رەخنەی نیتشە لە ئایینی مەسیحییەت

نووسینی: هێڤی عبدالله اسماعیل

                    پێشەكی:

          نیتشە وەك یەكێك لە فەیلەسوفە مەزنەكانی خۆرئاوا لە سەدەی نۆزدەدا، فەلسەفە لەسەردەستی ئەو توانی بەرەو قۆناغێكی دیكە بچێت. بەڵام تێگەیشتن لە فەلسەفەی نیتشە كارێكی ئاسان نییە و خوێنەر توشی ماندوو بونێكی زۆر دەكات، چونكە بۆچونەكانی بەشێوەیەكی پەرشوبڵاو مێتافۆر نوسراون.ڕازی نەبوون لەوەی كە هەیە یەكێكە لەبنەما سەرەكیەكانی فەلسەفەی نیتشە، وە بەهۆی ئەم بنەمایەوە توانیویەتی كۆی سیستەمە فەلسەفیەكان بخاتە ژێر پرسیارەوە و تا ڕادەیەكیش ڕەدی داونەتەوە، وە هەوڵی داوە بۆ بنیاتنانی سیستەمێكی تازە بۆ مێژووی فەلسەفە.

          نیتشە بەچەشنێك لەخۆی تێدەگەیشت، كە ئەو لەژیانێك و جیهانێكی بەها و مۆڕاڵی (میتافیزیكی) هەمەكیدایە، كە بەرهەمی كۆیلەكانە، بەرهەمی بڕواهێنان بەهێزێكی میتافیزیكییە كە بریتییە لە خودا، هەر لەم ڕوانگەوە بە ئەركی خۆی دەزانێت كە بەها مۆڕاڵیە هەمەكیەكان (میتافیزیكیەكان) كە قابیل نین بە گۆران و سەپێنراوی بامرۆییە هەڵبگرێت (نەفی بكات). هەروەها لەو باوەڕەدا بوو كە بەها مۆڕاڵیەكان سەر لەنوێ‌ لەڕووی باری فیزیۆلۆژییەوە هەڵسەنگێنین و شتەكان بەپێی بایەخیان كە بۆ ژیان هەیانە لێیان بڕوانین، واتا بەها مۆڕاڵیەكان ڕێژەیی بن و قابیلی گۆڕان بن و بەگوێرەی تاك و كات و شوێن، مۆڕاڵا سەر بە مرۆڤی باڵایە.

          گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوەدایە كە نیتشە زۆر بە توندی هێرشی كردۆتە سەر مەسیحیەت و فەیلەسوفانی یۆنانی. میتۆدی نوسینی ئەم توێژینەوەیە، میتۆدی مێژووی رەخنەی شیكاریە. هۆكاری هەڵبژاردنی ئەم توێژینەوەیە لەوەدایە كە نیتشە لەبەر ئەوەی خۆی فەیلەسوفێكی عەقڵی نییە بۆیە هێرش دەكاتە سەر مەسیحیەت و فەیلەسوفانی یۆنانی لەبەر ئەوەی كلتوری یۆنانی كاریگەری بەسەر مەسیحیەتەوە هەبووە.

          ئەم توێژینەوەیە لەبارەی ڕەخنەی نیتشە لە ئاینی مەسیحیەتەوەیە كە لە سێ‌ بەشی سەرەكی پێك هاتووە، بەشی یەكەم، لەژێر ناونیشانی (فەلسەفەی گریك ڕوانگەیەكی رەخنەگرانە) كە لە دووباس پێك هاتووە. باسی یەكەم بە ناونیشانی (بەهای شارستانیەتی گریك) كە باسی وردبونەوەی نیتشەیە لەو شارستانیەتیە دەكەین كە میللەتی یۆنان خاوەن ئەو شارستانیەتەیە كە مرۆڤایەتی بەگشتی شانازی پێوە دەكات و یۆنانیەكان یەكەمین كەسانێك بوون چارەسەری تراژیدیایان بەوە كردووە، كە شكۆیان بەژیانی دۆستی بەخشیوە. باسی دووەم، لەژێر ناونیشانی (خوێندنەوەی نیتشە بۆ فەلسەفەی گریك)كە نیتشە رەخنە لە نەریتی كۆن دەگرێت و رەخنەی لە فەلسەفە و فەیلەسوفان گرتووە و هێرشی توند دەكاتە سەر سوكرات و پلاتۆن كە لەسەردەمی ئەواندا فەلسەفە ئاوا دەبێت و بەرەو ڕووخان چووە. بەشی دووەم لەژێر ناونیشانی (پرسی ئایینی رەخنەی نیتشەوی) كە لە دووباس پێك هاتووە، لە باسی یەكەمدا بەناوی (ئایین لەڕوانگەی نیتشەوە) كە ئایین لای نیتشە چیە و چ كاریگەریەكی لەسەر نیتشە هەبوو. خودی نیتشە دژی مەسیحیەت بوو، چونكە مەسیحیەت بەنجكردنی مرۆڤە، بۆ بەرگریكردن لە لاوازەكان هاتووە، هاوكات قینی لە كۆیلەكانیش دوبووە. چونكە بە بەرگێكی ئایینی خۆیان بۆیاغ دەكەن بۆ گەیشتن بە پلەی دەسەڵات. كە یاسا لە پێناوی لاوازەكان دانراوە.

          لە باسی دووەمدا بەناوی (لەنێوان زەردەشت و مەسیح (مژدەبەخشی نوێ‌) كە نیتشە باسی كەسایەتی زەردەشت و مەسیح دەكات و فەلسەفەكەی خۆی بەناوی زەردەشتەوە دەربڕیوە و هۆكاری پەنابردنی بۆ كەسایەتی زەردەشت بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە زەردەشت یەكەم كەس بوو جیاوازی لە نێوان چاكە و خراپە كردووە. هەروەها باسی كەسایەتی مەسیح دەكات و سەرسام بووە پێی و لەو باوەڕەدا بوو كە مەسیح زەقبونەوەی پاكزی و بێگەردی و خۆشەویستی بووە.

          بەشی سێیەم لەژێر ناونیشانی (ڕەخنەی نیتشە لە مەسیحیەت) لەسێ‌ باس پێك هاتووە. لەباسی یەكەمدا بەناوی (هەڵگەرانەوەی بەها مۆڕاڵیەكان و ئایینیەكان) نیتشە دژی هەموو رەوشت و مۆڕاڵێكی باو بووە هەوڵا دەدات سەر لەنوێ‌ چاو بە بەها گەلە باوەكاندا بخشێنێتەوە و بەهای نوێ‌ دابنرێت تا وەڵامی خواستەكانی مرۆڤی نوێ‌ بداتەوە.           باسی دووەم بەناوی (مەرگی خواوەند یان واڵبوون بەسەر دوالیزمدا) مردنی خودا مرۆڤ لە كۆتی میتافیزیك ڕزگار دەكات و گەڕانە بەدوای مرۆڤی باڵا و لە مردنی خودا مرۆڤی باڵا لەدایك دەبێت. لە باسی سێیەمدا بەناوی (“ئایدیای فریادرەز” “سوپەرمان”) باس لە دایك بوونی مرۆڤی باڵا و سیفەتەكانی مرۆڤی باڵا كە پێی جیادەكرێتەوە لە مرۆڤە سادەكان.

          لەكۆتاییدا دەڵێم كە هیچ نوسینێك بێ‌ كەم و كوڕی نییە بۆیە ئەوەی منیش بەدەر نییە لە كەم و كوڕی، بە هیوای ئەوەی توانیبێتم كە هەر نەبێت ئەم بابەتە ببێتە هۆی نزیك بونەوەیەك لە هزری نیتشە.

          بەشی یەكەم:  فەلسەفەی گریك روانگەیەكی رەخنە گرانە

          باسی یەكەم: بەهای شارستانییەتی گریك

          خوێندنەوەی فسیۆلۆژیا وای لە نیتشە(*) كرد لە شارستانیەتی یۆنانی ووردبێتەوە. لە ئەنجامی ئەو لێوردبونەوەیەدا، واقیعی رۆشنبیرییەكی دژی مێژوو دەدۆزێتەوە رۆشنبیریەكی دەوڵەمەند…….. تا ئەو ڕادەیەی ناتوانرێت وەسفبكرێت. میللەتی یۆنان خاوەن ئەو شارستانیەتەیە كە مرۆڤایەتی بەگشتی شانازی پێوە دەكەن. بە بۆچونی نیتشە خودی ئەم شارستانەتیە كە بەهۆی ئەوەی فەلسەفە لەلای یۆنانیەكان بڕەوی پێ‌ بدرێت و گەشە بكات. نیتشە لە میانەی ناولێنانی شارستانیەتی یۆنانی ویستویەتی سیفەتەكانی ئەو شارستانیەتە دیاری بكات.(1)

          لێرەدا ئەوەی كە دەگونجێت تێبینی بكەین لە مێژووی خوێندنەوەی نیتشە دەربارەی فەلسەفەی یۆنان ئەوەیە كە كاری كردووە لەسەر دەرخستنی رووی زوڵمداری و ستەم لەو شارستانیەتەدا، هەروەك زۆرێك لە فەیلەسوفەكان لە سەدەكانی پێشودا كاریان لەسەر كردووە و وەك دەسكەوت وێنا كراوە، واتە كاركردن لەسەر ئەفسانەی عەقلی لە فەلسەفەی یۆنانی. نیتشە كاری دەكرد بۆ دەرخستنی لایەنی جوانی واتا جوانی بوون.(2)

          بەپێی بۆچونی نیتشە فەلسەفەی یۆنانی لە بنچینەدا، لەسەرچاوەیەكی سۆفیگەرییانەوە سەری هەڵداوەن چونكە یۆنانیەكان هەمیشە لە شێوەی مرۆڤ سەیری بابەتیەكانی دەوروبەری خۆیان كردووە، سروشتیان وەك مرۆڤ بینیوە. لە فەلسەفەی تالیس دا هەموو شتەكان یەك بنچینەیان هەیە، ئەو بنچینەش (ئاو)ە. بەمجۆرە تالیس لێكدانەوەیەكی سروشتیانەی بۆ شتەكان كردووە، بەڵام دەبێت لێرەدا ئەوە بزانین كە ئەم جۆرە بیركردنەوەیە لە رێگای تێبینیكردنەوە نەهاتۆتە كایەوە، بەڵكو لە ڕێگای تێڕوانینێكی ویژدانی بۆ سروشت ئەنجام دراوە. واتا ئەم تێڕوانینەی تالیس لە روانگەیەكی سۆفیگەریانەوە هاتۆتە كایەوە.(3)

          نیتشە پێیوایە یۆنانی كۆن یەكەمین كەسانێك بوون چارەسەری تراژیدیایان بەوە كردووە، كە شكۆیان بە ژیان دۆستی بەخشیوە، ژیان دۆستیەك كە پایەكانی بریتین لە زیندەگی و چێژ بینین، ئەمەشیان لە وتەزای مۆڕاڵی دیۆنیسیۆسی دا كورت كردبووە.(4)

          باسی دووەم: خوێندنەوەی نیتشە بۆ فەلسەفەی گریك

           نیتشە لە سەرەتادا ڕەخنە لە نەریتی یۆنانی كۆن دەگرێت و، نیتشە كە یەكێك بوو لە زانا درەوشاوەكانی زمان و زانستە لاتینیەكان و زانیاری قوڵی دەربارەی یۆنانی كۆن هەبوو، لەگەڵا هەموو ئەمانەش دا دوژمنێكی سەرسەختی تەواوی، ئەو نەریتانە بوو كە لە سوكراتەوە سەرچاوەی دەگرت. ئەو كارە نەمرو گرنگەی كە ناوی (لە دایكبونی تراژیدیا) یە یەكێكە لە كارە درەوشاوەكانی، پەیوەستە بە تراژیدیایی یۆنانی بەر لە سەردەمی سوكرات، نیتشە سەردەمی بەر لە سوكرات بەجۆرە سەردەمێكی زێڕین دازانێت، پاشان كاتی یۆرپیدز و ئەرستۆ فانێز و سوكرات دێنە مەیدانەوە، هەموو شتێك بێ‌ روح و بێ‌ دەنگ دەبێت و هێز و خواستی چاكەو گەڕم و گوڕی جوانی و پەیبردنی تەواو بە بوونی تراژیكی مرۆڤ، جێی خۆیان بۆ عەقل چۆڵا دەكەن.(5)  ئەو بە لێكۆلینەوەی لە شێوەی فیكری یۆنانی كۆن دەگاتە ئەو ئەنجامەی كە هێزی بزوێنەری ژیاری یۆنانی كۆن تەقەللابووە بۆ بەدەست هێنانی هێز نەك شتێك سودیكی كاتی هەبوبێت.(6) نیتشە رەخنەی زۆر لە فەلسەفە و فەیلەسوفان گرتووە، لەو فەیلەسوفانەی نیتشە زۆر هێرشی كردۆتە سەر (سوكرات)ە ئەو پێیوایە لە سوكراتەوە چاخی زێرینی فەلسەفە ئاوا دەبێت و فەلسەفە بەرەو دارووخان دەچووە.(7)

          هەروەها پێیوایە شێواندن و پایانی تراژیدیایی یۆنانی، هاوكاتە لەگەل هاتنە ئاراوەی دەركەوتنی هەریەك لە لۆژیكی سوكرات و شانۆنامەكانی یۆربیدس ئەوەتا دەڵێت: (لۆژیك و ئەقلانیەتی سوكرات بوونە مایەی لەناوچوونی تراژیدیای یۆنانی كلاسیكی كە پشتی بە ململانێی نێوان خواكان و مرۆڤ بەستبوو. بێگومان هەر لەبەر ئەم هۆیەش بوو ئەو بە فەلسەفەی یۆنانی بەر لە سوكرات سەرسام بوو.(8)  هەربۆیە نیتشە پێیوابوو دەبێت سەركۆنەی ئەو شتانە بكەین كە واقعین، لەبەرئەوەی ئەقلانین! بەمجۆرە نیتشە لە ئەقلانیەت یاخی دەبێت و دەیەوێت وێرانی بكات، هەربۆیەش نیتشە بۆ رەخنە گرتن لە ئەقلانیەتی سوكرات بەكاری دێنێت و دەیەوێت بیكاتە ئەلتەرناتیڤی.(9)

