بەدەستەوە:
چ شیرینە ختوتی دەوری لێوت
بەڵێ مەعلومە خۆشە خە تتی یاقوت
هە(نالی) بەڵكو بیكێشی بە ناڵین
بناڵە دامەنیشە مات و مەبهوت
خالی نییە (نالی) دڵەكەت ساتێ لە هیجران
تاتاری وجودت نەپسێنێ مەلەكولموت
لەم بەیتانەدا یەكەم لە رووی ماناوە سەیری نالی و بەنالین و بناڵە بكە چ یەكگرتنەوەیەكیان هەیە لەسەر راستەڕێی نالین و هاوار و لاڵانەوە. چۆن نالی ویستویەتی بە تیرێ دوو نیشانە بشكێنێ و بە وشەیەك دوو مانا بنوێنێ و دوو مەبەست بە یەك وشە و لەیەك كاتا بدركێنێ و بۆ خۆی لەگەڵ خۆیدابێ و بە خۆی مەبەستی دڵی بدوێنێ ئەڵێ وچان مەدە لە نالین و لاڵانەوە بەڵكو سائەمە هات و رێكەوتە بەزەییەكیان پیا بێتەوە بەو نالین و لاڵانەوەیە رابكێشی و كەمانگیری كەی كە وا بوو دەستەوسان و دەستلەسەر ئەژنۆ و غەمبار و كزو مەلول دامەنیشە بناڵە بناڵە تاتروسكاییەكت لێدەردەكەوێ و روناییەك بەدی ئەكەی و دەرویەكت لێئەكرێتەوە و ئاوڕێكت لێئەدرێتەوە:
جا ئەم یەك بەندی و زەخیرەییە تەنها لە (ناڵی) بە لامی قەڵەو دەكەونەوە سەر یەك و یەكانگیر ئەبن دەنا لە نالی لامی سووكدا نین و نابن و ناگەنەوە یەك لە رووی وشە و جوانكاریشەوە لە نێوان خالی و نالی كە لە بەشی سێیەمدایە جوانكاریەكی بەرچاو زانستی هەیە و جووڵەی زمان بەبێ گواستنەوە و تەتەڵە كردنەوە كە مەرجی رەوانبێژی تیا دێتە دی، هاتۆتەدی بەڵام بە لامی سووكی نالی ئەوەی تیا نییە سەیری خالی و نالی و دڵە لە هەرەسێكیان زمان لە جووڵەكەیدا لەسەریەك شوێنی مەڵاشووە بەڵام ئەگەر بە لامی سووك بێ نالی ئەوە قورس ئەبێ و زمان لە مەڵاشووەوە بۆ سەری زمان و بنی ددانی پێشەوە و جارێكی تر بەرەو مەڵاشوو ئەگەڕێتەوە خۆ ناشكرێ بیر لەوە بكرێتەوە كە خوانەخواسە ئەو زانا بلیمەتە لەو شوێنانەدا بە ناچاری و دەستكورتی و بێدەسەڵاتی وای هێناوەتەوە و نەیتوانیوە لەوە زیاتر و چاك تر بهێنێتەوە ئەو جۆرە هەژاری و دەستكورتییە ئەدەبی و شیعرییە تەنها بۆ ئێمە مانان نەك بۆ كەسانی موعجیزە هێنەر و سەرسووڕهێنەر و داهێنەری وەك حەزرەتی ناڵی ئەو زاتە هەر وشەیەكی دانابێ زۆر زیاتری تیایە لەوەی كە ئێمە بۆی ئەچین و تێی ئەگەین:
سەوتی نەغمەی بولبولە یا چەهچەهەی خڕخاڵییە
دەنگی سوولە یا لەژێر پێی ناڵە ناڵی (ناڵی)یە
