تێڕوانینی هیگڵ بۆ دەوڵەتی نەتەوەیی و شوێنی كورد لە نێو ئەم تێڕوانینەدا ..

نووسینی: حەمە غەریب حەمە تۆفیق

داری ئازادی بە خوێن ئاونەدرێ‌، ئەبەد بەرناگرێ‌

سەربەخـــۆیی بێفیداكاری ئەبەد سەرناگرێ‌

ئێمە وامان بەباشتر زانی ئەم باسە دابەشی سەر چەند تەەوەرێكی سەرەكی بكەین، چونكە هیگڵ (Hegle) ⁽¹⁾هەڵگری پەیامێكی فەلسەفییانەی هەمە چەشنەو فرە ڕەهەند بووەو تەنها لەبازنەی هزری فەلسەفەی وێناگەرایی وێناگرایی (c0nseptualism)  و ئایدیالیستی (Idealism – المثالیة) تاكڕەهەندانە، یاخود فەلسەفەكارێكی هەستگەرا (Censualism) و زانستی كۆمەڵناسی ئەنتۆلۆژیایی (الانتولوجیا(Ethnology نەبووە یان وەك هەندێك زیاتر قسەیان لەسەر لۆجیكی (Logic) هیگڵ كردووە هەروەكی ئەوەی كە بەتەنێ‌ فەلسەفەكارێكی لۆجیكی بێت، هەرچەندە هەمووان بەچاكی ئەوە دەزانین كە لۆجیك بەردی بناغەی فەلسەفەكەی هیگڵە، كە لەڕاستیدا مەزهەبە فەلسەفییەكەی هیگڵ بەمجۆرە دابەشدەبێت كە بریتییەلە لۆجیك، فەلسەفەی سروشتی، فەلسەفەی رۆح یان فەلسەفەی ئەقڵ⁽²⁾ لەكاتێكدا فەلسەفەی مێژوو وەك ناسنامەی هیگڵ وایە، ئەوانەی دەیانەوێت قسەلەسەر فەلسەفەی مێژوو بكەن ناتوانن لە دەرەوەی هیگڵەوە كارەكەیان تەواوبكەن، لەبەرئەمە پێمانوایە كە لە بابەتێكی تایبەت و دیاریكراویشدا كە بەشێوەیەك لەشێوەكان پەیوەندیداربێت بە هزری فەلسەفییەوە ئیدی جیاوازی نییە ئەو هزرە چ كایە و مەیدانێكی لەخۆگرتبێت ئەوا هیگڵ قسەیەكی بۆكردن هەیە و لەحاڵیواشدا نووسەر بۆ دەوڵەمەندكردنی بابەتەكەی و هەمیش بۆ زیاتر ئاشناكردنی خوێنەرەكانی، باشترە كە ئاماژە بەهەندێك لە تەوەر و سەرباسە فەلسەفییەكانی فەلسەفەكەی هیگڵ بكات، ئێمەش ئەمە دەكەین، چونكە بابەت و تەوەرە فەلسەفییەكان تەواوكاری یەكترن .

تەوەری یەكەم: فەلسەفەكەی هیگڵ

لای هیگڵ (Hegle) ئەمە گرنگە كە مرۆڤ لەوە تێبگات كە ئەو لەبەرامبەر بیر راوەستاوە، بیرۆكەش (Idea) یان ئەقڵ لەگەڵ ئەم كاتیگۆریانەدا (Categoria) بریتین لە چەمكگەلی وەكی بیر (فكر  (Thoughtو وێناكردن (التصور(Conseptualism  كە لەڕاستیدا ئەمانە بابەتی سەرەكی فەلسەفەن، بەڵام ئیدی ئەمە راستە كە یەكەمین كاتیگۆریا Categories بریتییەلە بیر، چونكە هیگڵ پێیوایە بیر قووڵترین قووڵایی هەموو شتەكانە، بیر ئاغا و سەرداری سەرجەم داهێنانەكانە، رێپیشاندەر و مامۆستایە و لە دەرەوەی بیر دنیای مرۆڤەكان جگەلە تاریكستانێك بەولاوە هیچیدیكە نییە، بیری فەلسەفیش بیرێكی هەمەكییە (الكلی (Univesal) ⁽³⁾، بەرهەمی بیركردنەوەش هەر بیرە، دەكرێت ئەم بیرە خودیی (Essential,Subjective) (ذاتی) یان بابەتی (موضوعی (Objectivity) بێت، گەر لەڕووە بابەتەكەیەوە سەیری بكەین، ئەوا ئەو بیرانە دەبینینەوە كە بەبیرە هەمەكییەكان (الافكار الكلیە(Universal Ideas ناودەبرێن. راستی فەلسەفەكەی هیگڵ هەروەكی هیگڵ وایدەبینێ‌ كە مێژوو تەنها هەرئەوەیە كە ئەو بیرە گەردوونییە دەكاتەوە لەزەماندا، ئەو پێیوابووە ئەقڵ و ئاوەز جیهان بەڕێوە دەبات، لای هیگڵ تێگەیشتنێكی تایبەتی هەبووە بۆ هزر، وەك گوتراوە یەكەمین كەس كە بەوشێوە دروستە لە هزر تێگەیشتووە “ئەنكساگۆر”Anaxagore  بووە، ئەو بەشێوەیەكی فەلسەفییانە بڕیاریداوە كە (ئاوەز جیهان بەڕێوە دەبات) بزاوتنی سیستەمی هەسارە هەڵواسراوەكان بەپێی یاسای جێگیر بەڕێوەدەچن. هیگڵ فەلسەفەكارێكی ئایدیالیستی بووە، بەڵام هەروەكی فەلسەفەكارانی فەڕەنسی دەگەڕایەوە بۆ رەوشی كۆمەڵایەتی كە بنچینەیەكی قووڵە لە ژیانی گەلاندا، هەربۆیە هیگڵ دوانەكەوتووە لە سەردەمی خۆی، بەڵام بەسەریشیدا سەرنەكەوتووە. هیگڵ هزر دەكاتە دواپاڵنەر بۆ رەوتی مێژوو، كاتێك گەلێك لەپێشكەوتنیدا لە پلەیەكەوە بۆ پلەیەكیتر، بەڵام بەرهەمی نەبێت بۆ هزری رەها یان گەردوون، ئەو گەلە تەنها دەبنە كەرەستە و پلەیەكی بەرزتر وەردەگرێت لەگەشەكردنەكەیدا⁽⁴⁾. هیگڵ هانی بایەخدانێكی زیاتریداوە بە مێژوو، بەوەی وەكو دەركپێكردنێكی قووڵتری واقیع وێنابكات لەچاو زانستی سروشتیدا، سەبارەت بە بۆچوونی ئەو دەربارەی دەوڵەتی نەتەوەیی، هیگڵ ئەوەی رەتكردووەتەوە كە گوایە ئایدیالیستی ئەوەیە مرۆڤ شتە هەستەندەكان (المحسوساتSensiple-) قبووڵنەكات و شتە هەستپێكراوەكان جگەلە شتگەلێكی خودی و جیهانی هەستییانە بەولاوە هیچ نین، واتە شتە هەستپێكراوەكان تەنها لەنێو هەست و ئیحساساتی مرۆڤەكاندا بوونیان هەیە، بەڵام ئیدی دیارە كە هیگڵ فەلسەفەكارێكی ئایدیالیستییە و Idealism خاوەنی فەلسەفەیەكی لەمجۆرەیە كە بیرۆكە رەهایە (المطلق – The Absolute)، بیرۆكەش لای هیگڵ رێك بەرامبەرە بە بیرۆكەی فۆرمە Form لای ئەفلاتون ^(5).