          هەتا سوكرات هات كە نمونەی پیاوێكی تیۆری بوو، بۆ ئەدگاری سیستی هێزی داهێنانی یۆنانی، ڕۆشنبیری عەقڵی هۆشبەر جێی هێزی باز و گیانی وەرزشی كۆنی گرتەوە، ئیتر ئەم ڕۆشنبیریە عەقلییە بووە مایەی لاواز بوونی هێزی جەستەیی و عەقڵی، فەلسەفەی ڕەخنەیش شوێنی هۆنراوەی فەلسەفیی گرتەوە كە سەردەمی پێش سوكراتی پێ دەناسرا.(10)

          لەم كۆشە نیگایەوە نیتشە بە ڕابەروو دامەزرێنەری كارەكی روحی زانستی دادەنێت و پاشان هیچ جێگەی سەرسوڕمان نییە كە سوكرات گومان لە بەهای هونەر و تراژیدیا بكات چونكە هەردوكیان ناكەونە ناو پێوەری عەقڵا و لۆژیك و مشت و مڕو مەرجە ڕێژەییەكانەوە. نیتشە خۆی دەڵێت:( سوكرات بەسەر جیهانێكی هەڵەی هەڵگەراوەیە لە سروشتە بەرهەم هاتوەكەیدا، ئەوە بەشی نا ئاگایەكە بە شێوەیەكی داهێنەرانە جموجۆل دەكات لەكاتێكدا ئاگایی رەخنە گرانە بەلای سوكرات و روحی زانستی دەبنە رێگری ژیان چونكە بە دیدی نیتشە خەلەتێنەر و ریسواكەرە، چونكە كاری غەریزە و فراوانی پەردەپۆشی دەكات.(11)

          هەر لەبەر ئەوەیە دەركەوتنی ئاستی فەلسەفە لەگەڵا سوكرات بەروونی دەردەكەوێت ئەگەر ئێمە میتافیزیكا وا دابنێین كە بریتیە لە یەكتر جیاكردنەوەی دوو جیهان،بە دژكاری و ناكۆكی نێوان ڕوخسار و ناوەڕۆك، ڕاست و هەڵەن مەعقول و محسوسن، ئەوە دەبێت بگوترێت كە سوكراتن میتافیزیكا ئافریدە دەكات، وا لە ژیان دەكات ببێتە شتێك كە دەشێت بڕیاری بەسەردا بدێت و سنوری بۆ دابنرێت و هزریش بكرێتە ئەو پێوەرە و ئاستە و بەناوی بەهای باڵای خوایی، حەقیقی و جوان و خێر بەسەریدا مومارەسە بكرێت. ئەگەر وردتر بین، دەبینین لەگەڵا سـوكراتدا نمونەی فەلسەفەكاری ملكەچی خۆبەخش دەردەكەوێت.(12) نیتشە لە و گۆشە نیگایەوە سەیری سوكراتی كردووە، كە ئەو فەیلەسوفە بەرهەمی داڕمانی شارستانی یۆنانی بووە، لەبەرئەوەی ئەو كاتەی بەهاری بیری یۆنانی كۆتایی هاتن عەقل خوازی بووە ئەو رەوتە بیركردنەوەیەی كە سوكرات نوێنەرایەتی دەكرد، لای نیتشە سوكرات سمبولی ئەو عەقل خوازیەو ئەو پیاوە كە هێزی ئەفراندنی یۆنانی پوكاندەوە و رۆشنبیریەكی عەقل خوازانیەی سڕكەر شوێنی هێزی جەستەو گیانی وەرزشیانەی كۆنی گرتەوە.(13) نیتشە هەروەك چۆن مەسیحیەت بە هۆكاری سەرەو ژێركردنی كلتوری رۆژئاوا دازانێت، بەهەمان شێوە سـوكرات بە بەرپرسی سەرەكی ئاوابوونی كلتوری یۆنانی دازانێت.(14) سوكرات بەلای نیتشەوە، بریتییە لە بەرزترین لە پێگەی تاك و یەكەم كەسە، لە سۆنگەی مەعریفەوە ژیانی راڤە كرد، بەوەش گشت خواستە كۆمەڵایەتی و چالاكەكانی وێران كرد.(15) پلاتۆنی قوتابی سوكراتیش بەهەمان شێوە بێبەش نەبوو لە رەخنەكانی نیتشە، ئەوەتا نیتشە مەسیحیەت و پلاتۆن بەیەكەوە گرێ‌ دەدات، ئەگەر داڕوخانی جیهان لەگەڵا پلاتۆندا دەستی پێكردبێت ئەوا باوەڕی مەسیحیەت، فەلسەفەی یۆنانی بە تایبەتی پلاتۆنیەتی گرتە خۆی و كردیە نمونەی بەڵگە هێنانەوە.(16)  بەبۆچونی نیتشە لە سەردەمی پلاتۆندا فەلسەفەی یۆنانی بەرەو پایزی تەمەنی دەچوو، پاش ئەوەی لەسەردەمی فەیەلەسوفە یەكەمەكاندا بیری یۆنانی لە بەهاری تەمەنیدا بوو.هاتنە خوارەوەی پلە و پایەی فەلسەفە لە سەردەمی یلاتۆن دەگەڕێتەوە بۆ هۆی نەمانی ئەو شارستانیەتیەی كە لە سەردەمی فەیلەسەفە یەكەمەكاندا لەوپەڕی گەشەسەندن دابوو، پاش ئەوەی روحی نەتەوایەتی یۆنانی كز ببوو.

           فەیەلەسوفانی یۆنانی كەسایەتی خۆیان لەدەست داو نەیتوانی خۆی لە بێگانە بەڕبەریەكان جیابكاتەوە، جا لەبەرئەوە نیتشە لێرەدا دەنوسێت ! فەسلەسوف، پارێزگاری و بەرگری لە ووڵاتەكەی خۆی دەكات، كەچی دەبینین لەسەردەمی پلاتۆندا فەیەلەسوف نكۆڵی لە ووڵاتەكەی خۆی دەكات و دژی دەوەستێت.(17)  لە ڕاستیدا فەلسەفەی پلاتۆن، جیهانی فەلسەفی بە تەواوی داگیر كردبوون بەو رادەیەی كە ببوە فەلسەفەی سەردەم، تێپەراندن لە فەلسەفەی پلاتۆن و سەرەو ژێر كردنی فەلسەفەكەی هەروەك نیتشە جەختی لەسەر دەكات، مزگێنی بەخشە بە لەدایك بوونی سەردەمێكی نوێ‌، نیتشە لە كتێبی فەلسەفە لە سەردەمی تراژیدیای یۆنانیدا لەمیانەی رەخنەكانی لە پلاتۆنی دەگرێت، ئەو فەیلەسوفە بەوە تاوانبار دەكات كە كەسایەتی تایبەتی خۆی نییە لە فەلسەفەدا، بەڵكو زیاتر بۆچونەكانی سوكرات و فیساگۆرییەكان و هێراكلیتس بەسەریدا زاڵن.(18)

          سەیر لەوەدایە لەگەڵا ئەوەی نیتشە سودێكی زۆری لە هزری پلاتۆن وەرگرتووە بەڵام هێرشی كردۆتە سەر، لەم بارەیەوە (ویڵا دیورانت) ئاماژە بەوە دەكات كە نیتشە بە تایبەتی هێرشی كردۆتە ئەر ئەوانەی قەرزداریان بووە و سودی لێوەرگرتوون.(19) بەمشێوەیە مێژووی فەلسەفە لە سەكراتیەكانەوە تا دەگاتە هێلینیەكان، مێژووی ملكەچی و درێژخایەن بووە، مێژووی ئەو یاسادانەی بۆ ئەو ملكەچییە خراونەتە ڕوو.(20) هەروەها نیتشە باسی ئەوەشمان بۆ دەكات كە كلتوری یۆنانی كاریگەری هەبووە لەسەر ئایینی مەسیحی هەر بۆیەش دواتر هێرشێكی توند دەكاتە سەر ئایینی مەسیحی و ڕەخنەی لێدەگرێت.(21)

          بەشی دووەم: پرسی ئایینی ( رەخنەی نیتشەوی)

          باسی یەكەم: ئایین لە روانگەی نیتشە

           وەك ئاشكرایە نیتشە لەسەر هیچ باوەڕێك لە باوەڕە ئایینیە ناسراوەكان نییە، وە بڕوای بە هیچ ئاینێك لەو ئایینانە نییە كە لە نێو جیهانەكەماندا هەن بەڵكو بە پێچەوانەوە دەبینین توندو تیژترین رەخنە لە ئاینەكان و بە تایبەتی لە بیرۆكەی بوونی ئایینیەكان دەگرێت. نیتشە پێیوایە روحی ئایینی سەبارەت بەهەر درك و تێگەیشتنێك لە یاساكانی سروشت هەژارەو، لە روانگەی ئەودا ئایینەكان چیترنین جگە لە درێژبوونەوەیەكی ئەو لێكدانەوە سـەرەتاییانەی كە هەموو شتێك لە ڕێگای سیعر و ئەفسانەوە تێدەگەیشت.(22)  نیتشە لە كتێبی (دوژمنی مەسیح) دا هێرش دەكاتە سەر ئایینی مەسیحی و بوزیش(*) بە دوو ئایینی سەر بە نهێلیزم(**) و داڕووخان دادەنێت، بەڵام ئەوەندەی هەیە ئایینی بوزی سەدان جار چاكترە لە مەسیحی، چونكە ئایینی بوزی بەشێوەیەكی بابەتی گرفتەكان چارەسەر دەكات.(23)

          نیتشە باسی ئەوەشمان بۆ دەكات كە كلتوری یۆنانی كاریگەری هەبووە لەسەر ئایینی مەسیحی و هەر بۆیەش هێرشێكی توند دەكاتە سەر ئایینی مەسیحی و رەخنەی لێدەگرێت. نیتشە لە سەرەتاوە زۆر پابەند بوو بە ئایینی مەسیحییەوە، هەوڵی ئەدا بە پێی یاساكانی ئایین ژیان بكات، بەڵام دواتر دەكەوێتە ڕەخنەگرتن لە ئایینی مەسیحی و، پێیوایە كە تەواوی دینەكان لەسەر بنەمای درۆی پیرۆز جێگیرن و ناشیرنن ئەم درۆیە، ڕوحانییەكانن و هەر ئەوانیش بەم درۆ پیرۆزە دونیایەكیان دروست كردووە كە خوداكەی بەپێی ئەو یاسایانەی كە روحانیەكان دایان ڕشتووە كەسەكان سزا دەدرێن. نیتشە زۆر بە توندی هێرش دەكاتە سەر ئایینی مەسیحی و دەڵێت: (مەسیحیەت لایەنگری دۆراوەكانە، لایەنگری كەسانێكە كە ناتوانن لەسەر پێی خۆیان ڕاوەستن و پێویستیان بەخەڵكانێك هەیە كە خەمیان بخۆن،پێویستیان بە سۆز و بەزی هەیە، بە شێوەیەكی ناشایستە دەیانەوێت كەسانێك لە دەرەوە خەمیان بخۆن).(24)

          بۆیە كاتێك نیتشە باسی مرۆڤی باڵا یان سۆپەرمان دەكات و فاكتەرەكانی دەركەوتنی ئەم مرۆڤە لە ڕوانگەی نیتشەوە لە بنەماكانی ئایینی مەسیحیدا نییە، بەڵكو ئەو ئایینە ڕێگرە لەبەردەم دروست بوونی ئەم جۆرە مرۆڤەدا. (نیتشە پێیوایەكە مە سیحیەت ئایینی بەزەییە، بەزەی هاتنەوەش ناكۆكە لەگەڵا ئەو هەڵچونە بەهێزانەی كە ووزەی هەستی زیندوو زیاتر دەكەن.(25) نیتشە پێیوابوو كە ئایینی مەسیحی لە هەموو ئایینەكانی تر خراپترە، مانای مەسیحیەت بۆ نیتشە واتا نەفرەتێكی گەورەی و خراپەیەكی دەروونی گەورە و ڕەمەكێكی تۆڵە سێنەرەوەیە. بۆیە نیتشە مەسیحیەت پەڵەیەكی هەمیشەییە بە دامێنی جۆری مرۆڤەوە، نیتشە (پۆلس) ی پەیامبەر بە داهێنەری مەسیحیەت ئەزانێت و باوەڕی وابوو لەم ژیانەدا ئەو مەسیحی بە مرۆڤێكی هەڵخەڵەتاو ئەزانێ‌، كە لە كۆتایی تەمەنی پەی بەمە بردبوو، چونكە مەسیحیەت بە بەرهەمی جۆرێك لە نەخۆشی ترسناكی ئیرادە دەزانێت، مەسیحیەت بەرهەمی لاوازیە بۆ لاوازەكان مەرهەمێكی هێوركەرەوەیە، بەڵام بۆ بەهێزەكان ژەهرێكی كوشندەیە.(26) كەواتە مەسیحیەت بەرهەمی كۆیلەكانە.