ئەگەر بێت و بەدرێژی لەسەر وردەكاری حەزرەت بڕۆین لەم بەیتەدا ئەبێ زیاتر لە چەند پەڕەی لەسەر بنووسین و ئینجا بتوانین لە كەناری دەریاكەوە هەندێ گەوهەری ناوی نیشانبدەین، بەڵام تەنها بایی مەبەستەكەی خۆمان لێرەدا جڵەوی قەڵەم شلئەكەین و لەدوورەوە پەنجەی بۆ ئەبەین و كۆڵی سانەوە لە دەوری ستوونی دەخەین، حەزرەت هاڕەی دەنگی زرینگەی خڕخاڵەكەی بە دەنگی خۆشی كە ناچە وێكچواندوە و چەه چەهە كە تایبەتە بە پوڕ ــ كناچەوە بۆ وێكچواندوەكەی داناوە و بەكارهێناوە و وێ چوەكەی باس نەكردوە لە هونەری ئەدەبی و رەوانبێژیدا یان رەوانگەیاندندا بەم جۆرە هونەرە دەگوترێ خوازراوی شاراوە و بۆ ئەوە بەكاردێت كە وێچوەكە لەو تایبەتییەدا لە وێچواوەكە بە هێزتر و زیاترە بەم پێیە دیارە لای شاعیر هاڕە و زرینگەی خڕخاڵەكە لەچەهچەهەی كناچە خۆشترە، هونەرێكی تری ئەم بەیتە لەوەدایە كە دەریخستوە زرینگەی پاوان و خڕخاڵ دوو جۆری هەیە یەكێكیان كە بە سووكی ئەڕوا و بە هێواشی و لەسەرخۆ هەنگاو ئەنێ دەنگەكەی بڕان و لێكبڕاییەكی تێئەكەوێ وەك دەنگی بولبول ئەویتریان كە بەپەلە و بە توندی هەنگاو ئەنێ پێئەدا بە ئەرزا دەنگێكی درێژی دەنگدانەوەی لێپەیدا ئەبێ وەك دەنگی پۆڕ و كناوچە جا حەزرەت باسی هەردوو جۆرەكەی كردوە و بوو هەر جۆرەی وێچواویكی داناوە (دەنگی سوولەیا…) سوول جۆرە پێڵاوێكی ژنانەیە و زیاتر ژنەخانەدان و دەستڕۆیشتوو كچانی ماڵە ناسراو و هەبووەكان لە پێیان ئەكرد و ناڵیان لە بنەكەی ئەدا ببۆ ئەوەی قایم بێ و لە رۆیشتندا تەقەی بێ لە هەندێ شوێنی كوردستان كەوشیشیان پێی ئەگوت بەڵام لە هەندێ شوێنی تری كوردستاندا جیایاندەكردنەوە لێك و كەوش زیاتر بۆ پێڵاوی پیاو بەكار ئەهات یان زیاتر بەو پێڵاوە دەگوترا كە بنەكەی لووس و بێ پاژنە و سەرەكەی تا نزیكی قولەپێ و قاپەڕەقەی پیاو دەهات ناڵیان لە بنەكەی ئەویش ئەدا بۆ ئەوەی مرۆڤ نەخزێ، جا ناڵی ئەفەرموێ ئەو ناڵە ناڵ و نووزەنووزەی كە گوێتان لێئەبێ ئەوە دەنگی سووولەكەی حەبیبەیە یان ناڵەناڵی ناڵچەكەیەتی لەژێر پێیدا ئەمەش ئاماژە و كینایەیە بۆ گورجوگۆڵی و توندڕۆیی حەبیبە. حەبیبە ئەوەندە گورجوگۆڵە لە رۆیشتندا ناڵچەی سووولەكەی لە تاوا ناڵە ناڵییەتی و لە ژێر پێیدا ئەناڵێنێ یان وامەزانن ئەو زریكە زریك و ناڵەناڵەی گوێتان لێیەتی هەر هی ناڵچە وسوولەكەیەتی ئەوە نووزە و ناڵەناڵی نالییە لە ژێرپێیدایە و بە سوولەكەیەوە چوووەتە سەری:
من بەو برژانگە بۆیە خۆشحاڵم
خاكی ژێرپێی تۆی پێ بماڵم