هیگڵ و فەلسەفەی رۆح

       فەلسەفەی رۆح ئەو تاجەیە كە لەسەر فەلسەفەكەی هیگڵ رۆنراوە، چونكە بیرۆكە (فكرە(Idea –  لەڕۆحدا دەگاتە ئەوجی خۆی، بیرۆكەی لۆجیكی و سروشت دوو مەرجن بۆ بەرجەستەبوونی رۆح، هیگڵ مانایەكی قووڵی دەرهێناوە بۆ هەموو جۆرەكانی دیاردەی فیكر، لەبەرئەمە فەلسەفەیەكی بۆ شارستانییەتی مرۆڤایەتی بەرهەمهێناوە، بنەڕەتەكانی فەلسەفەی زانستی مرۆڤایەتی دامەزراندووە.

تەوەری دووەم: مێژووی فەلسەفە لە تێڕوانینی هیگڵەوە

یەكەم: فەلسەفەی مێژوو

راستییەكەی نابێت لە بەكارهێنانی تێرمە لێكنزیكەكاندا غافڵگیربین، چونكە تێرم یان میتۆدی فەلسەفەی مێژوو لەگەڵ مێژووی فەلسەفە بەجۆرێك لەیەكترەوە نزیكن كە هەندێكجار ئەوانەی قسە لەسەر ئەم بابەتانە دەكەن تێكەڵوپێكەڵیان دەكەن، بۆیە ئێمە لە سەرەتاوە وریایی دەدەین كە خوێنەر بەیەك شتیان نەزانێت. لە چاخەكانی كۆن و سەردەمە دێرینەكاندا كە بە مێژوو ناوزەددەكرێت مێژوو رۆڵی كاریگەری بینیوە بۆ بەرەوپێشەوەچوونی كۆمەڵگە مرۆییەكان، هەموو ئەو گەل و نەتەوانەش كە نرخ و بەهای مێژوویان زانیوە لەئەنجامدا بوونەتە خاوەنی مێژوو، بەپێچەوانەشەوە ئەو نەتەوانەی كە ئاوەڕیانلێنەداوەتەوە و نرخ و بەهاكەیان نەزانیوە ئەوا بوون بە پاشكۆی مێژوو، بوون بەبندەستی گەل و نەتەوەكانیدیكە و بە ئایین و كلتور و نەریت و تەنانەت لە زۆر جیگای دنیادا زمانی نەتەوەسەردەستەكانیشیان گرتووە، بەمجۆرە مێژوو ئەو شمشێرە تیژەیە كە گەر بەفریای خۆت نەكەوتی ئەوا دووكەرتتدەكات.

دووەم: مێژووی فەلسەفە

هەرچەندە ئەم بابەتانە كەمێك لە ئەسڵی مەبەست دوورماندەخاتەوە، بەڵام ناكرێت لە باسی “هیگڵ”دا قسەلەسەر مێژووی فەلسەفە نەكرێت كە وەك باوكی ئەم كایە ناسراوە، “هیگڵ دەڵێ‌ مێژووی فەلسەفە – یەكەمجار- پێویستە ئەو رووداوانە بگێڕێتەوە كە لەناو زەمەندا روویانداوە و ئەو رووداوانەی كە لەلایەن گەلەكان و تاكەكەسەكانەوە روویانداوە، ئەم رووداوانە دروست روویانداوە، بەڵام بەپێی ئەو بەدوایەكداهاتنەی كە لەزەمەندا هەیانە، روویانداوە یان بەپێی ناوەڕۆكەكانیان، دواتر لە دەركەوتنی روودان و بەدوایەكداهاتنی زەمەنی دەكۆڵێنەوە، بەڵام ئەو چەمكەی كە لێرەدا دەمانەوەێت یەكەمجار لێكۆڵینەوەی لەبارەوەبكەین، پەیوەندی بەخستنەڕووی ناوەڕۆكەوە هەیە، ئەو بیرانەن كە كرۆكی فەلسەفە شێوەگیردەكەن، نەك كردار و رووداوە دەرەكییەكان یان خۆشییەكان یاخود هەڵچوون و مەبەستەكان. لەكاتێكدا بیرە پیشاندراوەكان جگەلە كۆمەڵە رایەك هیچیتر نین، راوبۆچوونە فەلسەفییەكانیش تەنها كۆمەڵە راوبۆچوونێكن بە ناوەڕۆكێكی تایبەتەوە پەیوەستن، بابەتی گونجاوی فەلسەفەش بە دەوری خوا و سروشت Natureو گیان- رۆح Spirit دەسووڕتەوە. ئالێرەدا دەگەین بە باوترین راوبۆچوون لەبارەی مێژووی فەلسەفەوە، كە بەمجۆرە وەسفی ئەم مێژووە دەكات كە بریتییەلە ریوایەتكردنی ژمارەیەك لە راوبۆچوونی فەلسەفی، بەوشێوەیەی كە لەزەمەندا خراونەتەڕوو كە ئێمە بە (راوبۆچوونەكان) ناویاندەبەین. لێكۆڵینەوەی مێژووی فەلسەفە، لێكۆڵینەوەیە لە فەلسەفە خۆی و ناكرێت جگەلەمە شتێكیتربێت، ئەوەی كە لە مێژووی زانستی سروشتی وبیركاری.. هتد، دەكۆڵێتەوە دەبێت شارەزایی لە زانستی فیزیا و بیركاری.. هتد، هەبێت، بەڵام بۆ زانینی بەرەوپێشچوونی فەلسەفە و زنجیرەكەی بەوەی كە پەرەسەندنی بیرۆكەیە Idea بێگومان هەردەبێت مرۆڤ شارەزای بیرۆكە بێت.