          نیتشە د ەبێژێت: (ئەو مەسیحیانەی كە بوونی هەیە دروستكراوی دەستی قەشەكانە، ئەو مەسیحیانەی كە خودی خەڵكی فێر دەكەن شۆرشێك بوو لە ئەنتی جیاوازی چینایەتی، مەسیح دەیویست چەندین چاكسازی بكات لە كۆمەڵگادا، بەڵام یەهودیەكان مەسیحیان كوشت، تاببنە بەربەست لەبەردەم ئەم چاكسازیانەدا و لە دوای مردنیشی فێركاریەكانی بۆ بەرژەوەندی خۆیان دەسكاری كردوو، بڵاویان كردنەوە هەتا بەردەوامی بە خراپەكاریەكانیان بدەن. نیتشە قەشەكانی بە (بستە باڵا سەر بزێوە فێڵبازەكان ) و (مشەخۆری مرۆیی) و (خاینان و سوكایەتی كەرانی خۆ بە پیرۆز كردنی بە دنیا)(*) دەزانێت. هەروەها كڵێسەی بە دوژمنی خوێنی هەر شتێكی شكۆمەند و مەزن لە جیهاندا دازانێت.بە بۆچونی ئەو كڵێسا سەركرۆپكی بایەخگەلێكی كۆیلە ناسا بوو لەتەك هەرچەشنە مەزنایەتیەكی مرۆڤدا دەجەنگە، وە نوێنەری كامایەتی و تیاچوون بوو، كە هەرگیز لە گەندەڵی و تەفرەدان دەستیان هەڵنەگرت.(27)

          لێرەدا مەسیحیەت مەرگ هێنەرترین درۆیە كە تا ئێستا هەبووە درۆی گەورەی نا پیرۆزە، ئایین دەبوایە بێتاوانی مرۆڤی بكردایە یەكێك لە تەوەرەكانی باوەڕ ،ئەوجا مرۆ ڤەكان دەبوو نە خوا، لەم رۆژگارەدا هێشتا ئەم باوەڕە ئەگەری هەبووە ئایینەكان باوەڕ بە ڕەوشتەوە لەناو دەچن.(28) كەواتا مەبەستی نیتشە مرۆڤی باڵایە كە یەكسانە بە خوا. كەواتا مەبەستی نیتشە ئەم خوداییە كە لە هزری خۆیدا وێنای كردوە كە دەبێت هەموو بەها مۆڕاڵیەكان لەناو بچن.نەك ئەم خودایەی ئێمە

          هەروەها پێویستە بۆ مەسیحیەت لە رۆژی یەكەم حیساب نەكرێت و لە ڕۆژی كۆتایی كە ئەو رۆژەی هەموو بەهاكان دەگۆرێن حیساب بكرێت، بەهاكانی مەسیحیەت ئەنتی مرۆڤایەتی ئازادە وە هەموو نەفس بەرزییەكیش لە بەرامبەر بەها ئەرستۆكراتیەكان بێگومان بۆ نەفس ئازادەكانە كە بەهاكان بنیاد بنێتەوە.(29)

          گومانی تێدا نییە كەمەسیحیەت ئاینێكی درۆ و دەلەسەیە، واتا درۆ و دەلەسە بوو لەسەر كەتواری بینراو و درۆ بوو لەسەری و بەگوناهكردن بوو بۆی و بریتی بوو لە داپۆشین و تاریككردنی جیهان. بۆیە نیتشە مەسیحایەتی بە سوكایەتی كردن و قەشمەریكردن بە (كەرامەتی سرووشتی) دانا، ئەویش بە پەنا بردنە بەر خواوەندێك دژ بە سروشت. دیارە بە خواوەند كردن لەگەڵا راهاتن دا نەیارە. ئەوە دەخوازێت، پرسی سروشتی بی پرسێكی (ترسناك) و (ستەمكار) و (نامەرد) هەژمار بكرێت.(30)

لێرەوەیە هێرش و پەلامارە زۆرەكانی نیتشەش بۆ سەر مەسیح تەنها بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە مەسیح. لە دیدی نیتشەدا، بەو ڕێگایە دارێی نەكردووە كە بۆ خۆیی هەڵبژاردووە چونكە بە باشی لە هاندەر و پالیێوەنەرە دەرونییەكانی خۆی تێنەگەَیشتووە و ئەمەش وای لێكردووە كە هەست بە پێویستبوون بۆ رزگار بوون بكات.(31)

          هەروەها ئەو كە لە مەسیحیەت پەستە، لەبەرئەوەیە وەك ڕەوشتێك لێی دەڕوانێت. بەڵام ئەو هەرگیز خۆی لە خودی مەسیح ناخشێنێ‌، هەروەها نزیك لایەنە سروشتیخوازەكانی كڵێسا ناكەوێت. ئەو پێیوایە پەمامی مەسیح لە كرداردایە نەك لە بڕوا. لەسەر ئەم بنەمایەش، مێژووی مەسیحیەت هیچ نییە جگە لە زنجیرەیەكی درێژ لە خیانەتكاری بەرامبەر بەم پەیامە.(32)

باسی دووەم: لەنێو زەردەشت و مەسیح (مژدە بەخشی نوێ‌)

          كتێبی وەهای گوت زەردەشت، كە بە دەڕبڕینێكی شاعیرانە نوسراوە و پڕە لە سمبول و ئاماژە لە چوار بەش پێك هاتووە، بە ستایلێكی دیتی گرامپ نوسراوە و هاوكات جۆرێك لە شیعری پەرتەوازە و پێك داچووە كە لە یۆنانی كۆندا بەكار ئەهات، لە ڕوانگەی فەلسەفەوە زمانێكی سیمبولێك و پڕ لە وێناندن و ئاماژەی تێدایە و تێگەیشتنی زۆر قورسە، وەهای گوت زەردەشت درامایەكی بیرو باوەڕەكانە، لێرەدا بیرو باوەڕە جیاوازەكان بە ڕێبەری مرۆڤی باڵا سەیرترین نمایشە فیكریەكانی خۆیان ئەخەنە ڕوو، نیتشە بە نوسینی ئەم كتێبە (خاچ)ی تێك شكاند و (ئینجیلی) بە (سەنەدێكی كۆیلایەتی ) شوبهاند و لە بەهای خست.(33)

          بۆیە لە ژیانیدا، نیتشە كتێبی (وەهای گوت زەردەشت)ە كەی كردبووە ئینجیلی خۆی، گشت كتێبەكانی دوای لەسەر نوسین و بەدواچونێك بوون لەسەر ئەو.(34) نیتشە لە نێو نوسین و كتێبەكانیدا ڕێگا بۆ پێداویستی تێكشكاندنی سەرجەم راسپاردەو دابونەریتەكان و پێویستی رەتكردنەوەی یاسای ئەدەبیی دەكات لەپێناو دامەزراندنی یاسایەكی نوێ‌ لەودیوی چاكە و خراپەوە. پاشان دەبینین لەنێو دارو پەردودا سۆراخی یاسایەك دەكات بۆ مرۆڤایەتی یە باڵاكەی بگونجێت، وە بۆ چارەسەر كردنی هەموو ئەو ڕێگرو گرفتە كۆمەڵایەتیانەی كە باڵی بەسەر هەموو مرۆڤەكاندا كێشاوە. هەربۆیە چیرۆكی زەردەشتی داهێناوە كە بیرو باوەڕەكانی لە ڕاسسپاردەو یاسا گەلە دێرینەكانەوە وەرگرتووە و كردونی بە ڕاسپاردە و ئامۆژگاریی نوێ‌ بۆ ژیانە تازەكەی.(35) هەربۆیە هۆكاری سەرەكی پەنابردنە بەر (زەردەشتی)ی پەیامبەر لەلایەن نیتشەوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە زەردەشت یەكەم كەس بوو جیاوازی لە نێوان چاكەو خراپە كردووە، باسی (ئاهورە مەزدا)ی بەرپاكەری چاكەو (ئەهریمەنی) بەرپاكەری خراپە كردووە، واتا زەردەشت ڕەوشت و ئەخلاقی داهێناوە و برەوی پێداوە، جا هەر ئەویش دەبێت لەسەردەمی نوێدا، لەم رۆژگارەدا بانگەشەی تێكشكاندنی بتەكان و بەهاكان بكات، لەبەرئەوەی تاوانكاری یەكەم ئەوە بۆ ئەوەی ئەو تاوانەی خۆی بسڕێتەوە و خۆی پاكبكاتەوە و پەیامبەری سەردەم، بەڵام ئەمجارەیان نیتشە وای لێدەكات لەسەرووی چاكەو خراپە زەردەشت بڕوانێتە ژیان و مزگێنی مرۆڤی باڵا بە خەلك ببەخشێت.(36)

          زەردەشتی نیتشە پێغەمبەرێكی بێ‌ دەستەوەستانە و كە دواجار دەبێت بە مرۆڤی باڵا، مرۆڤی باڵا لە فەلسەفەی نیتشەدا نەكاریزمای ڕالیزمە و نە فاشیزمە و نە ناسیۆنالیزمە. زەردەشت سێ‌ كارەكتەری لە فەلسەفەی نیتشەدا هەیە: پەیام هێنەرلە خۆیەوە بۆ خەڵكی تر، تێپەڕیو لە خۆی و گەیشتن بە پلەی مرۆڤی باڵا، چەقبەستن لە ڕِاستیەك و كاولبوونی كۆشكی هەقیقەت و دواجار گەیشتن بە تراویلكەیەكی ترسناك و تێكەوە پێچانی هەموو بەهاكانی و نیهلیزم لەیەك ڕاستەدا.(37) ئەمەش پاش ئەو سێ‌ گۆران و وەرچەرخانە دەست پێ‌ دەكات، كە نیتشە بە گێرانەوەی لە كتێبی وەهای گوت زەردەشتدا باسی دەكات: كە چۆن روح دەبێتە حوشتر، چۆنیش حوشتر دەبێتە شێر، چۆن شێر لە كۆتایدا دەبێتە منداڵا. حوشتر ئەو ئاژەلەیە كە بار هەڵدەگرێت، باری بەها باوەكان هەڵدەگرێت، كێش و قورسایی پەروەردە و مۆڕاڵا و كلتور. لەنێو سارادا ئەو بارە هەڵدەگرێت و لەوێدا دەگۆڕێت و دەبێتە شێر و دێت پەیكەرەكان تێكدەشكێنێت و كێش و قورساییەكان دەپلێشێنێتەوە و ڕەخنە لە هەموو بەها باوەكان دەگرێت. لە كۆتایدا شێر دەتوانێت بێتە منداڵا، واتا وازییەك و سەرەتای گەمەیەكی تازە و بەهای نوێ‌ و بنەمای هەڵسەنگاندنی تازە بەرهەم دێت.(38)

          نیتشە پێیوایە ئەم سێ‌ گۆڕانكاریە مانای چركەساتی بەرهەم هێنانی خۆیەتی، مانای قۆناغەكانی ژیانی خۆی و تەندروستیەتی. بێگومان دابڕانەكان تەواو ڕێژەین، شێر لە نێوان حوشتردا بوونی هەیە، منداڵیش لەنێو شێردایە و كۆتایی پڕ لە تراژیدیاش لەنێو منداڵدایە. كاتێك كە حوشتر دەبێت بە شێر، و شێریش بۆ ئەوەی ئازادی دەست بكەوێت پێویستە خۆی بێتاوان بكات و لە بیر چونەوەپیشان بدات، دەسپێكی دونیایەكی تازە دێتە كایەوە.(39) كەواتا لێرەدا دەكرێت بلێین ئەمە دیالێكتیكی نیتشەیە.

          نیتشە لە كتێبی جینالۆجیای مۆڕاڵدا لەپێش بڕگەی كۆتایی بەشی دووەمدا دەنوسێت: (ئەو مرۆڤەی دوارۆژ، لەیەك كاتدا، لە ئایدیایەكی بەرز ڕزگارمان دەكات، هەروەها لە هەمان كاتدا، دەبێت ئەو مرۆڤە، لە خراپەكاریەكی گەورە، لە ویستی نەبوونی – عدم- نهیلستی، ئەو زەنگەی لێ‌ دروست بێت كە لە داهاتودا بە نیوەڕۆ لێ‌ دەدات، زەنگی لێپرسینەوەی گەورە، ئەو رزگار كەرەی ئیرادەو ئامانج بۆ جیهان و هیوا بۆ مرۆڤ دەگەڕێنێتەوە. پاشان نیتشە لە دوا بڕگەی ئەم بەشەدا دەڵێت: بەڵام من چیم لەو قسانە؟ بەسە! بەسە! لێرەدا ناتوانم هیچ شتێك بكەم جگە لەیەك شت: ئەویش بێدەنگ بم! ئەگەر وانەكەم پێم داوێمە ناو كێڵگەیەك- بوارێك- كە كەسێك ناتوانێت لێی تێپەرێنێت مەگەر لەمن زۆر گەنج تر بێت، كەسێك دوارۆژی لە دوارۆژی من سەوزتربێت…. هێزێكی لە هێزی من مەزنتری هەبێت.. ئەوكەسەش كە مەبەستمە … زەردەشتە).(40) كەواتا لێرەدا دەكرێت بلێین نیتشە خۆی وەك زەردەشتی سەدەی بیست پێناسە دەكات. هەروەها دەبینین كە ئەم زەردەشتە وێنەیەك لە نیتشەیە. زەردەشت دەلێت:( چاكە هەڵبژێرە) و كەوابوو ئەو یەكەمین كەسە كە چەمكی ئازادی دۆزیەوە بۆ مرۆڤ مافی هەڵبژاردنی ڕەوا بینی. نیتشە لە یەكێك لە نوسینەكانیدا دەبێژێت: (ئەگەرچی لەمنیان نەپرسیوە- چاكتر وابوو بپرسن – كە بۆچی لە وەهای گوت زەردەشتدا بۆ ئافراندنی باهایە تازەكان، زەردەشتم هەلبژاردووە ؟ ئێستا دەبێت بڵێم بۆ ئەوەی ئەو یەكەمین كەسێك بوو كە بیری رەوشت و ئازادی بە مرۆڤدا).(41)

          لەگەڵا ئەوەی كە نیتشە دژی مەسیحیەت بوو، بەڵام هێندا دژایەتی خودی مەسیحی نەدەكرد، چونكە ئەو پێیوابوو مەسیح خەڵكی بۆ بەرنامەیەك كە دژی مەسیحیەتی ئەوكات بانگ ئەكرد، بە بڕوای ئەو ئینجیل بەڵێنی خۆشیەكانی دونیایەكی تر ئەدات، لەكاتێكدا مەبەستی مەسیح لە (گەورەی و دەسەلاتی خودا) دەسەلاتی میتافیزیك نییە، دەسەلاتی خودا شتێك نییە، كە كەسێك لە چاوەڕوانیدا دانیشێت، دەسەڵاتی خودا دوێنێ‌ و ئەمڕۆ و بەیانی نییە، دەسەڵاتی خودا لەناو دەروونمان دایەو لە هەموو شوێنێك و لە هیچ شوێنێك مەسیح باوەڕی بە دونیایەكی تر نەبوو، وە لە هەستی گوناه و تۆلەش ئازاد بوو.(42)