كە خۆخستنە ژێر پێی خۆشەویستەوە لەلای عاشقان و شاعیرانی شەیدا زۆر ئاساییە و جێی خۆشحاڵیانە، ئینجا بێینە سەر مەبەستەكەمان لە هێنانەوەی ئەم بەیتە ئەویش ئەوەیە كەس نییە بڵێ لامی خڕخاڵ لامی قەڵەو نییە لە هەموو زاراوەكاندا لامی قەڵەوە كۆتایی نیوەی ئەم بەیتەش بەوە هاتووە واتە بە لامی قەڵەو ئەبێ كۆتایی نیوەكەی تریش هەر بە لامی قەڵەو بێ ئینجا كێشەكەی تەواو ئەبێ و راست دەرئەچێ ناكرێ لامی نیوەی یەكەم قەڵەوبێ و لامی نیوەی دووەم سووك بێ و ببێتەمایەی لەنگی و لاسەنگی شیعرەكە یان بەیتەكە كە وا بوو ئەبێ (نالی)ی كۆتایی نیوەی دووەم بە لامی قەڵەو بێ لەسەر كێشی خڕخاڵییە ناڵییە ئەگەر بە لامی سووك بێ ئەبێتە نالییە لەسەركێشی خڕخاڵییە نابێ ناشتوانین بڵێین دەستكورتی و كڵۆڵی تێدایە لەلایەكی كەوە(نالی)بە لامی قەڵەو دوومانا ئەگەیەنێ وەك باسمانكرد دەنگی ناڵچەكەی واتە ناڵە ناڵی ناڵچەكەی یان ناڵەناڵی ناڵی لەژێرپێیدا جائەگەر بەلامی سووك بخوێنینەوە سەرەڕای ئەوەی كێشەكە تێكئەدات ئەو مانایانەش ناگەیەنێ و ئەو جوانكاری جیناسە تەواوەشی لێوەرناگیرێ كە حەزرەت هەموو شیعرەكانی پێ پڕ و شیشخاتن كردوون سەیرە هەر كەسێك تۆزی سەلیقەی ئەدەبی و شیعری هەبێ لەم بەیتەدا بە لای لامی سووكدا ناچێ و یەكسەر ناڵی بە لامی قەڵەو ئەخوێنیتەوە و هەر دوو ماناكەی لێوەرئەگرێ بابزانین زانا و شاعیرانی هاوچەرخی حەزرەت لە بارەی نازناوەكەوە چی ئەڵێن ئەوەی كە باسمانكرد و هێنامانەوە بە پێی بۆچوونی خۆمان بوو بۆ نازناوی حەزرەتی مەلا خدر نەك سەپاندن و راستكردنەوە و بە یەكجاری ساخكردنەوە بێ یان راستكردنەوە ئەكەوێتە ژێر رەشماڵی لەخۆوە بە (ئیجتهاد) و رەنگە وای لێبێ ئەو راستكردنەوەیەش راستكردنەوە بووی ئەوەی كەتۆ بە هەڵەی ئەزانی و وا ئەزانی بە هەڵە نووسراوە راست بێ و تۆ بۆ مەبەست و ماناكەی نەچی و بەپێچەوانەوە ئەوەی تۆ بە لای خۆتەوە راستتكردووەتەوە راستنەكراوە كە راست بێ گەر بمانەوێ ئەكرێ و ئەشێ بۆ نووسین و كتێبی نووسەری ئاسایی بەڵام تەنها لە نووسینی بلیمەت و عەبقەرییەكاندا نایەتەدی و بۆیە ناكرێ بە شیعر و نووسینی حەزرەتی نالی بگوترێ راستمكردەوە وا چاكە بگوترێ وای بۆئەچم و لام وایە وایە بەڵام ئەمەش هەیە گریمانی ئەوە ئەمەش هەیە كە راست بێ و یەكێكیتر گرێكوێرەكەی بكاتەوە و مەتەڵەكە هەڵبێنێ بۆیە ئێمە گوتمان بەو پێیەی ئێمە بۆ بەیتەكان چووین و بۆ مەبەستی خۆمان ئەو بەیتانەی هێنامننەوە نازناوەكە (ناڵی) یە نەك (نالی) جا بۆ بە هێزكردنی بۆچوونەكەمان دێین پشت ئەدەین بە كێوێكی گەورە و قەڵایەك ئەكەینە پاڵپشتمان كە جەنابی حاجی قادر كۆیی ئەدەبزان و زمانزان و شاعیر و كوردپەروەر و فەیلەسووفی كورد و هاودەرد و نزیكی نالییە، حاجی شاعیر لە بارەی پلەی بەرزی زانای و شاعیری و رەوانبیژی خۆیەوە ئەڵێ:
بە جێما ناڵی وەك نالی دوا كەوت كوردی وەك گەردی
كە حاجی ئەسپی خۆی تاودا لەمەیدانی سووخەنڕانی
هەر چەندە حاجی لێرەیا باڵادەستی و دارایی شاعیری خۆی باس دەكات و(دەكێشێ) بەڵام لە دووتوێی پیاهەڵدانەكەیدا شاعیری و زانایی و بلیمەتی ئەو دوو سووارە چاكەی مەیدانی فەساحەت و بەلاغەتەی كوردیشی تیایە و ئەوانیشی لە تای تەرازوی خۆپێكێشانەكە دادانەوە، ئەمە لێرە بوەستێ حاجی كە وەك گوتمان زۆر دڵسۆز و بە پەرۆشی گەل و نیشتمانەكەی بووە و هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدا بووە كورد زانایەكی لێهاتوو و شارەزایەك و پێشەوایەكی تیا هەڵكەوێ و لە زۆربەی شیعرەكانیدا ئەو خەم و بە پەرۆشە و هەوڵەی تیا بەدی ئەكرێ لەو لاشەوە لە رووی كات و زەمەنەوە زۆر دوور نەبووە لە كات و زەمەنی حەزرەتی نالی و كوردی بڕوا ناكەم بەشوێن ژیان و بەسەرهات و پاشماوە و ناو و نازناو و شوێن و رێی شاعیرێكی وەك حەزرەتی نالیدا هەڵوەدان بوو بێ و شەیدای ناسینی نەبوو بێ لە كاتێكدا نەشوێنەكانیان ئەوەندە لێك دوور بووە نە زەمەنیشیان ئەوەندە نێوان و بەینی هەبووە حاجی نەك شاعیری نەتەوەكەی خۆی بگرە شاعیرە بێگانەكانیشی باش ناسیوە و زمانی ئەو شاعیرانەشی باش زانیوە جا چۆن نازناوی شاعیرێكی وەك نالی نەزانیوە بێگومان باشی زانیوە و چاكی ناسیوە ئەوەتا ئەفەرموێ (بەجێما ناڵی …
لێرەیا حاجی ناوی نازناوی حەزرەت بە لامی قەڵەو ئەبات و ئەڵێ (ناڵی) بەپێی ناو هێنانی نالی ئەسپەكەی فەسحاتەكە و هونەرە شیعریەكەش لەوەدایە ناڵی یەكەم وێچو و ناڵی دوەم وێچوو ناڵی یەكەم نازناوی حەزرەت ناڵی دوەم ناڵی ئەسپەكەی ئەشتوانی ناڵی یەكەم ناڵی ئەسپەكەی بێ و ناڵی دوەم حەزرەتی ناڵی بێ ئەوە سەجع و جیناسە تەواوەكەی ئەوە هونەرە ئەدەبییەكەی لە خوێندنەوەی بە لامی قەڵەو هەر زۆر روون و ئاشكرایە بەڵام ئەگەر نالی نازناو بە لامی سووك بێ نە ئەو جوانكارییە ئەبەخشێ نە ئەو شوێن گۆڕكێیە هەڵدەگرێ, رەنگە حاجی لەو شیعرەیدا چەندی مەبەستی پیاهەڵدانی خۆی و ئەو دوو كەڵە شاعیرە بێوێنەیە بووبێ ئەوەندەش مەبەستی ئەم وشە رەواندنەوەی سەر نازناوی نالی بووبێ وكە لەو وەختەشدا