تەوەری سێیەم: بەرجەستەبوونی رۆحی نەتەوە لەدەوڵەتدا لە روانگەی هیگڵەوە

هیگڵ گرنگییەكی زۆری داوەبە بابەتە سیاسییەكان، چونكە ئەو لەسەردەمێكدا ژیاوە كە بە سەردەمێكی مێژوویی حسێبدەكرێت كە سەردەمی شۆڕش و ئیمپراتۆریا و سەردەمی مافەكانی مرۆڤیش بووە، هیگڵ بە سروشتی خۆی سوربووە لەسەر چاودێریكردنی رووداوەكانی سەردەمی خۆی تەنانەت گوتویەتی رۆژنامە وەكی ویرد و دوعا و نزاكانی بەیانی وایە و دەبێت هەموو بەیانیانێك بخوێندرێنەوە. هیگڵ ژمارەیەك نامێلكە وگوتاری سیاسی نووسیوەتەوە و ساڵی 1892 بابەتێكی دەربارەی دەستوری ئەڵمانیا نووسیوەتەوە كە هەرچەندە تاكو ساڵی 1893 بڵاویشنەكراوەتەوە، ئەو سەرنووسەری رۆژنامەیەكیش بووە، نامێلكە و گوتارەكانی لەرۆژنامەكاندا نیشانەی ئەوەن كە زۆرگرنگی بە بابەتە سیاسییەكانی رۆژگاری خۆیداوە.

هیگڵ بانگەشەی ئەوەیدەكرد كە جیاوازی لەنێوان كایە پراكتیكییەكان و كایە هزرییەكاندا نەكرێت، چونكە بەپێی فەلسەفەكەی ئەو ئیرادە بۆخۆی جۆرێكە لە هزر، ئیرادە هەر فیكرە و بە واقیع تەعبیری لێدەدرێتەوە، بەڵام ئەوكەسانەی كە بەوجۆرە تەماشای هزر دەكەن كە توانایەكی بەشەكییە و لە ئیرادە جودایە، پێیانوایە فیكر ئەدای ئیرادەدەكات بەتایبەتی ئیرادەی چاكەخوازی. ئەوانە بەم تێڕوانینەیان بۆ ئیرادە ئەوە دەسەلمێنن كە هیچ شتێك دەربارەی سروشتی ئیرادە نازانن. هیگڵ تێڕوانینە سیاسییە گرنگەكانی خۆی لە كتێبی (بنەماكانی فەلسەفەی یاسا)دا فۆرمەلەكردووە، ئەم كتێبە ساڵی 1821 بڵاوكراوەتەوە، لەم كتێبەدا بەشێوەیەكی تۆكمە و گرنگ كایەكانی سیاسەت و ئەخلاق و دەروونناسی و ئیرادە و فەلسەفەی مێژووی پێكڕا گرێداوە بەیەكترەوە، لە پێشەكییەكەی (فەلسەفەی یاسا)دا زۆر بەڕوونی ئاماژەدەكات بۆئەوە كە ئەو مەبەستی ئەوەنییە بونیاتی دەوڵەتێكی نمونەیی بنێت، چونكە ئەركی فەلسەفە ئەوەیە لەوشتانە تێبگات كە لەحاڵیحازدا و هەنووكە بوونیان هەیە، چونكە ئەوشتەی كە لەحاڵیحازردا هەیە ئەوە بۆخۆی ئەقڵە، ئەو راڤە ئەقڵییەی كە لەم كتێبەیدا پێشنیاریكردووە وەكی گونجاندنێك وایە لەگەڵ حەقیقەتی هەنووكەیی و واقیعییانەدا. هێگڵ پێیوایە لەناو مێژوودا دەركەوتنی رۆح بەتەواوەتی لەسەر دەركەوتنی ئازادی سیاسی وەستاوەتەوە. ئازادی سیاسیش، واتە ئازادی لەدەوڵەتدا، كاتێك دەستپێدەكات كە تاكەكەس وەك تاكەكەس هەست بەخۆی بكات. بیركردنەوەی فەلسەفی یەكسەر بە ئازادی سیاسییەوە پەیوەستدەبێت، ئەمەش لەوەوەیە كە بەهەمانشێوە بەوەی كە بیری بابەتی هەمەكییە، دەردەكەوێت، ئەمە بیرێكە بەوەدەناسرێتەوە كە شتێكی هەمەكییە ^(٦).

لای هیگڵ یەكەمین بەرجەستەبوونی رۆجی كۆمەڵایەتی لەخێزاندا دەبێت، رۆڵی بنەڕەتی خێزانیش پەروەردەكردنی نەوەكانە. ئەمەش یەكەمین رواڵەتی ئەخلاقییانەیە، دووەمین بەرجەستەكردنیشی بریتییەلە كۆمەڵگەی مەدەنی، لە كۆمەڵگەی مەدەنیشدا خەڵكی بەپێی بەرژەوەندییەكانیان كۆدەبنەوە، لەم گردبوونەوانەدا هەندێكجار دەكەونە پەیوەندی باش و هەندێكجاریش دەكەونە دۆخی بەرەنگاربوونەوە و ململانێوە. سێیەمین بەرجەستەكردنی رۆح ئەوەیە كە لەدەوڵەتدا دەبێت، هیگڵ پێیوایە ئەم تێڕوانینە بۆ دەوڵەت وەكی ئامرازێك بۆ پارێزگاریكردن لە ئازادییەكان و بەرژەوەندییەكانی تاك، ئەم تێڕوانینە تێڕوانێكی بەشەكی و ناتەندروستە. ناشكرێت بەتەواوەتی رەتبكرێتەوە چونكە ئەمە لایەنێكی حەقیقەتانەی دەوڵەتە، ئەم لایەنە لای هیگڵ بە كۆمەڵگەی مەدەنی یان بۆرژوازی ناوزەدكراوە^(٧).