          مەسیح ئەم ڕێبازەی ژیانی پڕ لە تاسەو خۆشییە لەتەك شێوەی مردنی خۆی تۆمار دەكات. ئەم مزگێنی دەرە بەو چەشنەی كە ژیابوو، ئاوهاش مرد- واتا نەك بۆ ئەوەی مرۆڤ رزگار بكات و بە رزگاری بگەیەنێت، بەڵكو لەبەر ئەوەی كە نیشان بدات دەبێت چۆن بژیت، ئاوها بوو(كەوابوو رەفتاری ئەوو لەبەرامبەر دادوەران …… رەفتاری لەسەر قاچ. ئەو بەرەنگار نەبوویەوە داكۆكی لە مافی نەكرد. ئەو ئازار دەچێشێت، لەگەڵا ئەو كەسانەی ستەمی لێ‌ دەكەن دلۆڤانەو دلۆڤانی دەكات.(43) بۆیە مەسیح لەناخی دڵیەوە بە گژ گشت جۆرە مافێكی تایبەتدا دەچۆوە ژیان و تێكۆشانی لە پێناوی یەكسانی مافەكان بوو لەناو خەڵكدا. هەروەها مەسیح دەڵێت: (گەورەی گەل خزمەتكارییە).(44)

          ئەم وێنەیەی كە نیتشە لە مەسیح پیشانی دەدات بە تەواوی لەگەڵا ئەوەی ئینجیلەكان سەبارەت بەم پێغەمبەرە پیشانی دەدەن، جیاوازە. نیتشە دەڵێت :(كە مەسیح لەبەر تاوانی خۆی یاخی بوون لە یەهودە گەری دەسەڵات دار لەخاچ دراوە، نەك لێخۆش بوون لە گوناهەكانی ئێمە. لەوەی كە مرۆڤ مێژوو لە رۆژی شومی لەدایك بوونی مەسیح دەست پێ‌ دەكات و دەیكاتە ڕۆژمێر).(45)

          لەگەڵا ئەوەی نیتشە لە مەسیحیەت بێزار بوو، بەڵام بە درێژای تەمەنی لەبەرامبەر كەسایەتی هەرە مەزنی مەسیح سەرسام بوو، سەرسوڕمانێك تێكەڵا بە پەسن و ستایش لەو مرۆڤە مەزنە لەدڵیدا هەبوو. ئەو لەو باوەڕەدابوو كە مەسیح زەق بوونەوەی پاكژی و بێگەردی و سادەی و خۆشەویستی بوو.(46)

          بەشی سێ‌ یەم: رەخنەی نیتشە لە مەسیحییەت

          باسی یەكەم: هەڵگەڕانەوەی بەها مۆڕاڵییەكان و ئایینییەكان

           نیتشە سەرسەختانە دژی هەموو ڕەوشت و ئاكارێكی باو وەستاوە، بەڵام لەگەڵا ئەوەشدا زیاتر وەك فەیلەسوفێك ناسراوە كە بیڕوڕاكانی لە مەیدانی مۆڕاڵدا جێگای سەرنجن و شوێنی تایبەتی خۆیان هەیە. هەر ئەمەشە وای كردووە، پێش ئەوەی وەك فەیلەسوفێك ناوبانگی هەبێت، وەك هزرڤانێكی بوارەكانی رەوشت و ئاكار بناسرێت.لەوانەیە ئەو ڕەخنە توند و تیژیانەی كە نیتشە لە مەسیحیەتی گرتووە، هۆكارەكەی لەوەدا بێت كە ئەو نەیتوانیوە بە تەواوی دەستبەرداری مەسیحیەت بێت. هەروەها رەخنە گرتنیشی لە ڕەوشت و ئاكار لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە هەستێكی ناسكی هەبووە لە بارەی مۆڕاڵا(47).

          نیتشە بڕوای وایە مرۆڤ بەردەوام و تا ئێستاش خەریكی پەرستنی بت گەلێكە، بتی مۆڕاڵا، بتی فەلسەفە، بتی سیاسەت ……هتد، تێبینی ئەوە دەكەین تەنانەت كە زۆرێك لە فەلسەفەكانیشی بەبت داناوە، بۆیە نیتشە بە ئەركی خۆی زانیوە پەردە لەسەر ئەو بتانە هەڵبماڵێت و تێكیان بشكێنێت(48). نیتشە گرنگی بە لایەنی مۆڕاڵی داوە بە شێوەیەك كە هێندە لە لایەنەكانی وەك 0تیۆری زانین و سروشت)ە وە نادوێت، لەگەڵا ئەمەشدا لە بەرهەمەكانیدا هێرش دەكاتە سەر مۆڕاڵی سەردەمەكەی خۆی، بەڵام مەبەستی ئەو لەم هێرشانە ئەوە نییە كە هەراو هۆریایەكی مۆراڵی بێنێتە ئاراوە، نیتشە دژی مۆڕاڵا نییە، واتا ئەو (UNMORALISCH ) نییە، بەڵكو (MORALISCHIM ) و دنیایەكی مۆڕاڵی تایبەتی بۆ خۆی دروستكردووە كە تیایدا پێوەرێك بۆ دیاریكردنی باش و خراپ هەیە، زۆر جیاوازە لە پێوەرەكانی تر، ئەو پێشەكی هێرش دەكاتە سەر بۆ ماوەبوونی مۆڕاڵی مرۆڤ(49). كەواتا نیتشە لە هەوڵەكانی بۆ سەرماوە بوونی مۆڕاڵی مرۆڤە، لەبەرئەوەی ئەو دژی بەهای مۆڕاڵی هەمەكیە و هەوڵی نەفیكردنیان دەدات بۆ بەهای مۆڕاڵی ڕێژەیی.

          نیتشە دەیهەویست بڕوا بوون بە خود بۆ مرۆڤ بگەڕێنێتەوە لە رێگەی هێرشی توند بۆسەر مۆڕاڵی بڵاو بەها باوەكان. بۆ ئەوەی ئەم كارەش بكات خۆی داماڵی لە مۆڕاڵی گشتی و بە توندی تێدە كۆشا دژی كەڵچەری مۆڕاڵی، ئەم هەڵوێستەی خۆی بە (بێ‌ مۆڕاڵی ) ناو بردووە،واتا ئەو بێلایەنە لە مۆڕاڵا نەك بە مانای لادان و، دابڕاو لە چاكەو خراپە بە مانا باوەكەی(50). بۆیە لێرەدا لە دوو كتێبدا بە ناوەكانی (لەسەروی چاكەو خراپەوە) و (میًژووی زنجیرەی مۆڕاڵا) تێكۆشاوە بۆ تیكشكاندنی مۆڕاڵی كۆن و دانانی سەرەتایەك بۆ دانانی مرۆڤی باڵا(سۆپەرمان)(51). هەروەها دەبێت لە بەرامبەر بەها ئاكارییەكاندا هەلوێستی رەخنە گرێكی ژیر وەردەگرێت و داوا دەكات سەر لە نوێ‌ چاو بە هەموو بەها گەلە باوەكاندا بخشێنرێتەوەن چونكە لە ئاقارە گشتیەكەیاندا چیتركەڵكیان نەماوە و وەڵامی خواستەكانی مرۆڤی نوێ‌ نادەنەوە، لەبەر ئەوەی لە بنەما گشتیەكان یاخود وردكاریە تایبەتیەكانیاندا كۆن و بەسەر چوون و چیتر كاریگەریەكی كارایەن لە ئاراستە كردنی مرۆڤ بەرەو نمونە باڵا تەندروستیەكاندا نەماوە(52).

          لێرەوەیە بە هێرش كردنە سەر مۆڕاڵا و بەها باوەكان، واتا بەها مۆڕاڵیەكانی ڕابردوو نەفی دەكات و بەهای نوی دادەنێت كە بگونجێت لە هەموو كات و شوێن و تاكەكاندا، لە مۆڕاڵدا بڕیاری ئاینی هەیە بەڵام رەخنەی لێ‌ دەگرێت و بە نزمی و ناشیرینی دادەنێت(53). هەر بۆیە لە شڕۆڤەكەیدا بۆ ئاكار جاڕی شۆرشێك دژ بە بارو دۆخە ئاكاریە باوەكان دەدات و كار بۆ ئەوە دەكات بناغە لاوەزەكانیان، لەبەر دەست كورتیان لەبارەی بنەما گەلە بنەرەتیەكانی رەفتاری مرۆییەوە و، لە پێناو هێنانە كایەی مرۆڤایەتیەكی باشتر و باڵاتردا، ژێرەو ژوور بكات (54).

          نیتشە لە (زانستێك بۆ شێوازە مۆڕاڵیەكان) دەبینێت كە دوو شێوازی بنەرەتی هەیە، ئەویش (مۆڕاڵی خانەدانان و مۆڕاڵی كۆیلەكان). هەروەها یاسایی مۆڕاڵی سەرۆك لە نێوانیاندایە، مۆڕاڵی خانەدانەكان بریتییە لە رابواردنی ژیانی خۆشگوزەرانی، بەڵام مۆڕاڵی ژێردەستان واتە رابواردنی ژیانی پر سكاڵا و رق و توڕەیی.(55) سۆزی بەهێز لە ئەخلاقی ژێردەستاندا بریتییە لە كینە و رق لێبوونەوە، ئەم لاوازانە بەرامبەر بە بەهێزەكان بۆیان دروست دەبێت، كاتێك دەرفەتی تۆڵە سەندنەوە یان بۆ دەرەخسێت(56). سەبارەت بە چاكە و خراپە، ئەوەی بەهێز و تەواو تر بێت ئەوە كەسی چاكە، بەڵام ئەوەی ملكەچ و شوێنگەی نزم بێت ئەوە كەسی خرپە(57).

          نیتشە ئەنتی مۆڕاڵی كۆیلەكان دەوەستایەوە نكۆڵی لێدەكرد، خاوەن كۆیلە و كۆیلەكان خاوەن ڕەوشتن بەڵام بێ‌ مۆڕاڵن، مرۆڤی بەرز بێ‌ ڕەوشتە بەڵام خاوەن مۆڕاڵە(58). كەواتا سەرچاوەی بەها ڕەوشتیەكان هەمەكییە و لە هەموو شوێنی دەچەسپێ‌، بەڵام مۆڕاڵا دەروونییە و ڕێژەییە. هەروەها كاتێك چەوساوان و ستەملێكراوان لە دڵی تۆڵە سەندنەوەی بێ‌ تواناییەوە بەدەم ئامۆژگاریەوە دڵی یەكتر دەدەنەوە ( وەرن با ئێمە وەكو خراپەكاران نەبین هێرش نەكاتە سەر كەس و بەدوای تۆڵەوە نییە تۆلە سەندنەوە دەسپێرێتە خوا، كەسێك وەكو ئێمە سەبوری بێ‌ دەمارداو گەڵا لە فێڵا بازی خۆ خەلەتاندن بێ‌ توانایدا خۆی لە زەوق و بریقی فەزیلەت و چاكە و بێدەنگی دادەپۆشێت بە جۆرێك دەبێتە بێ‌ دەسەڵاتی بێ‌ دەسەڵاتان وەها مرۆڤێك بەهۆی خەریزەی خۆ لەسەر هەق بینینەوە كە پیرۆزی هەر درۆیەك دەبەخشێت، پێویستی بە ئیمانەی بكەرێكی بێ‌ لایەن هەیە لە هەلبژاردنی سەربەستانەدا بگرە هەتا ئێستا لەسەر زەوی باوەڕیان بە شتێك لە ئەندازەی بكەردا بووە(59).

          لێرەدا دەبینین كەسانی خاوەن دەسەڵات (دلێری شەرانگێز) بە (چاك)ە دادەنێ‌ و ئەوانەی بێ‌ دەسەلاتن داوای بەزەی و لێبوردن دەكەن، هەروەها قینی لە كۆیلەكان دەبێتەوە چونكە بەهۆی بەرگێكی ئاینیەوە بەفێڵا و تەلەكە بازیەوە خۆیان دەگەیەنە دەسەڵات، بۆیە كۆیلەكان دەیانەوێت ئەم كەلێنە پڕ بكەنەوە بە كرداری تۆلە سەندنەوە (بێزار لە سروشتیەكان لە كردەوەی هەقیقی) واتا لە كردەوەیەكی پراكتیكی بێ‌ بەرین و بۆ قەرەبووی ئەم بێ‌ بەریبونانە خۆیان بە تۆلەسەندنەوەیەكی خەیاڵی ڕازی دەكەن (60). كەواتا ئەم تۆلە سەندنەوەیەی كۆیلەكان لە ئەنجامی یاخی بوونەو ئەم یاخیبونەش دەبێتە زادەی ئەم بێزاریەو ناتوانێت مامەلەی واقیعیانە لەگەڵا بەرامبەرەكەیاندا بكەن.