هەبووە بە رێی بێگانەكانا رۆشتبێ و بەلاسایی ئەوان و لەسەردەربرین و زمانی ئەوان نازناوی حەزرەتی دەربڕیبێ و تەلەفوز پێكردبێ حاجیش زمان پاراوی كوردیزانی شارەزای زمانەكانی تر ئەو تاریكاییەی رەواندووەتەوە و راستكردووەتەوە وەك پیازی پاككراو داویەتییە دەستمان و ئەڵێ بەجێما ناڵی وەك ناڵی ئەگەر باسی نالی ئەسپی فەساحەت و رەوانبێژی نەكردایە بۆی هەبوو بڵێین لەوێش هەر ناڵییە یان ئەویش هەر ناڵییە یان هەر دووكیان ناڵین بەڵام ناوهێنانی ئەسپ ئەو ئەگەرەی لابرد و ئەسپی كەنال تایبەتی ئەوە وشەی نالی پاك كردەوە، كاكە حەمەی (ناری)ش لە تەشەنلێدانێكی شاعیرانە و دۆستانەدا كە لە حەزرەتی نالی داوە لەسەر ئەم بەیتەی كەئەڵێ: (نالی چ منداڵانە بۆ مەم وەی وەی كردووە گەر چی مووی شیرە بەو شیرە شكۆفەی كردووە) رووی تێئەكاو ئەڵێ زۆر (حەیفە بۆ تۆ ناڵی بەو پیرییە منداڵی)دەری ئەخا كە ناڵی بە لامی قەڵەوە نەك بە لامی سووك، چونكە كێشی ناڵی و منداڵی یەك كێشن بەڵام لەگەڵ ناڵی بە لامی سووك هاوكێش و بەرامبەر نابن و لەنگ و لاسەنگ ئەبێ ئەگەری نەزانین و نەناسینی ناڵی لای ناری زۆر كەمەو دوورە چوون ئەمیش یەكێك بووە لەشارەزایانی ئەدەب وشیعری كوردی و لە هەردوو رووی ئەدەبی و جوگرافییەوە لەجێ ژیان و زایگای نالییەوە نزیكبووە، قسەی ئەم زیاتر جێی متمانەیە لە گێرانەوە و گوتنەوەی ئەوانیتر ی وەك مەلا عارفی چنگیانی و مەلا محەممەدی چڕوستانی چوون لەوانەیە ئەوان بەپێی رێنووسی ئەوسا خوێندبیانەوە و گوتبێتیان، حەمدی ساحێبقرانیش ئەفەرموێ:
خەرمانی لەفزی كوردی كە كردی پێوان
نالی كە نالی كاسەیەكی لێپڕكرد لێوان
تاراجی كرد مەحوییە فەندی بە لوتفی خۆی
عوشریشی دا بەحەمدی وتی بیبەرە دیوان
لێرەشدا ناڵی بە لامی قەڵەو گونجاو تر و روانترە و لەنیاز و مەبەستی ئەدەبی و شیعری رەوەنبێژی ساحێبقران نزیكترە لەوەی بە لامی سووك بێ سەیری نیوەكەی یەكەم بكە چۆن جیناسێكی لەنێوان كوردی و كوردی داهێناوە و بەو جۆر و شێوەیەش لە نێوان ناڵی و ناڵەیدا هەمان هونەر و بەدەسەڵاتی زانستی ئەدەبی نیشانداوە رەنگە ئەگەر لەبەر سەلیقە و دەرخستنی ئەو جوانكار و شارەزایی زمانە نەبووایە و بۆ رێكخستن نەبووایە وشەی ناڵەی نەهێنایەتەوە ئەگەر لامی نالی لای ئەو لامی سووك بووایە وشەی ناڵەی تێنەدەخزاند و لەو شوێنە داینەدەنا.
***
تێبینی: ئەم بابەتە لە گۆڤاری کۆچ ژمارە (5)، لاپەڕە (١١٣ بۆ ١٤٠)، بڵاوکراوەتەوە.