تەوەری چوارەم: دروستبوونی دەوڵەتی كوردی لەنێوان خەون و واقیعدا و شوێنی لەنێو فەلسەفەكەی هیگڵدا 

سیاستی حیزبیانە تاچەند هۆكارە بۆ دواكەوتنی دروستبوونی دەوڵەتی كوردی؟

لە نیشتیمانی ئێمەدا ئەوەندەی بایەخ بەسیاسەتكردن دەدرێت ئەوەندە بیر لە دەوڵەتداری و دروستكردنی دەوڵەت ناكرێتەوە، لەهەر شوێن و لەهەر كاتێكدا باسی دروستكردنی دەوڵەتێكدەكرێت بۆ كورد ئەوا وەڵامەكە ئامادەیە، ئەویش ئەوەیە زەمینەسازنییە بۆ دروستكردنی دەوڵەت، كاتی دروستكردنی دەوڵەت نەهاتووە، جیۆپۆلەتیك و هەڵكەوتەی جوگرافیایی كوردستان شیاونییە بۆ ئەم خواستە – ئەگەر دروستیش بێت وەك خواست ناوببرێت – دروستكردنی دەوڵەت خەون و خەیاڵە، فیدراڵییەت سەروزیادە.. هتد. هەڵبەتە ئەوەی كە گوتمان لە نیشتیمانی ئێمەدا هەموو شت بەسیاسیكراوە و هەموو بابەتەكان رەهەندێكی سیاسییان وەرگرتووە، ئەمە راستییەكە كە كەس ناتوانێت نكوڵیلێبكات، بەڵام خۆئەمەش راستە كە سیاسەت رێگایەكە بۆ دەسەڵات، یەكێك لە تەبیعەتەكانی سیاسەت ئەوەیە كە هەر هەموو كایە ئایینی و دنیاییەكان بەناوی هاوكاری و هاوئامانجی و یەكێتی نەتەوەیی و چینایەتی و پیشەیی بخاتە خزمەتی خۆیەوە، تادەگاتە دەسەڵات، هەركە دەگاتە دەسەڵات ئیدی حەزی لەهیچ شەریكایەتییەك نامێنێت، بۆیە چەندین بیریاری سیاسی بانگەشەی جیاكردنەوەی دەسەڵات یان دروستتر ئەخلاق و سیاسەت و هەروەها دین و سیاسەتیشیان كردووە. ئێمە گرفتی ئەوەماننییە سیاسەت بووەتە باوی سەردەمەكەمان، گرفتی ئێمە ئەوەیە كە لە كایە چارەنووسسازەكانیشدا سیاسەت دەبێتە رێگر و پێش بە خەونە پەمەییەكانی گەل دەگرێت، چونكە تێڕوانینی سیاسییەكان زۆرتر لە بەرژەوەندییە تایبەتییەكانەوە سەرهەڵدەدات نەك ئەوەی قوربانی بە بەرژەوەندییەكان بدرێت لەپێناوی ئامانجە ستراتیژی و نەتەوەییە گرنگەكاندا، دیسان سیاسەتكردن لە نیشتمانی ئێمەدا لەسەر بنەمایەكی نەتەوەییانە ناكرێت ئەوەندەی بۆ پاراستنی پێگەی سیاسی و دەسەڵاتدارێتی كەسە كارێزماكانی ناو كۆمەڵگەیە، ئەمە بابەتێكە لەدوای هەرەس و رووخانی خەلافەتی عوسمانییەوە كاری لەسەردەكرێت و هەرئەمەش یەكەمین كۆسپی پێشدەمی یەكنەگرتنی گەلە لەلایەك و زەمینەسازنەبوونە بۆ دروستكردنی دەوڵەتێك بۆ كورد لەلایەكیدیكەوە. تۆ سەرنجبدە كاتێك قسەلەسەر ئەم بابەتە هەستیارە دەكرێت گوتاری سیاسییەكان و ژمارەیەكی زۆر لە رۆشنبیرانیش هیچ جیاوازنییە لە گوتاری دوژمنەكانی گەل و دەبینیت لە خاڵی سەرەكیدا كۆك و تەبان كە ئەم دەوڵەتە لەسەر خاكی كوردستان مەحاڵە و زەمینە لەبارنییە بۆئەم دەوڵەتە.

هەر دەسەڵاتێك دوای جێگیركردنی دینگەكانی خۆی ئەوا هەوڵی ئەوەدەدات كە وێنا و بۆچوونە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی خۆی لە چوارچێوەی پلان و بەرنامەیەكی دیاریكراو و تایبەتدا بخاتە پێشچاوی خەڵكی، دەسەڵات هەوڵی داسەپاندنی ئەو ئایدۆلۆژیایە دەدات كە خۆی بڕوای پێیەتی، تابتوانێت رێگەنادات هیچجۆرە پێڕەو و ئایدۆلۆژیایەكیدیكە لەنێو كۆمەڵگەكەی خۆیدا كاری پێبكرێت و پەرەبسێنێت، ئامانجی حیزبایەتیش هەرئەمەیە، بەڵام كورد ئەوەندەی كەڵكی لە حیزبایەتی وەرگرتووە لە بواری بەهێزكردنی پێگەی سیاسیدا ئەوەندە ئەم حیزبە نەبووەتە ئامرازێك بۆ بەرجەستەكردنی دەلالەتی دەسەڵات و سەپاندنی بەوجۆرەی كە لە بەرژەوەندی گەل و نەتەوەدا بێت، بەڵام كاری زۆر گرنگیشی ئەنجامداوە، چونكە حیزبی كوردی ئامرازێكی بەهێزبووە بۆ وشیاری نەتەوەیی و نیشتمانی و بەرخودان، بۆیە كاتێك ئێمە بە مانایەك لە ماناكان ستایشی حیزب ناكەین ئەوە بەهۆی ئەوەیە كە لە سەروبەندی كۆتایی دەسەڵاتی سوڵتانەكانی عوسمانییەوە كورد سیاسەتدەكات و حیزب دروستدەكات، بەڵام یەك سەدە تێدەپەڕێت و هێشتا ئامانجی سەرەكی لە دروستكردنی حیزب بەدەستنەهاتووە كە ئەویش دروستكردنی دەوڵەتێكە بۆ كورد.