          باسی دووەم:- مەرگی خواوەند(*) یان (زالبوون بەسەر دوالیزمدا)

          لە كتێبی (وەهای گوت زەردەشت) دا لەسەر زمانێكی داناوە بەناوی (زەردەشت) فەلسەفەكەی دەخاتەڕوو، گرنگترین شت لە ووتەكانی زەردەشت دا هاتووە نیتشەی پێ‌ ناسراوە و زۆرجار لەو خاڵەوە قسە لەسەر نیتشە دەكرێت وە ڕەخنەی لێ‌ دەگیرێت ئەویش ئەو گووتەیە كە زەردەشت لە كێوەكە دادەبەزێ‌، بە خواپەرستێكی بەساڵاچوو دەگات و دەكەوێتە باسكردنی خوا بۆی، زەردەشت چووە قوژبنێك و كەوتە وورتە وورت: ( تۆ بڵێی ئەوەی ئەو خواپەرستە دەیڵی ڕاست بێ‌؟ دەبێ‌ ئەو پیرە مێردە خواپەرستە كە هێشتا لە جەنگەڵەكەیدا بووە ئاگای لەوە نەبووبێ‌ كە خوا مردووە!) هەموو خواكان مردوون.(61)  من داوا لە ئێوە دەكەم، ئەی هاوڕێیان، كە نیسبەت بە زەوی وەفاداربن و باوەڕ ئەكەن، ئەو قسانەی كە سەبارەت بە ئومێدەكانی پاش گۆڕ بۆتان دەكەن، خاوەنەكانیان چ بە ئاگابن چ نا ئاگا، بەندن و بەس.(62)

          مردنی خودا لای نیتشە، سەرەكیترین و گرنگترین رەخنەی ئەو فەیلەسوفە لە بەها باوەكانە، ئەم قۆناغەی نیتشە ئەم بۆچوونەی تیادا خستۆتە ڕوو بە قۆناغی سۆفیزم ناسراوە كە نیتشە بڕەو بە خەیاڵا ئامێزی خۆی دەدات، راگەیاندنی مردنی خواوەند لەو سەردەمەی كە نیتشە تیادا دەژیا بریتییە لە بانگەشەكردنی تەنیایی مرۆڤ، لەبەرئەوەی مردنی خودا هاوتایەكە دەبێژێت مرۆڤ لە جیهاندا تەنیایە.(63)

          نیتشە كە هەواڵی مردنی خودا ڕادەگەیەنێت و بەو هەواڵەش سیستەمێكی میتافیزیكی نوێ‌ دادەمەزرێنێت. لەگەڵا ئەمەشدا مردنی خودا ڕووداوێكی سروشتی نییە. مرۆڤێكی ئازاو نەترس بەو كارە هەڵدەستێ‌ و خودا دەكوژێت. ئەو مرۆڤەش نیتشەیە و ئەنجامدانی كارەكەش لە پێناو مرۆڤایەتیدایە و دەیەوێت مرۆڤ ڕزگار بكات. رۆژی مردنی خودا، ڕۆژی لەدایكبونی مرۆڤی بەرز و سەربەستە گەڕانەوەی دەسەڵاتە بۆ مرۆڤ.(64)هەروەها نیتشە لەدوای ڕاگەیاندنی بێ‌ باوەڕی خۆی نیسبەت بەخواكان، زەردەشت خوداكەی ئەناسێنێت و ئەم خودایە بە (مرۆڤی باڵا) ناو ئەبات.(65) لەم ڕوەوە كارل یاسپەرزیش لەو باوەڕەدایە كە كوشتنی خودا گەڕانە بە شوێن مرۆڤی باڵا و خاوەن دەستەڵاتدا. لەگەڵا مەرگی خودا، مرۆڤی باڵا لەدایك دەبێت و مرۆڤێك، كە خۆی بە گوناهبار و ناشیرین و زەبوون دانانێت و خاوەنی پرۆژەكانی بوونی خۆیەتی و خۆی بڕیاریان لەسەر دەدات. مرۆڤێك، كە پەنا بۆ هیچ دەستەڵاتێكی دەرەكی نابات و چۆكی بۆ دانادات و لە ئاستیدا مال كەچ نابێت.(66) هەروەها نیتشە دەڵێت:( ئەگەر مەرگی خواوەند نەكەینە ئایینەگەرێتیەكی گەورە، ئەگەر نەیكەینە سەركەوتنێكی هەمیشەیی بەسەر خۆماندا ئەوا ناچار دەبێت باجی ئەو دۆڕانە بدەین).

          مردنی خواوەند كۆتایی بە هیچ شتێك ناهێنێت، ناشتوانرێ‌ تەحەمول بكرێ‌ تەنها بەو مەرجە نەبێت كە ڕێگە بۆ سەرهەڵدانەوە خۆش بكات. نیتشە دەڵێت:(كاتێ‌ كە مەزنی لە خودا بەدی ناكەین،ئەوا لە هیچ شت و شوێنێكی تردا بەدی ناكەین. دەبێ‌ یان نكوڵی لێبكەین یان دروستی بكەین). نكوڵی لێكردن ئیشی كەسانی دەوروبەری ئەو بوون، ئەو كەسانەی كە ڕایان دەكرد بەرەو خۆكوشتن. دروستكردنیشی ئەركی خۆی بوو كە لە پێناویدا دەیویست بمرێت.(67)

          نیتشە لەگەڵا شۆپنهاوەردا هاوڕابوو سەبارەت بە نەبوونی خودا، بەڵام بۆچونی شۆپنهاوەر ڕەتدەكاتەوە و دەبێژێت: ( ئەم جیهانەی ئێمە كە تەنها بەشێكە بگرە بەشێكی بچوكی سەرتاپایی واقیعییە، بەلای نیتشە ئەم جیهانە هەموویەتی).(68) كەواتا دوالیزمی جیهان نییە بەڵكو تەنها یەك جیهان هەیە كە جیهان هەموویەتی. پاش مردنی خودا ئەوەی دەمێنێتەوە و واتا بە بوون دەدات مرۆڤە، مرۆڤ گەرەكە ببێ‌ بە خاوەنی خۆی و جیهان و لێپرسینەوەی مێژووی دەگرێتە ئەستۆ.(69) كەواتا هێز و توانای روح لەوەدایە كە بتوانێ‌ بیكەین بە هی خۆمان، هەستی گەشەكردنی مرۆڤ دەگەیەنێتە هەستی بەهێز بوونی دەسەڵات.

          باسی سێ‌ یەم:- مرۆڤی باڵا

           لە بیڕو باوەڕە فەلسەفییەكاندا سنورێكی دیاریكراو لە نێوان دوو جۆر بوونی ئاگامەند كێشراوە و ڕاڤەكردنی جیاواز بۆ نێوان كۆیلە و خاوەن كۆیلە، چەوسێنەر و چەوساوە، كراوە. نیتشە یەكێكە لەو بیریارانەی هەوڵیداوە لە بۆچوونی خۆیەوە ئاماژەی دوو جۆر بوونی ئاگامەندمان بۆ بكات و جیاوازییەكانی نێوان مرۆڤی نزم و بەرزی بۆ باسكردووین. ئایا مرۆڤی بەرز كێ یە؟ چۆن كەسێك دەتوانێت بڕیار لەسەر بەرزێتی خۆی بدات ؟ كێشەی مرۆڤی بەرز لای نیتشە ساڵێك پێش نوسینەوەی ( زەردەشت وەهای گوت) سەریهەڵداوە و سەرهەڵدانەكەشی گۆرانكارییەكی گرنگی فەلسەفییە لە بیركردنەوەی ئەم فەیلەسوفەدا. لە 14ی ئابی ساڵی 1881 نیتشە لە نامەیەكیدا بۆ هێزیش كۆسەلیتس كە بە (پیتەر گەست) ناسراوە لەم گۆرانكارییە دواوە. پاش ئەم قۆناغە لە بەشی چوارەمی (زەردەشت وەهای گوت) لە بوونی مرۆڤی باڵا دەكۆڵێتەوە.(70)

          (مرۆڤی باڵا) دەستەواژەیە كە نیتشە مەبەستی لەوەیە، جۆرێ‌ لە شێوازی مرۆڤایەتییە، سروشتەكەی هەمواركراوە و هێزەكەی پەختە بووە، بۆ ئەوەی دروستكراوە، بەرهەڵستێتی “مرۆڤی ئاسایی” بكات كە مەسیحیەكان و بوونگەراكان بڕوایان پێی نەبوو.(71) گرنگیدانی نیتشە بە مرۆڤی باڵا بە ئەندازەیەك بوو. ئامانجی هەموو مرۆڤایەتی ببەستێتەوە بە دروستكردنی مرۆڤی باڵاوە، ئەوەش دەبێتە هۆی دروستكردنی مرۆڤی باڵا، زیندویەتی و عەقڵا و بەرزی دەروونە.(72) پێویستە ئێمە كار بۆ ئەوە بكەین، بونەوەرێك بێتە بوون. كە لەسەرو خۆمانەوە بێت و باڵاترین بێت لە ئێمە، ئەمەش بۆخۆی بریتییە لە ئەنگێزەی جوڵەوكاركردن. وەك چۆن هەموو ویست و ئیرادەیەك پێویستی بە بوونی ئامانجێك هەیە، بەهەمان شێوەش بوونی مرۆڤیش پێویستی بە هێنانە ئارای بونەوەرێكە كە تا ئێستا دروست نەبوو.(73)هەروەها پاڵەوانەكەی نیتشە باوەڕی بە هیچ سنوربەندییەكی مۆڕاڵی نییە. تاكە بنەمای مۆڕاڵی ئەو ئیرادەی هێزە. نمونەی ئەو مرۆڤە باڵایەش زەردەشتە ( كەكەسێكی دروستكراوە زەینی خۆیەتی و هیچ پەیوەندیەكی بە زەردەشتی پێخەمبەرەوە نییە. زەردەشت بە هەڵسەنگاندنی بەها مەسیحیەكان دەست پێدەكات و ڕەتیاندەكاتەوە و بانگەشە بۆ ئەوە دەكات كە لە دونیایەكی بێ‌ یەزداندا هەر فەردێك بەرامبەر بەڕەفتار و كردارەكانی خۆی بەرپرسە.(74)

          لە بەشی یەكەمی ” زەردەشت وەهای گوت” دا لە بوونی بەرز دەكۆلێتەوە: لە بەیانییەكی نوێدا ڕاستەقینەی نێو بازاڕ و خەڵك و دەنگی گالیەكەكانم بۆ دەركەوت. ئەی مرۆڤی بەرز: فێربە خەڵكی نێو بازاڕ باوەڕیان بە مرۆڤی بەرز نییە. بۆ ئەوان ئێمە هەموو بەرامبەر یەكسانین. ئەی مرۆڤی بەرز بەدیدی مرۆڤ بەرز نییە، لەبەردەم خوا هەموومان یەكسانین بەڵام خودا مردوە ئێمە بەرامبەر و یەكسانین. ئەی مرۆڤی بەرز لە بازاڕ دوركەوەوە، چونكە زەردە شت زادێك نییە بۆ ئەم گوێیانە و لێی تێناگەن، بەڵكو دەبێت پێشتر گوێیەكانیان بكەنەوە و چاوەكانیان دابخەن هەتاوەكو فێربن. هەروەها زەردەشت پێیوایە زۆر لە دارستان ژیاوە و زیاتر گوێی لە دەنگی جۆگە و درەختەكان گرتووە، بۆیە پێیوایە كە قسەیان بۆ دەكات وەك ئەوە وایە كە قسە بۆ ئاژەڵا بكات. لێرەوە پێویستە چاوەكانیان بكەنەوە و فێری مانای بوون ببن، بەڵام زەردەشت ماناكانی لەگەڵا ئەوان هاوزمان نییە. لەبەشی دووەمی “زەردەشت وەهای گوت”.

          نیتشە دەبێژێت: ئێستا خودا مردووە، خودا بۆ تۆ ئەی مرۆڤی باڵا گەورەترین مەترسی بوو، تا ئەو نەناسترابایە تۆ پەیدا نەبووی، وا بەیانییەكی ڕووناك دەست پێدەكات و مرۆڤی باڵا دەبێت بە خاوەنی خۆی ….. ئەی مرۆڤی باڵا بەسەر چیای داهاتووی مرۆڤایەتیدا سەربكەوە خودا مرد، بەڵام مرۆڤی باڵا دەبێت بژی.(75)

          نیتشە پێیوایە مردنی خودا پێشمەرجێكی ئۆنتۆلۆجییە بۆ لەدایكبوونی مرۆڤی باڵا. مەبەست لە پێشمەرجی ئۆنتۆلۆجی ئەوەیە، كە بنەڕەتی ئەم بوونە بۆ بكەرێكی لەپێشتر میتافبزیكی ناگەڕێتەوە و بوونی واتا و مەبەستێكی لەپێشتری پێنەداوە. بوونێكە ڕسكاوە و بەبێ‌ ناوەڕۆك و مەبەست پەیدا بووە و خۆی ئەو ناوەڕۆك و مەبەستە بەخۆی دەدات. خودا، بۆ ئەو، دەسەڵاتێكی دەرەكی داگیركەرە و تاكو ئەو دەسەڵاتە نەڕوخێت، ناتوانێت لافی سەربەخۆیی و سەروەری لێدات و سەربەستانە پڕۆژەكانی بوونی هەڵبژێرێت.(76) لێرەدا ئاماژە بۆ چەمكی مردنی خودا كراوە كە بەمردنی خودا مرۆڤی باڵا لەدایك دەبێت. مەبەستی نیتشە لە مردنی خودا ئەمە بوو كە مردنی خودای مەسیحیەتە، مەسیحیەت بوو كە بە گووتەی نیتشە كە هەر ڕاستییەك مەسیحیەت لەگەڵیدا دەژیا تێكەوەی پێچاو لە هەمووشی سەیرتر، ڕاستی تراژیكی ژیانی بەم شێوەیەی كە یۆنانیانی پێش سوكرات باسیان دەكرد، مەسیحیەت بۆ بەشداری كردن لەگەڵیدا تۆپەڵی ئەفسانەی ڕیزبەندكرد: خودا بوو بە سەرچاوەی جیهانی سروشتی، هەرمانی گوناه، هێژای و بەخشندەی یەزدانی.(77) هەروەها مرۆڤ هاندەدات تا لە ئازادییەكی بێ‌ سنوردا بڕواو بەهاكانی خۆی بینا بكات. كارو كردەوەكانی ئادەمیزاد بەدەرت لە ڕێپێدانی یەزدانی یان نایەزادنی.(78) هەروەها نیتشە داوا دەكات بە گۆڕینی ئەو بەها مۆڕاڵیانەی باون، بە بەهایەك كە ببنە بنەمای دەستكەوتنی ویستی ژیان و هێز. كاتێك دەبن بە بنەمای بەدەست هێنانی ژیان، پێویستە پێوەرێك بن شوێن بەهاكانی خێڕ شەڕ بگرنەوە،بێگومان بەم شێوەیە مرۆڤ ناگەڕێتەوە بۆ ئەوەی بگاتە حالەتێكی دیاریكراوی سنورداری یاسا مۆڕاڵیە دروست كراوەكان، بەڵكو هەوڵدەدات بۆ زیاتر كردنی باڵایی لە ژیاندا بە بەردەوامی. ئەم مرۆڤەش نیتشە دیاری كردووە بە مرۆڤی باڵا.(79) مرۆڤی باڵا هەوڵدەدات ڕەگ و ڕیشەی دۆگماو بەها ئاینییەكان بە تەواوی لەنێو زەمینەی بیركردنەوەیدا هەڵكێشێ‌ و ئاسەواریان بسڕێتەوە.(80)