ئەزموونی رابردوو ئەوەی سەلماند كە خیتابی حیزبی، ئینتیمای حیزبی ناوچەیی بچووك بچووك، گەورەترین بەربەستبووە، ئەمە ئەو گرفتەبووە كە ئێمە ئیستا پێوەیدەناڵێنین، گەورەترین قەیران و كارەساتە لە هەرێمی كوردستاندا، چونكە پێویستە لەپشتی ئەو كورسییانەوە و لەپشتی ئەوپارە و كەس و حوكمدارانەوە، بیركردنەوەیەك هەبوایە كە بریتییەلە بیركردنەوە لە دروستكردنی دەوڵەت لەئاییندەدا ⁽⁸⁾ ئەوەی پێشەوە تێڕوانینی دكتۆر زانا رەئوف مەنمی پسپۆڕ لە بواری یاسای دەستووری و ئەندامی پەرلەمانی كوردستان (2009-2011) بوو، باس لە گرنگیی بیركردنەوە لە دروستكردنی دەوڵەت دەكات لەم قۆناغەدا و نەبوونی ئینتیمای تاك بە یەكێك لە گرفتەكانی بەردەم دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان دادەنێت و پێیوایە بەرلە دروستكردنی دەوڵەت لە جوگرافیای خاكدا، پێویستمان بەوەیە لە جوگرافیای ناخی تاكدا دەوڵەت دروستبكەین، بەڵام بەپێچەوانەی ئەم تێڕوانینەی دكتۆر زاناوە لای هیگڵ ئەم رۆحە بوونی هەیە و لە ئەزەلەوە رۆحی نەتەوە هەڵگری بیری ئازادی و سەربەستییە و لە ئەزەلیشەوە ئەم رۆحە كە دروستبووە بەردەوام لەبەرخوداندایە تاكو ئەودەمەی خۆی لە دەوڵەتی نەتەوەییدا دەبینێتەوە و هەموو گەل و نەتەوەیەكیش ئەم هێز و توانایەی تێدائەفرێندراوە، هەرچەند من لەگەڵ ئەم تێڕوانینەی ئەودام كە دەبێت ئەمشێوە ئینتیمابوونەی تاك بۆ زێدی خۆی و بۆ گەورەیی ئەم نیشتمانە زیندوبكرێتەوە یان هەر لە بنەڕەتەوە پەروەردەی نەتەوەیی و نیشتمانی دەستپێبكرێت و وابكرێت كە تاكی كورد بڕوای بەئەوەهەبێت كە رێگای سەرفرازی و رێگای ئۆقرەیی و ئارامی و تەنانەت مانا و دەلالەتی نەتەوەبوونیش تەنها لە بوونی دەوڵەتێكی سەربەخۆدایە، ئەمشێوە بیركردنەوەیە لای كورد هەر هیوایەكە و نەبووەتە پرۆژەیەك بۆ كارلەسەركردن. بەهەرحاڵ ئێمە گوتمان سیاسەت یان دەسەڵات خۆی بە ئایدۆلۆژیا دەڕازێنێتەوەو رووە جوانەكەی خۆی پیشانی گەل دەدات، بەڵام دەسەڵات زۆربەی جار ئایدۆلۆژیا وەكی پەردەیەك بەكاردێنێت، دەتوانێ‌ بەهۆیەوە زۆر حەقیقەت حەشاربدات(9)، لەحاڵێكدا كە دەسەڵات تووشی تەنگەژە و قەیرانی جۆربەجۆر دەبێتەوە ئەوا پەنا بۆ ئایدۆلۆژیا دەبات و دەتوانی سۆز و مەیلی جەماوەر بۆخۆی رابكێشێت، جەماوەر بەئاسانی بە دروشم و كاتیگۆریا ئایدۆلۆژیاییەكان دێتە جۆشوخرۆش و كاری مەزن ئەنجامدەدات، پرسەكە ئەمەیە تاچەند لەنێو حیزبەكانی ئێمەدا ئایدۆلۆژیا جێگیرە و ئۆرگانە جۆربەجۆرەكانی حیزبی رەنگڕێژكردووە و چووەتەنێو جومگە سەرەكییەكانیەوە؟ تاكو چەندە كەسێكی حیزبی بۆ ئایدۆلۆژیا دەمرێت كە ئەمە بۆ ئەمڕۆ زۆر گونجاونییە، بەڵام راستییەكی حاشا هەڵنەگرە، چونكە ئایدۆلۆژیا یەكێكە لە چەمكە هەرەفراوان و فرەڕەهەندەكان و چەندین واتا و دەلالەتی هەیە، لێرەدا دەگوترێت تاكو چەندە تاكی حیزبی یان تاكی كورد كە هەواداری حیزبە سیاسییەكانی كوردە بڕوای بەئەوەهەیە كە ئەسڵ لەمرۆڤدا سەربەستی و ئازادبوونیەتی لەهەر شێوە كۆنترۆڵكردن و دەستەمۆیی و تەنانەت چاودێریكردنیشی، ئەمە نەك لەلایەن حكومەتە داگیركارەكان و ئەتنیكە نەیارەكانەوە بەڵكە لەلایەن دەسەڵاتە لۆكاڵییەكانیشەوە، تاكی كورد بڕیاری ئەوەی داوە كە وەكی نەتەوەیەك مافی خۆیەتی دەوڵەتی سەربەخۆیی هەبێت و شەریكایەتی كەسیدیكە نەكات، چونكە بنەماكانی حكومەتداری هەیە و خاكی زۆر و ئابووری باش و جوگرافیایەكی شیاو و ملیۆنان رۆناكبیر و پسپۆڕ و كەسانی بەئەزموونی هەیە و سەدان حیزبی سیاسی و چەكداریشی هەیە، داخۆ هێشتا هەرلەوە دەترسێت لەوەها داواكردنێك ئیمانی لەقببێت و بكەوێتەبەر خەشم و قینی ئیلاهی؟ یا هێشتا هەر پێیوایە لەگەل و ئەتنیكەكانیدیكە كەمترە و ناتوانێت بەبێ‌ سەردار و گەورەیەك ژیانی سیاسی و ئیداری و كۆمەڵایەتی خۆی وەك پێویست بگوزەرێنێت. ئەوەی دەگوترێت ئەمەیە كە كورد لەئاستی نێو دەوڵەتیدا وەكی پێویست نەناسراوە، واتە بەرلەئەمڕۆ نەدیتراوە ئەزموونی حوكمڕانی هەبێت ئەمەش دەبێتە مایەی ئەوەی كە كورد هەر لەچاوەڕوانیدا بیگوزەرێنێت تاكو بەچاكی دەناسرێت، بەڵام پێناچێت ئەمە راستییەكە بێت، فاكتەری بەهێزتر هەیە كە ئاماژەی پێبكرێت ئەویش ئەوەیە كە هەندێك پێیانوایە بەهۆی دابەشبوونی كورد بەسەر ئەو حكوماتەندا كە لە بەرەی زلهێزەكاندان بووەتەڕێگر لەبەردەم هەرجۆرە بیركردنەوەیەك لە خەونی دروستكردنی دەوڵەتی كوردی، بائێمە ئەو راستییە لە هیگڵەوە ببیستین كە ئەویش ئەوەیە هەموو نەتەوەیەك دەتوانێت دەوڵەت دروستبكات، رۆحی نەتەوە لەدەوڵەتدا بەرجەستەیە و تاكو ئەوكاتە ئەم رۆحە ئۆقرەناگرێت، نازانین بۆچی هێشتا چاوەڕوانی زەمانە دەكەین بۆ بەرجەستەبوونی ئەم رۆحە. بەهەرحاڵ ئێمە دواتر دەگەڕێینەوە بۆئەم بابەتە و رای ئەوانە وەردەگرین كە قسەیان هەیە لەسەر ئەم بابەتە هەستیارە.