          نیتشە پێیوایە كە ئەو بەهایانە بە بەردەوامی هەر لە سەردەمی سوكراتەوە تا سەردەمی خۆی هەموو دروستكراوی مرۆڤن. هۆكارێك بوون بۆ بێئیرادەكردنی مرۆڤ و بێهیوا بوونی لە ژیان، هەروەها لە قاڵبدان و كپكردنی غەریزەكان و هەوڵدان بۆ بەكۆیلە كردنی. لەبەرئەوە كە نیتشە داوا دەكات بە گۆڕینی ئەو بەهایانە و هێنانە ئارای بەهای تازە كە ببنە بنەمایەك بۆ دەوڵەمەندكردنی ژیان و دەسەڵات.(81) هەروەها مرۆڤی باڵا بونێكی داهاتووی هەیە. بۆ بەرزێتی خۆی و هەموو نەریت و بەهاكانی ئەمڕۆ ڕەتدەكات و خۆی بە ترۆپكێكی بەرزتر دەگەیەنێت، رەتكردنەوەكەشی بەو شێوەیەی نیتشە باسی دەكات ” من سەركەوتن و ڕوخانی مرۆڤم خۆش دەوێت” لە نێو زۆرانبازی ناكۆكیەكاندایەو جەنگێكی بەردەوامە، كە تێیدا جارێك مرۆڤ سەردەكەوێت و جارێكی دیكە دەڕوخێ‌. مرۆڤی بەرز بە بەردەوامی هەوڵی سەركەوتن دەدات و مرۆڤی ناشرینیش دەڕوخێت. سەركەوتنی مرۆڤی بەرز پەرەسەندنی ژیان و داهێنانی مرۆڤێكی نوێ‌ و مرۆڤایەتییەكی نوێیە.(82)

          مرۆڤی باڵا زادەی سروشتە و لەوپەڕی بێ‌ مۆڕاڵیدایە، غەریزە سروشتیەكانی سەركوت نەكراون و ، تادوا سنوری مەیل و تواناكانی بە شێوەیەكی ئازادانە سەربەستانە و بێباكانە بەهرە لە بوون و ژیان دەبات، بەهاكانی خۆی دووبارە هەڵدەسەنگێنێتەوە و بەگوێرەی بەها درۆینەكان ناژی خۆی لەكۆت و پێوەندی ئەو وێنە درۆیانە ڕزگار دەكات كە ئێمە هەمانە بۆ ژیان.(83)

          مرۆڤی باڵا مرۆڤێكی داهێنەرە نەك داهێنراوە، بۆ ئەوەی داهێنەر بێت ئازار دەدرێت و خەڵكی خۆیانی لێ‌ بەدور دەگرن، بەساتانێكدا تێ‌ دەپەڕێت گومان لە خۆی و ئامانجەكانی دەكات، لاوازەكان بەهۆی زۆری ژمارەیان دژایەتیان دەكەن، ژیانی لە مەترسیدا دەبێت و بەرامبەر بە خۆی و شوێنێكە و توانی هیچ سۆزێك نانوێنێت چونكە ئامانجی سەركەوتنە.(84)

” مرۆڤی باڵا لای نیتشە كەسێكە لەوپەڕی چاكەو خراپەوەیە كەسێكە كە لە بەرزاییەكاندا سەر ئەكەوێت پێكەنینی بە هەموو جۆرە تراژیدیایەك دێت”.

” باش چییە……… دلێری باشە……”

” باش چییە؟ هەرشتێك لە مرۆڤدا هەستی توانای …… خواستی توانای و خودی توانای زۆر بكات، باشە”. “خراپ چییە”.

” هەرشتێك لەبێ‌ تواناییەوە سەرچاوە بگرێت، خراپە”.(85)

          نیتشە كاتێك سەرجەم ئەو بەها مۆڕاڵیانە ڕەتدەكاتەوە، كە دابەش بوون بەسەر لایەنی چاكەو خراپەدا، چونكە بە بڕوای ئەو ئەم بەهایانە هێزی مرۆڤیان دابەشكردوە بۆ دووبەش، وە هەر ئەمەش وای لە مرۆڤ كردووە كە بەردەوام لە جەنگ و ملمڵانێدا بێت لەگەڵا یەكتری، نیتشە داوا دەكات كە مرۆڤی دوركەوێتەوە. هەروەها نیتشە داوا دەكات كە لەسەر مرۆڤی باڵا پێویستە نەك هەر تەنیا خۆی بەهێز ببكات، بەڵكو دەبێت هەوڵا بدات نەوەكان و منداڵەكانیشی بەهێز تر لە خۆی دەربچن، لە وەهای گوت زەردەشت دا نیتشە لەم بارەیەوە چەندین بڕگەی نوسیوە: هاوڕێ‌، من تەنیا لەتۆ پرسیارێكم هەیە و ئەم پرسیارەش وەك قوڵایی پێوێك بۆ ناخت دەهاوم بزانم چەندە قووڵە. لاویت و ئارەزووی هاوسەر و منداڵت هەیە، بەڵام لە تۆ دەپرسم ئایا هاوشێوەی پیاوێكت بۆ ئــارەزووی مناڵا(86) . ئەو منداڵەی مرۆڤی باڵا هەڵی گرتووە خۆیەتی لە داهاتوودا. ئەو مرۆڤەیە خۆی دەیەوێت پێی بگات و دایهێنێت. ئەو مرۆڤە بەرزەی خەونی پێوە دەبینێت خۆیەتی لەسەردەمێكی دیكە داو لە جیهانێكی باشتردا بە ویستی هێزێكی باڵاترەوە.(87)

          نیتشە پێیوایە لە توانای مرۆڤی باڵادا هەیە كە تەنها بەهۆی هەڵبژاردنی مرۆی و بیرتیژی وەچەخستنەوە و پەروەردەی خانەدانەوە بمێنێتەوە. كەواتە ئەوە چ گەوجیەتیەكە، كە لەدوای ئەوە، بوار بە تاكگەلە باڵاكان بدەین لەڕێگای خۆشەویستی یەوە هاوسەرگیری بكەن. نیتشە پێیوایە كە شۆپنهاوەر بە هەڵەداچوە، چونكە خۆشەویستی بابەتی وەچەخستنەوەنیە، سەروەختێكیش مرۆڤ عاشق دەبێت نابێت بواری ئەوەی بدەیت بڕیار گەڵێك بدات كار لە سەرجەم ژیانی بكەن، لەبەرئەوەی سروشت دەرفەتی ئەوەی بە مرۆڤ نەداوە كە هاوكات عاشق و فەیلەسوفیش بێت.(88) هەروەها یەكێك لەو بنەمایانەی پێویستە بۆ دروست كردنی بوونی مرۆڤی باڵا خوێن یان ڕەگەز, بۆیە ئەو داوای ساغی و رەسەنی رەگەز دەكات، چونكە دوای بەدیهێنانی پاش لەدایك بوون، هەنگاوی دووەم دەست پێ‌ دەكات بۆ داڕشتن و دروست كردنی مرۆڤی باڵا.(89)

           پاش ئەوەی لەدایكبونی باش و پەروەردەی وەچەخستنەوە بۆ مرۆڤی باڵا فەراهەم دەبێت، رەوانەی قوتابخانەیەكی ئێجگار توندوتیژی دەكات و، لەوێوە مەسەلەیەكی دڵنیا كەماڵا دەخوازێت و، ئەم كەماڵە تەنانەت ستایشێكی شایستە نابێت و، لەو شوێنەدا كەمێك پشوو ژمارەیەكی زۆر لە بەرپرسیاریەتی تیادا دەنێت و، جەستە فێری ئەوە دەكەن بێدەنگی ئێش و ئازار دەڕببرێت وە ویست لەسەر گوێڕایەڵی لە دەركردنی فەرمانگەل ڕادەهێنێت.(90)

          نیتشە دەڵێت: مرۆڤی باڵا دەیەوێت هێز و دەسەڵاتی خۆی بەرەو پەرەسەندن بەرێت و بە ناشیرینی نەژی، لەم گەشتە ژوركێشەی ویستی هێزدا مرۆڤی باڵا پەنا بۆ كەس نابات و خۆی بە تەنها دەكەوێتە ڕێگا. گەشتێكە خۆی دەتوانێت دەست پێ‌ بكات و كۆتاپە پێ‌ بهێنێت، ” ئەگەر بەرەو بەرزی هەڵگەرایت، بێگانی خۆت بەكار بهێنە. بە خەڵكی هەڵت نەرگن و مەچۆرە سەر شانی كەس”.(91) كەواتا لەم گوتەیەدا لێپرسینەوەی مرۆڤی باڵا گەشتە ژووركێشەكەی لەنێو گەشتەكەیدا دەردەكەوێت.

          مرۆڤی باڵای نیتشە هیچ جۆرە سنورێكی مۆڕاڵی نییە. تەنها ” بنەمای مۆڕاڵی ” مرۆڤی باڵا لای نیتشە ئارەزوو بۆ دەسەڵاتە. نیتشە پێیوایە كە ئامانجی مرۆڤ لە ژیانیدا هەوڵدانە بۆ بەدەست هێنانی دەسەڵات و بەرەوپێشەوە بردن، هەروەها دەیەوێت ژیانیش بە شێوەیەكی هونەریانە جوان بكات و سەرجەم ئەو لایەنە لابدات كە هەوڵدەدەن ژیان ناشیرین بكەن و پێویستە كە پشت بە عەقڵمان ببەستین بۆ بڕیاردان بەسەر شتەكاندا. ئەمە یەكێ‌ كە باشترین و جۆرێك لە ڕاشكاوترین قسەكردنی و ڕێنوێنی نیتشەیە بۆ مرۆڤی باڵا چ شتێك دەبێتە هۆی قارەمانیەتی؟ هاوكات ڕۆیشتن بە دوای سەرەبخۆی و گەورەترین خەم و گەورەترین ئومێدی خۆمان. باوەڕمان بە چ شتێك سەرلەنوێ‌ دیاری بكرێت. ویژدانت چیت پێ‌ دەڵێت؟ دەبێت ببێتە ئەو كەسەی كە هەیت و گەورەترین مەترسی لەكوێدایە؟ نەبەزی. لەخەڵكیدا چیت خۆش دەوێت؟ ئارەزوەكانم. چ كەسێك بە خراپ دادەنێیت؟ ئەو كەسەی كە بەردەوام هەوڵدەدات خەڵك شەرمەزار بكات مرۆڤانەترین كار لای تۆ چییە؟ كەسێك شەرمەزار نەكەیت.(92)

          دەرەنجام:

          لە كۆتایی ئەم توێژینەوەیەدا گەیشتم بەو دەرئەنجامەنا:

1. فەیلەسوفی پەرستنی ژیانە، هێز و دەسەڵاتە، لەبەرئەوەی فەلسەفەكەی ئیرادەگەڕیەتییە، هەموو شتێك لە تواناو دڵێرییەوە سەرهەڵبدات، چاكە.

 2. پێداگری لەسەر پێداویستی هەنگاو هەڵگرتن و، پێویستی دوركەوتنەوە لە چەقبەستنی هزرینی دەكرد رەخنە لە عەقڵانییەتی ئەبستراكت دەگرێت و ستایش و بڵند كردنی ژیان و، وابەستەبوون بە ژیانی سەرزەمینەوە.

 3. لە هەر شوێنێك باس لە ئایین و خودا باس لە حەقیقە،باس لە دەسەڵات و ئیرادە، باس لە مۆڕاڵا بكرێت ئەوا نیتشە لەوێ‌ ئامادەیە.

 4. ڕووداوی هەرە سەرەكی بوونی تراژیدیای مرۆڤ دەرككردنیەتی بە مردنی خودا، نیتشە فەیلەسوفی دژ بە خودا لەبەر ئەوەی دەیەوێت سەرجەم بەها مۆراڵیەكان بگۆرێت،دژی ئایین بە تایبەت مەسیحیەت، چونكە سەرجەم ئایینەكان بانگەشەی یەكسانی دەكەن.

5. دژی یەكسانی چینەكان بوو، چونكە ئایین فەلسەفەی كۆیلایەتییە، مرۆڤ لە ئایندا ئیرادەی خۆی دەدۆرێنێ‌، ئایین جۆرێك لە دڵنیایی (ئەتراكاسیا) و ئەندێشە (وەهم) پێشكەش دەكات.

6. شۆرشێكی توندی دژ بە هەموو ئەو بڕوا و نەریتانە بەرپاكرد كە لە ڕۆژگارەكەی خۆیدا ناسرا بوون داوای لە خەڵكی دەكرد كە پێویستە تێكیانبشكێنن و لەناویان ببەن هەم لە بواری هزر و هەم لە كایەی كۆمەڵایەتیدا بگۆرێت و لەسەر بناغەگەلێك لە داهێنان و نەهێشتنی هەموو ئەو لەمبەر و دێوەزمانەی كە چالاكیی و كاراییەكەی سنوردار دەكەن.

 7. ئەو فەیلەسوفەیە كە دەیویست هەموومان بكات بە شاعیر، مەبەست لەئەوەیە هەریەكێك لە ئێمە خۆی بێتە خاوەنی ژیانی خۆی و خاوەنی واتاو بەهاو مۆڕاڵا و پەیامەكانی ئەم ژیانە بێت. مەزنی ژیان لە مەزنی بەربەرەكانیەكانی (تەحەداكانی) دا ببینرێت، ژیان بێمەترسی واتای نییە.

 8. ناتوانرێت نیتشە تاوانباربكرێت یاخود بەبێ‌ ئایین لەقەلەم بدرێ‌، لە نەفیكردنی بەها و مۆڕاڵە هەمەكییەكان وەك خۆی دەمێنێتەوە بەدرێژایی سەدەكان، بەڵام نەفی بەها و مۆڕاڵی هەمەكی دەكات، لەگەڵا ئەمەشدا بنیادی دەنێتەوە، واتا میتۆدەكەی بریتییە لە نەفیكردن دواتر بنیاتنانەوە.

 9. لەدوای ڕوخان و ڕەتدانەوەی میتافیزیكی ڕوناكیدا هەوڵی مردنی خودا بە خوێنەر دەگەیەنێت، كە مردنی خوداش هاوكات دەبێت بۆ لە دایكبونی مرۆڤی باڵا، كە ئەم مرۆڤە بونێكی ڕسكاو ڕەسەنی هەیە.

 10. پێیوایە كە مرۆڤی سەردەمەكەی گیرۆدەی كۆمەڵێك كێشەی مۆڕاڵی بووە، كە بوونەتە بەرەبست لەبەردەم پێشكەوتنی وە پێویستە مرۆڤ هەوڵبدات كە خۆی ڕزگار بكات لەو كێشانە بۆ ئەوەی بگات بە مرۆڤی باڵا.

 11. مرۆڤی باڵا ئەو كەسەیە كەسەر لەنوێ‌ مانا ئەبەخشێتەوە بە بوون، مرۆڤ سەكۆیەكی هەوڵدانە لە ئاژەڵەوە بۆ مرۆڤی باڵا.لای مەسیحیەت مرۆڤی باڵا خودی مەسیح.

 12. بونی مرۆڤی باڵا پرۆسەی داهێنانی بەهایە. بونێكە بەردەوام بەهاكان هەڵدەوەشێنێتەوە و بەهای نوێ‌ دادەهێنێت.

•••

پەراوێزەكان:

*) فردریك نیتشە لە (15 ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1844 ز لە گوندی (رۆكن) ی شاری (لاییزیك) ی ئەلمانیا لە دایك بووە. نیتشە ساڵی 1860 لەگەڵا هەردوو هاوڕێی ئەنجومەنی ئەدەبی دادەمەزرێت كە شعر و نووسینیان تیادا بڵاوكردەوە. ساڵی (1964) دەچێتە زانكۆی (بۆن) وەك خوێندكاری بەشی تیۆلۆژیا و زمان وەردەكرێت، پاشان ساڵی (1865) واز لەوێ‌ دەهێنێت و لە هەمان ساڵدا بە رێكەوت كتێبی ( جیهان وەك ویست و بیرۆكە)ی فەیلەسوفی مەزنی (شۆپنهاوەر) دەبینێت و چەند جارێك خوێندنەوەی كاریگەریەكی تەواو قوڵا بەجێ‌ دێلێت تا وای لێدێت كە دەبێژێ‌: من بوومەتە شۆپنهاوەر … ساڵی (1868) لەگەڵا ڤاگنەردا دەبێتە هاوڕێ‌، ساڵی (1869) دەچێتە زانكۆی (بازل) لە كاتێكدا هێشتا دكتۆرایی بەدەست نەهێناوە وەك پرۆفیسۆری یاریدەدەر وەردەگیرێت بە پشتگیری مامۆستاكەی (مینشیل)، بەڵام ساڵی(1870) دەبێتە پرۆفیسۆڕ لە هەمان زانكۆدا، ساڵی( 1872) یەكەمین كتێبی (سەرهەڵدانی تراژیدیا) دەنوسێت و بەشێوەیەكی بەردەوام تا ساڵی (1889) دوایەمین كتێبی بە ناوی (ئەوەیە مرۆڤ) دەنوسێت و لە پاش مردنی بڵاو دەكرێتەوە، ساڵی( 1879) بەهۆی نەخۆشی لە زانكۆ خانەنشین دەكرێ‌، ساڵی(1889) تووشی شەلەل دەبێ‌ و دەچێتە نەخۆشخانە، دواتر دەیبەنە شێتخانە، پاشان ساڵی( 1890) دەگەڕێتەوە بۆ شاری نۆمبۆڕگ. ساڵی ( 1897) دایكی بەخێوی دەكات، دواجار ئەلیزابێتی خوشكی تا مردنی بەخێوی دەكات. پاشماوەیەك كە زانی تووشی نەخۆشی بووە، بەڵام پزیشكەكەی پێی نەوتووە كە توشی سفلیس بووە ( ئەو دەمە لەبەرئەوەی نەخۆشیەكەی چارەسەری نەبوو بە نەخۆشەكەیان نەدەوت كە توش بووە). لەكاتی نەخۆشیە كوشندەكەی دكتۆر دێت بۆ بینینی … بە شێوەیەكی بچوكتر لە گەورەی نیتشە هەڵسوكەوتی لەگەڵا دەكات، بێگومان پێشتر وتراوە كە نیتشە شێتەو دەبێ‌ بزانی چۆن هەلسوكەوتی لەگەڵا دەكات، بۆیە نیتشە لە داواكاری دكتۆرەكە پێی دەڵێت: (دكتۆر گەرچی تۆ دكتۆر بیت هەندێكی تر هەژار بن و هەندێكی دیكەش بەجۆرێكی ترن و منیش شێتم بەڵام ئێمە هەمومان دووچاری ژیانین.) نیتشە تا مردنی ژنی نەهێناوە، بۆیە لەزۆر شوێن بیر و بۆچونە فەلسەفیەكانی دژی ژن وەستاوە بە هەموو توانایەوە بە شێوەیەكی عادیلانە دەیداتە بەر رەخنەكانی . لە 25/8/1900 كۆچی دوایكرد. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:

1. نیچە، فردریك: ویست و ئیرادەی پەیوەست بە هێز، و: علی ئەكبەر مجیدی، چ1، بڵاوكردنەوەی ناوەندی ئارام، 2009، لا706.

2. ستراتێرن، پۆڵا: كریكە گور، نیچە، سارتەر، و: ئازاد بەرزنجی، چ2، چپ: گەنج، سڵێمانی، 2009ز، لا101.

3. یاسین، عوسمان: فریدریك نیتشە، چ1، چپ: خەبات دهۆك، هەولێر، 2008، لا65-66 .

4. عنیات، عبدلكریم: نیتشه اشكالیە أصل الفلسفە، گ اڵاول، گباعە مگابع الدار العربیە للعلوم بیروت، 2010م، ص302.

5. یاسین، عوسمان: فریدریك نیتشە، سەرچاوەی پێشو، لا100 .

6. نیچە: كۆمەڵێ‌ نووسەر، ونشوان ئەحمەد، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، 2004، لا42.

7. یاسین، عوسمان: فریدریك نیتشە، سەرچاوەی پێشو، لا68.

8. ستراسێرن، پۆڵا، كیركەگور، نیتچە، سارتەر، و: ئازاد بەرزنجی، سەرچاوەی پێشوو، لا136.

9. عنیات، عبدلكریم: نیتشه اشكالیە أصل الفلسفە، المصدر السابق، ص304 .

10. نیچە: كۆمەڵێ‌ نووسەر، و: شوان ئەحمەد، سەرچاوەی پێشوو، لا43.

11. نیچە: كۆمەڵێ‌ نووسەر، و: شوان ئەحمەد، سەرچاوەی پێشوو، لا185.

12. دیۆَرانت، وێل، مێژووی فەلسەفە، و: ئەحمەد سەیید عەلی بەرزنجی، چ1، چپ:شڤان، 2012، لا44-46.

13. یاسین، عوسمان: فریدریك نیتشە، سەرچاوەی پێشو، لا69.

14. جیل، دولوز، نیچە، و: ڕێبین ڕەسوڵا ئیسماعیل، بەڕێوەبەرایەتی خانەی وەڕگێڕان، 2009، لا35.

15. یاسین، عوسمان: فریدریك نیتشە، سەرچاوەی پێشو، لا43.

16. نیتشە، فدریك، الفلسفە فی العصر المأساوی الاغریقی ت: د.سهیل القش، گ 3، بیروت، 1981، ص39.

17. كمال، محمد، نیتشە و پاش تازەگەری، چ2، چپ: سەردەم، سڵێمانی، 2009ز، لا254.

18. نیتشە، فدریك، الفلسفە فی العصر المأساوی الاغریقی، المصدر نفسه، لا45-46.

19. یاسین، عوسمان: فریدریك نیتشە ، سەرچاوەی پێشو، لا68-69.

20. یاسین، عوسمان: فریدریك نیتشە، سەرچاوەی پێشو، لا69.

21. عەبدول، مەریوان، فەلسەفەی مێژوو لای شپنگلەر، چ1، چپ:خانی، دهۆك، 2009ز، لا35.

22. جیل، دولوز، نیچە، و:ڕێبین ڕەسوڵا ئیسماعیل، سەرچاوەی پێشوو، لا38.

23. یاسین، عوسمان: فریدریك نیتشە ، سەرچاوەی پێشو، لا44. 

*) بوزی: كۆمەلێك بیرو بۆچوونی فەلسەفی و ئایینییە لە ڕێنمایەكانی بوزاوە وەرگیراوە، بناغەكەشی ئەوەیە ژیانی مرۆڤ لە دنیادا شەڕو ئازارە، رزگاربونیش لێی لە ڕێگەی فیكرەی نێرڤانەوە دەبێت، بۆ گەیشتن بەمەش لەرێگای زوهدو بەرەنگاربونەوەی حوز و ئارەزوەكانەوە دەبێت.چیا، محمد: فەرهەنگی فەلسەفی، چ3 ، چپ، مەهارت، تهران، 2005ز، لا 36.

**) نهیلیزم- عدمیە: نكولی كردنی ڕەها لە هەموو بەهاكان، دواجاریش لە بەهاكانی ژیان كە ئاماژەیە بۆ قەیرانی بەهاكان و چارەسەرێكی پوچگەرایانەی دۆزیوەتەوە بۆ لێكدانەوەی مرۆڤ سەبارەت بە بوون ئەمەش تەنها لێكدانەوە و بۆچوونە، چونكە هیچ مانایەكی بۆ بوون نەهێشتۆتەوە، بڕوانە: مفرج، جمال: ازمە القیم من مأزق الاخلاقیات الی جمالیات الوجود، م.ص.ص39 .نهیلیزم وەرگیراوە لە  ninil ماناكەی ( لاشیْ )

24. پەچگەرایەتی فەلسەفی: ڕەهایە یان رەخنەیە. أ/ جیادەكرێتەوە بە نكولیكردن بوونی توانای هەموو شتێ‌. ب/ جیادەكرێتەوە بەڵكو لێكردنی عەقڵا لەسەر گەیشتن بۆ حەقیقەت. 2- پوچگەرایەتی مۆراڵی:- ڕێبازی تیۆری یان مەیلی فكریە. أ/ ئاماژەیە لەسەر نكوڵی كردنی بەها مۆرالیەكان پوچكردنەوەی ئاستەكانی. ب/ ئاماژەیە لەسەر بەتاڵا بوونی عەقڵا لە پێشبینی ئەم بەهایانەدا. بڕوانە: صلیبا، جمیل: المعجم الفلسفی، م.ص ، ص66.

25. د.غالب، مستەفا، فردریك نیچە، و: سامان عەلی حامید، چ1، چپ، گەنج، سلێمانی، 2008ز، لا68.

26. نیچە، فردریك:عدوالمسیح، ت: جورج میخائیل دیبن، گ1، دار الحوار والنشر والتوزیع، الاژقیە، 2004م ، ص24

27. ستێرن، جەی.بی: لەگەڵا عەقڵی خۆرئاوا، و: ئازاد بەرزنجی، چ2، چپ:سەردەم، سلێمانی، 2001ز، لا77.

28. دولوز، جیل:نیتشە، ت:اسامە الحاج، المۆسە الجامعیە للدراسات و النشر والتوزیع، بیروت، گ1، 1998، ص95.

29. میهرداد، میهرین، قوتابخانە فەلسەفیەكان، و:سیدۆداود علی، چ1، چپ:گەنج، 2000ز، لا350.

*) (pwinces of The chuwch): مەبەست پیاوانی ئایینی پایە بەرزی كڵێسایكاتۆلیكی بوو بە تایبەتی كاردیناڵەكان.

30. یاسبرس، كارل:نیچە و مسیحیەت، و: مسحود بابایی، چ1، چپ: حەمدی، سڵێمانی، 2008ز، لا13-14.

31. نیچە، فردریك: ویست و ئیرادەی پەیوەست بە هێز، و:علی أكبەر مەجیدی، چ1، بڵاوكراوەی نێوەندی ئارام، 2009ز، لا69.

32. نیچە، فردریك:عدوالمسیح، ت: جورج میخائیل دیبن، المصدر السابق، ص104-105-187.

33. نیچە: كۆمەڵێ‌ نووسەر، و:شوان ئەحمەد، چ 1، لەبڵاوكراوەكانی بەرێوەبەرایەتی گشتی كتێبخانە، 2011ز، لا162، 160.

34. غالب، د.مصصفی، فردریش نیتچە، و: سامان علی حامید، چ1، چپ: ڕێنما، سلێمانی، 2008ز، لا75-76.

35. كامۆ، ئەلبێرت، مرۆڤی یاخی، و:ئەرسەلان ئەردەلانی، چ1، چپ:گەنج، سلێمانی، 2011ز، لا95-96.

36. میهرداد، میهرین، قوتابخانە فەلسەفیەكان، ، سەرچاوەی پێشوو، لا326-327.

37. دیۆَرانت، وێل، مێژووی فەلسەفە، سەرچاوەی پێشوو، لا506.

38. غالب، د.مصصفی، فردریك نیتچە، سەرچاوەی پێشوو، لا138.

39. قادر، سەرۆ، ئەخلاق لە فەلسەفەی نیچەدا، ڕامان، ژ35، ساڵی سێیەم، شوباتی 2006ز، لا16-17.