شیاوبوونی هەڵكەوتەی جوگرافیایی كوردستان بۆ بەدەوڵەتبوون

مەبەست لەهەڵكەوتەی جوگرافیایی سنووری جوگرافیاییە كە تاچەند ئەم سنوورە بەرفراوانە لەڕووی جوگرافیاییەوە شوێنی دەوڵەتی لێدەبێتەوە، راستییەكەی لەهەموو دنیادا كێشەی دیاریكردنی سنووری جوگرافیایی بوونی هەیە، چونكە ئەمە دەرەنجامی داگیركاری و دەستێوەردانی حكومەتە بەهێزەكان بۆسەر خاكی ئەو وڵاتانەی كە وەك پێویست نەیانتوانیوە بەرگری لەخۆیان و خاكەكەیان بكەن، سنووری كوردستانیش لەم یاسایە بەدەرنییە، كوردیش بەهۆی ئەوەی دەوڵەتێكی سەربەخۆ و بەهێزی نەبووە ئەوا دەوڵەتە هاوسنوورەكانی بە ویستی خۆیان و بەپێی بەرژەوەندی تایبەت بەخۆیان هەرجارە و بەشێكیان لێداگیركردووە و خستوویانەتەسەر نەخشەی بنەڕەتی وڵاتەكانی خۆیان، ئەمەش گەورەترین كێشەی ناوەتەوە كە تاكوئیستاش بێچارەسەرە. تاكوئێستاش نەخشەیەكی ئەوتۆ نییە كە بكرێت لەڕووی یاساییەوە كاریلەسەربكرێت، بەڵام لەڕووی مێژووییەوە ئەوا مێژوونووسەكان باسیان لەم سنوورە جوگرافییاییە كردووە و دەكرێت تەنها وەك دیكۆمێنتێكی مێژوویی تەماشابكرێت، چونكە لەحاڵیحازردا ئەستەمە بیر لە یەكخستنەوەی ئەم جوگرافیا بەرفراوانە بكرێتەوە كە دابەشی سەرچەند دەوڵەتێك كراوە، ئەم دەوڵەتانە هێشتا كورد وەك نەتەوە ناناسن و دانیپێدانانێن چجای ئەوەی ئەو بەشە خاكەی بۆ بگەڕێیننەوە كە داگیریانكردووە.

مێژوونووسی ئێرانی “حەمدوڵای موستەوفی ئەلقەزوینی”(1339 ز. كۆچیدوایییكردووە) بەمجۆرە سنووری كوردستانی دەستنیشانكردووە كە لە خۆرهەڵاتەوە بە عێراقی عەجەم، لە باكوورەوە بە ئازەربایجان، لە خۆرئاواوە بە عێراقی عەرەبی و لە باشووریشەوە بە خوزستان دەستنیشاندەكات. مێژوونووسی كورد”شەرەفخانی بەدلیسی”(740 كۆچی 1596 ز) لەشەرەفنامەكەیدا بەوردی ئەم سنوورەی دیاریكردووە و زانای گەورەی كورد “محەممەد عەلی عەونی” لە ساڵی (1920)دا لەو پێشەكییەدا كە بۆ (شەرەفنامە) عەرەبییەكەی نووسیوە دەڵێ‌: (پوختەی سنووری كوردستان ئاوایە: لە باكوورەوە كۆماری ئەرمەنستانی بەردەستی ڕوس، لە رۆژهەڵاتەوە: ئازەربایجانی ئێران و عێراقی عەجەم و مەڵبەندی فارس، لە باشوورەوە: خوزستانی ئێران و عێراقی عەرەب و چۆڵی شام، لە خۆرنشینیشەوە: چۆمی فورات و بڕێك لە ویلایەتی رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ.⁽¹⁰⁾ هەڵبەتە كەسانیدیكەش قسەیان لەسەر ئەم سنووربەندییە كردووە و بەپێی توانا سنووری جوگرافیایی كوردستانیان دیاریكردووە لەوانە مێجەر “ئەدمۆندز”.(11) هەروەها پرۆفیسۆر لازەریف⁽¹²⁾ و د. جەمال نەبەز. ⁽¹³⁾ عەبدوڵلا غەفور بەمجۆرە ئەم جوگرافیایەی كورت و پوختكردووەتەوە دەڵێت: كوردستان دەكەوێتە باشووری رۆژئاوای كیشوەری ئاسیاوە. سنوورەكەی لە باكوورەوە لەگەڵ ئازەربایجان و ئەرمینیا و توركیادایە، لە باشوورەوە ئیران و كەنداوی (فارسی-عەرەبی) لە رۆژهەڵاتەوە ئازەربایجان و ئێرانە. لە رۆژئاواشەوە، عێراق و سوریایە. گەر سەرنجبدەین شوینگەی فەلەكی كوردسان بەگوێرەی تۆڕی هێڵەكانی درێژی و پانی كوردستان لەنێوان هێڵی پانی 39، 40ی باكوور و 61، 30ی باكوور، (واتە 78. 9هێڵ)و لەنێوان هێڵی درێژی 61، 52ی رۆژهەڵات و00. 36 رۆژهەڵاتدا (61، 16هێڵ) راكشاوە، درێژایی خاكی كوردستان لە باكوورەوە تاكو باشوور، نزیكەی 1300 كیلۆمەترە. پاناییەكەشی لە رۆژهەڵاتەوە بۆ رۆژئاوا، خۆی لە 550كم دەدا، ئەو پاناییە لەهەموو لایەكەوە وەكو یەك نییە. هەتا بەرەو باشووریش بڕوێن، ئەو پاناییە تەسكتردەبێتەوە. لە بەشی كۆتایی باشووردا، لە112كم زیاترنابێ‌. لە شوێنگەی فەلەكی كوردستاندا بۆماندەردەكەوێت كە ئەم وڵاتە كەوتووەتە بەشی باشووری نێوچە سازگاری باكوورەوە، واتە شوێنی كوردستان لەنێوان ئاووهەوای بیابانی گەرم و زەریای ناوەڕاستدایە،⁽¹⁴⁾ ئیدی دیارە كە كوردستان هەوڵكەوتەیەكی تەواو گونجاوی هەیە بۆ بونیاتنانی دەوڵەت و دەبینی لە دوو لاشەوە بواری كەناری زەریایی هەیە، یەكەم: تەنگەی (هورمز) كە لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی داگیركەری ئێراندایە. دووەمیش: شاری (ئەسكەندەروونە) كە لە بن چنگی دەوڵەتی داگیركەری توركیادایە. ^(١٠)