40. بابای، مسعود، ویستی هێز یان ویستی هەقیقەت، چ2، سەنتەری فیكری و ئەدەبی نما، هەولێر، 2009ز، لا39.

31. جیل، دولوز:نیچە، سەرچاوەی پێشوو، لا15.

42. نیتشە، فریدریك:اصل الاخلاق و فصلها، ت: حسن قبیلی، المۆسسە الجامعیەللدراسات و النشر و التوزیع، بیروت، گ1، لبنان، 1981، ص.

43. قادر، سەرۆ، ئەخلاق لە فەلسەفەی نیچەدا، سەرچاوەی پێشوو، لا17.

44. نیچە، فریدریك، جەجال یان دژە مەسیح، و:مەسعود بابایی، چ1 ، چپ:شڤان، 2011، لا23.

45. میهرداد، میهرین، قوتابخانە فەلسەفیەكان، سەرچاوەی پێشوو، لا351.

46. دیۆرانت، ویڵا، مێژووی فەلسەفە، سەرچاوەی پێشوو، لا516.

47. یاسپرس، كارڵا، نیچەو مەسیحیەت، و:مسعود بابای، چ1، چپ: حەمدی، 2008ز، لا93.

48. نیچە، فریدریش، جەجال یان دژە مەسیح، سەرچاوەی پێشوو، لا31.

49. یاسپرس، كارڵا، نیچەو مەسیحیەت، سەرچاوەی پێشوو، لا6.

50. یاسین، عوسمان: فریدریك نیتشە، سەرچاوەی پێشو، لا127-128.

51. عەبدول، مەریوان: فەلسەفەی مێژوو لای شپنگلەر، سەرچاوەی پێشوو، لا 37.

52. میهرین، میهرداد: قوتابخانە فەلسەفیەكان، سەرچاوەی پێشوو، لا 353، 352 .

53. كامل، فواد: اعلام الفكر الفلسفی المعاصر، گبعە الاول، دار الجیل ، بیروت، 1993، ص188.

54. دیۆرانت، ویل:مێژوی فەلسەفە، سەرچاوەی پێشوو، لا505 .

55. غالب، مستەفا: فردریك نیچە، سەرچاوەی پێشوو ، لا 47.

56. محمود، زكی، نجیب:الموسوعە الفلسفە المختصرە، المكتبە الانجلو المصریە، القاهرە، 1963م، ص377.

57. غالب، مستەفا: فردریك نیچە، سەرچاوەی پێشوو، لا54.

58. ڤێر ژۆڵی، بیتران: فەیلەسوفە مۆدێر نیستەكان لە دیكارتەوە تا هایدیگەر، و: محمد رحیم احمد، چ1، چپ: ئاراس، هەولێر، 2002ز، لا49.

59. محمود، زكی، نجیب:الموسوعە الفلسفە المختصرە، المصدر السابق، ص 378.

60. عەبدول، مەریوان، فەلسەفەی مێژوو لای شپنگلەر، سەرچاوەی پێشوو، لا37.

61. نیشە، فردریك، عدوالمسیح، ت: جورج مخائل دیبن، المصدر السابق، ص28، 60

62. دیۆرانت، ویل:مێژوی فەلسەفە، سەرچاوەی پێشوو، لا505 .

63. نیچە، فردریك، :سەرچاوەكانی ئەخلاق، و: باست صالع عبداللە ، چ1، چپ: گەنج، سلێمانی، 2009ز، لا48-49.     

64. رابیرت.ب.بین:نیتشە سەرچاوە و چەمكی مۆدێرنیزم، و: ئیسماعیل ئیسماعیل زادە، چ1، چپ:ئاراس، هەولێر، 2007ز، لا36.

*) مەرگی خودا كە زەردەشت رادەگەیەنێت مەبەستی لە خاچدانی یەسوعی مەسیحە مەرگی خودا مەبەستی ئەوەیە كە خودا لە شارستانیەتی سەدەی 19 مردووە هەروەكو چۆن لە شۆرشی فەرەنسا دەسەڵات لەو كەسە وەرگیرا كە خۆی بە نوێنەری خودا دەزانی لەسەر زەوی، بە واتایەك دەسەڵات لە ئاسمانەوە گوازرایەوە بۆ زەوی ئیتر وردە وردە خودا لەناو روداوەكان نەما. نیتشە نیەتی وانەبوو خودا بكوژێ‌. چونكە خودا خۆی بۆ خۆی لەناخی خەڵكی هاوچەرخی ئەودا مردووە، مەبەستی نیتشە لە مەرگی خودا ئەوەیە خودا لە ویژدانی مرۆڤدا مردووە. نیتشە مەرگی خودا بەرەنجامی مەسیحیەت بوو.

65. دیۆرانت، ویڵا، مێژووی فەلسەفە، سەرچاوەی پێشوو، لا516.

66. میهرداد، میهرین، قوتابخانە فەلسەفیەكان، سەرچاوەی پێشوو، لا351.

67. قادر، سەرۆك، مۆڕاڵا لە فەلسەفەی نیچەدا، لا1-3-9.

68. كمال، محمد، نیتشە و پاش تازەگەری، سەرچاوەی پێشوو، لا70-71.

69. میهرداد، میهرین، قوتابخانە فەلسەفیەكان، سەرچاوەی پێشوو، لا328.

70. كمال، محمد، نیتشە و پاش تازەگەری، سەرچاوەی پێشوو، لا72-73.

71. كامۆ، ئەلبێرت، مرۆڤی یاخی، سەرچاوەی پێشوو، لا99-100.

72. ماگی، برایان، مێژووی فەلسەفە، و: عوسمان حەمە رشید گورون، چ2، چپ:سەردەم، سلێمانی، 2001ز، لا323

73. كمال، محمد، نیتشە و پاش تازەگەری، سەرچاوەی پێشوو، لا67-68-116.

74. كمال، محمد، نیتشە و پاش تازەگەری، سەرچاوەی پێشوو، لا102.

75. شێخ، محمد، نیچە و رەخنە لە تازەگەری، و: دلێر میرزا، چ1، چپ:شڤان، 2012، لا450.

76. عەبدول، مەریوان: فەلسەفەی مێژوو لای شپنگلەر، سەرچاوەی پێشوو، لا41.

77. نیچە: كۆمەڵێ‌ نووسەر، و:شوان ئەحمەد، سەرچاوەی پێشوو، لا157.

78. ستراسێرن، پۆڵا، كیركەگور، نیتچە، سارتەر، سەرچاوەی پێشوو، لا140.

79. نیتشە، فریدریك:هكژا تكلم زرادشت، ت:فلیكس فارس، مكتبەالنهچە، بغداد، 1986، ص97.

80. كمال، محمد، نیتشە و پاش تازەگەری، سەرچاوەی پێشوو، لا103-104.

81. یاسپرس، كارڵا، نیچەو مەسیحیەت، سەرچاوەی پێشوو، لا140.

82. ستراسێرن، پۆڵا، كیركەگور، نیتچە، سارتەر، سەرچاوەی پێشوو، لا141.

83. نیتشە، فردریك: هژا هو اڵانسان، ت:علی مصباح، گ2، منشورات الجمل، 2006م، ص57.

84. كمال، محمد، نیتشە و پاش تازەگەری، سەرچاوەی پێشوو، لا401.

85. ستران، پۆڵا، بوونگەرایی، و:ئازاد بەرزنجی، چ2، سلێمانی، 2009ز، لا141.

86. كمال، محمد، نیتشە و پاش تازەگەری، سەرچاوەی پێشوو، لا105.

87. عەبدول، مەریوان: فەلسەفەی مێژوو لای شپنگلەر، سەرچاوەی پێشوو، لا38.

88. عەبدول، مەریوان: فەلسەفەی مێژوو لای شپنگلەر، سەرچاوەی پێشوو، لا41.

89. میهرداد، میهرین، قوتابخانە فەلسەفیەكان، سەرچاوەی پێشوو، لا347.

90. نیچە، وەهای گووت زەردەشت، و: زاهیر محمد ڕەشید، چ1، چپ:چوارچرا، 2007ز، لا72.

91. كمال، محمد، نیتشە و پاش تازەگەری، سەرچاوەی پێشوو، لا107.

92. ستراسێرن، پۆڵا، ساتێك لەگەڵا نیچە، و: علی ئەكبەر مەجیدی، چ1، چپ:سایە، سلێمانی، 2009ز، لا48-55-56.

          لیستی سەرچاوەكان:

 بەزمانی كوردی

1. نیچە، فردریك: ویست و ئیرادەی پەیوەست بە هێز، و: علی ئەكبەر مجیدی، چ1، بڵاوكردنەوەی ناوەندی ئارام، 2009ز.

2. ستراتێرن، پۆڵا: كریكە گور، نیچە، سارتەر، و: ئازاد بەرزنجی، چ2، چپ، گەنج، سڵێمانی، 2009ز.

3. نیچە: كۆمەڵێ‌ نووسەر، و: شوان ئەحمەد، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم،2004ز.

4. یاسین، عوسمان: فریدریك نیتشە، چ1، چپ: خەبات دهۆك، هەولێر، 2008ز. یاسین،عوسمان: فریدریك نیتشە، چ1، چپ: خەبات دهۆك، هەولێر، 2008

5. دیۆرانت، وێل، مێژووی فەلسەفە، و:ئەحمەد سەیید عەلی بەرزنجی، چ1، چپ: شڤان، 2012ز.

6. جیل، دولوز، نیچە، و:ڕێبین ڕەسوڵا ئیسماعیل، بەڕێوەبەرایەتی خانەی وەڕگێڕان،2009ز.

7. كمال، محمد، نیتشە و پاش تازەگەری، چ2، چاپ و پەخشی سەردەم، سڵێمانی، 2009ز.

8. عەبدول، مەریوان، فەلسەفەی مێژوو لای شپنگلەر، چ1، چپ: خانی، دهۆك، 2009ز.

9. د. غالب، مستەفا، فدریش نیچە، و: سامان عەلی حامید، چ1، چپ،گەنج، سلێمانی،.2008

10. تێرن، جەی. بی: لەگەڵا عەقڵی خۆرئاوا، و:ئازاد بەرزنجی، چ2، چپ: سەردەم، سلێمانی، 2001ز.

11. میهرداد، میهرین، قوتابخانە فەلسەفیەكان، و: سیدۆداود علی، چ1، چپ: گەنج، 2000ز.

 12. نیچە: كۆمەڵێ‌ نووسەر،و:شوان ئەحمەد،چ 1،لەبڵاوكراوەكانی بەرێوەبەرایەتی گشتی كتێبخانە،2003ز.

13. كامۆ،ئەلبێرت،مرۆڤی یاخی،و:ئەرسەلان ئەردەلانی،چ1،چپ:گەنج،سلێمانی،2011ز.

14. بابای،مسعود،ویستی هێز یان ویستی هەقیقەت،چ2،سەنتەری فیكری و ئەدەبی نما،هەولێر،2009ز.

15. نیچە،فریدریش،جەجال یان دژە مەسیح،و:مەسعود بابایی،چ1 ،چپ:شڤان،2011ز.

16. یاسپرس،كارڵا،نیچەو مەسیحیەت،و:مسعود بابای،چ1،چپ: حەمدی، 2008ز.

17. نیچە،فردریك،:سەرچاوەكانی ئەخلاق،و:باست صالع عبداللە ،چ 1،چپ:گەنج،سلێمانی،2009ز.

18. رابیرت.ب.بین:نیتشە سەرچاوە و چەمكی مۆدێرنیزم،و: ئیسماعیل ئیسماعیل زادە،چ1،چپ:ئاراس، هەولێر، 2007ز.

19. ستراسێرن،پۆڵا، ساتێك لەگەڵا نیچە،و:علی ئەكبەر مەجیدی،چ1،چپ:سایە،سلێمانی،2009ز.

20. نیچە،وەهای گووت زەردەشت،و: زاهیر محمد ڕەشید،چ1،چپ:چوارچرا،2007ز.

21. ماگی، برایان،مێژووی فەلسەفە،و: عوسمان حەمە رشید گورون،چ2،چپ:سەردەم،سلێمانی،2020ز.

22. شێخ،محمد،نیچە و رەخنە لە تازەگەری،و: دلێر میرزا،چ1،چپ:شڤان،2012ز.

گۆڤارەكان بەزمانی كوردی

23. قادر، سەرۆ، ئەخلاق لە فەلسەفەی نیچەدا، ڕامان، ژ35،5 ی مایسی ساڵی 1999ز.

24. قادر، سەرۆ، ئەخلاق لە فەلسەفەی نیچەدا، ڕامان، ژ32،ساڵی سێیەم، شوباتی 1999ز.

 بەزمانی عەرەبی

25. عنیات، عبدالكریم: نیتشه اشكالیة أصل الفلسفة، ط 1، طابعة مطابع الدار العربیة للعلوم بیروت،2010م.

26. نیتشە، فدریك: الفلسفة فی العصر المأساوی الاغریقی، ت. د.سهیل القش، ط 3، بیروت،1981.

27. نیچە، فردریك: عدوالمسیح، ت:جورج میخائیل دیبن، ط1، دار الحوار و النشر والتوزیع، اللاذقیة،2004م.

28. دولوز، جیل: نیتشە تعریب: اسامە الحاج، المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر والتوزیع، بیروت،

ط 1،1998.

29. نیتشە، فریدریك: اصل الاخلاق و فصلها، ت: حسن قبیلی، المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، بیروت، ط1، لبنان،1981.

30. كامل، فواد: اعلام الفكر الفلسفی المعاصر، ط1، دار الجیل، بیروت، 1993.

31. محمود، زكی نجیب، موسوعة الفلسفة المتصرة، المكتبة الانجلو المعریة، القاهرة، 1963م.

32. نیتشە،فریدریك، هكذا تكلم زرادشت، ت:فلیكس فارس، مكتبة النهضة، بغداد، 1986.

33. نیتشە، فردریك: هذا هو الانسان، ت: علی مصباح، ط2، منشورات الجمل، 2006م.

●