چیاكانی كوردستان لەنێوان كۆسپی بەردەم دروستبوونی دەوڵەت و قەڵایەكی قایم بۆ پاراستنی گەل

زیاتر لەنیوەی تۆپۆگرافیای كوردستان لە (چیا) پێكهاتووە و تۆپۆگرافیای كوردستان لەڕووی بەرزی و نزمییەوە لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكیدیكە جیاوازی هەیە، ناوچەی باكوور و رۆژهەڵات بە چیای بەرز داپۆشراون كە بەرزایی هەندێكیان لە چوار هەزار مەتر زیاتر⁽¹⁶⁾ دەبێت، بەڵام ناوچەی باشوور و رۆژئاوا نزمن و چیایان كەمە و بەزۆری لە دەشتایی پێكهاتوون. لەنێوان ئەم دوو دیاردە سروشتییەدا چەندین تەپۆڵكە هەن، بەشێوەیەكی گشتی تۆپۆگرافیای كوردستان لە سێ‌ بەشی جوگرافیایی جیاواز پێكهاتووە. ^(١٧)

تاكوئیستاش ژمارەی تەواوەتی چیاكانی كوردستان نەزانراوە، هەرچەندە ناوبەناوە هەندێ‌ نامێكەی واهەیە 220 چیای تۆماركردووە و هەندێكیش 122چیا.⁽¹⁸⁾ لەڕووی ستراتیژی سەربازییەوە ئەو كۆمەڵە چیایە بایەخێكی یەكجار گەورەی بۆ كوردستان پەیداكردووە، بۆیە هەر لە كۆنەوە تائەوڕۆش، نەتەوەی كورد تەنیا كەژ و كێوەكانی كوردستانی بە دۆستی راستەقینەی خۆی زانیوە، لەهەموو تەنگانە و لێقەومانێكدا هەر پەنای بۆ ئەو شاخانە بردووە.^(١٩)

سایكۆلۆژیای كورد و بەستنەوەی بە دەوڵەتدارییەوە

دەربارەی ساكۆلۆژیاو كەسایەتی كورد هەندێك لە توێژەرە بیانی و خۆماڵییەكان بەشێوەی سەرپێی دید و تێڕوانینی خۆیان خستۆتەڕوو، كە هەندێكیان بەئاشكرا ئەم فاكتەری كەسایەتی و ساكۆلۆژیایە وەك هۆیەكی سەرەكی پیشانداوە بۆئەم دۆخەی ئیستای كورد و نەبوونی سەربەخۆیی و دروستنەكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ. كورد نەتەوەیەكی هیندو- ئەوروپییە، لە رەگەزی ئارییە ئێرانییەكانە و دەرەنجامی توێژینەوە زانستییەكانیش دەركەوتووە كە لە نەوەی میدیاییەكانە. نەتەوەی كورد بە یەكێك لەهەرە نەتەوە كۆنەكانی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی ئاسیای بچووك دادەنرێت. پتر لە شەش هەزار ساڵ دەبێت، لەسەر خاكی نیشتیمانی بابوباپیرانی خۆی دەژی. نەتەوەی كورد راستەوخۆ بەشداری لە گەلێ‌ رووداوی گرنگی ناوچەكەدا كردووە، بەڵام هیچكاتێك لەلایەن ئیمپراتۆریاكان و دەوڵتەكانی ئەوڕۆی ناوچەكەوە بایەخیپێنەدراوە.^(٢٠)

كورد خاوەنی چەندین خەسڵەتی تایبەتییە و هەموو ئەوكەسانەی كە ئاوێتەیانبووە و لەنزیكەوە دەیانناسێت دان بەئەمەدا دەنێت. ئەوان زیرەكن و ئەم زیرەكییەش لە جەستەیانەوە بەدیاردەكەوێت، خاوەنی بڕیاری دروست و دڵنەرمین، خاوەنی خەیاڵی شیعری بەپیتن و گیانێكی هەجوكارانەی چاوەڕواننەكراویشیان هەیە. تادەگاتە ئەوە كە دەڵێت خواست و حەزی ئەوان بۆ ئازادی لەوانە كەمترنییە.^(٢١)

ئیدی دیارە كە كورد ئەو گەلەیە كە دوژمنەكانی و رۆژهەڵاتناسەكانیش پێكڕا شایەتی ئەوەی بۆدەدەن كە نەتەوەیەكە لەڕووی سایكۆلۆژیاوە و رۆحییەتەوە نەتەوەیەكی خاوەن خەسڵەت و سیفەتە گەورە و گرانەكانە كە هیچی لەئەودوای نەتەوەكانیدیكەی سەرزەمین كەمترنییە بۆ سەربەخۆبوون و دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ لەسەر خاكەكەی. تەنانەت كورد لەچاو گەل و نەتەوە خۆرهەڵاتییەكانیشدا بڕوای بە ئازادی چین و رەگەزەكانیش زیاترە وەكی “لۆسیان رامبۆ دەڵێ‌: سەبارەت بە مەسەلەی ئازادی و مافەكانی ژن، كورد بەپێچەوانەی ئەوەی كە دەربارەی گەلانی خۆرهەڵاتی هەیە بەگشتی و گەلە موسڵمانەكانیش بەتایبەتی، ئافرەت لای كورد لەگەڵ پیاودا یەكسانە و هیچ كۆتوبەندێكی لەسەر نییە. لەمەڕ دۆزی رۆشنبیریشەوە ئاماژە بەئەوە دەكات كە رۆشنبیرەكانی كورد بیریان فراوانە و ئەم رۆشنبیرانە كاریگەری تەواویان لەسەر كۆی هاوڵاتییەكان هەیە و دەبینیت رۆشنبیری كورد بە چەندین زمان قسەدەكات یان بە چەند زمانێكی ئەوروپیی قسەدەكات وەك ئینگلیزی و فەڕەنسی و ئەڵمانی و تەنانەت زمانی روسیش دەزانن، ئەمە وێڕای زمانەكانی عەرەبی و توركی و فارسیش، من چەندە دڵخۆشدەبووم كاتێك گوفتوگۆیەكم لەگەڵ دادەمەزراندن دەمبینی ئەوان بەتەواوی ئاگاداری كێشە و بابەتە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی جیهانن.^(٢٢)

حوسێن محەممەد عەزێز دەڵێت: هۆی دواكەوتن و سەرنەكەوتنمان لە مێژووی تاڵماندا گەلێ‌ زۆرە، بەڵام دڵپاكی، سافیلكەیی، خۆشبڕوایی، باوەڕكردن بە دوژمنان و داگیركەران سەرباری هەمووانە. سەردار و میرە كوردەكان نەیاندەزانی، بەڵێن و سوێندی فەرمانڕەوایان و دەسەڵاتدارانی داگیركەران، بێبنج و بنەوانن، بنیان شڕە، زوو پەشیماندەبوونەوە و هەڵدەوەشێنرێنەوە یا كاتێ‌ مردن لەدوای خۆیان یەكێكیدیكە، گوێ‌ بۆ ئەو بەڵێنانە شلناكات. لەبەرئەوەی هەستی نەتەوەیی كورد لاوازبوو، بیروباوەڕێكی رەسەنی كوردی نەبوو، تینی پلەی نیشتمانپەروەری كزبوو، دەماری بیر و هۆشی ئەو فەرمانڕەوا كوردانە سڕبووبوو، بە قەوانی برایەتی و هاوئایینی تەفرەدەدران، لەبەر – راستگۆیی، بێفێڵی وكاڵوكرچی- خۆیان كە ئەمانە لە كاری جەنگ و رامیاریدا بێكەڵكن، زۆرجار وەك كەوی خۆخۆریان لێدەهات و لە گیانی یەكدی بەردەبوون، ناپاكییان لەگەل و نیشتمانەكەی خۆیاندەكرد. كەچی گەر سەردارێكی كورد، بە دەیان ساڵ نۆكەری بۆ داگیركەران بكردایە، تەنیا هەڵەیەكی بكردایە، بێگانە هەرگیز لەبیریاننەدەچوو، داگیركەران هەرگیز شتیان لە كورد قبوڵنەكردووە، گەر دەسەڵاتیشیان نەبووبێت یان دەستیان پێنەگەیشتبێت، ئەوە هەرگیز هیچیان لەیادنەكردووە و لەكاتی خۆیدا هەلیان بۆ هەڵكەوتبێت، تۆڵەیانلێسەندووەتەوە.^(٢٣)

لەمەی پێشەوە ئەوەمان بۆ دەركەوت كە نووسەر لەمەڕ سایكۆلۆژیای كوردەوە تێڕوانینی تایبەتی خۆی هەیە و پێیوایە كە یەكێك لە فاكتەرەكان ئەوەیە كە كورد دڵساف و ساوێلكە و خۆشباوەڕە و لەزۆرباردا دوژمن سوودی لەم بارەسایكۆلۆژییەی كورد وەرگرتووە و بەئاسانی كوردی تەفرەداوە، لەلایەكیدیكەشەوە ئاماژە بەئەوە دەكات كە كورد خاوەنی ئایدۆلۆژیایەكی بتەو و بەهێزی نەتەوەییانەی ئەوتۆ نەبووە تاكو بەشێوازێك لەسەر داوا و مافەكانی سووربێت كە چۆك بەداگیركەران دابدات و بە مافەكانی خۆی شادبێت و دەوڵەتی خۆی بونیاتبنێت. لەكاتێكدا میر شەرەفخانی بەدلیسی لەشەرەفنامەكەیدا دەفەرموێت: چونكە كورد نەهاتوونەتە ژێر فەرمانی تاكە فەرماندارێكەوە، بۆیە لەیەكتر نامۆن وخوێنی یەكتری دەڕێژن و گوێنادەنە هێمنایەتی و رێكوپێكی و لەسەر زۆر وكەم زووهەڵدەچن.⁽²⁴⁾ تێڕوانینەكەی جەنابی میر شەرەفخان روونە و پێمانوایە هیچ تەمومژێكی تێدانییە و تاكو هەنوكەش كە سەردەمی ئاوێتەبوونی كلتورەكانە هێشتا كورد ماڵی خۆی رێكنەخستووە و نەك ناچێتەژێر ركێفی تاكە رەهبەرێكەوە تەنانەت لەڕووی ئایدۆلۆژیایشەوە هەرئەمە ناكات و تاكی كورد و گروپ و حیزبەكانی كورد توێژەر و رۆشنبیران و.. هتد، لەسەر تاكە یەكهەڵوێست رێكناكەون و ئەمەش چەندانبار زیانی بە دۆزی سیاسی و نەتەوەیی ئەم گەلە گەیاندووە، ئیستاش كورد هاوڕا و تەبانییە لەسەر ئەو شێوە دەسەڵات و حكومەتەی كە لەئاییندەدا پێویستە كاری بۆبكرێت، ئەمەش راستی و دروستی بۆچوونەكەی میر دەسەلمێنێت. ئەمین زەكی بەگ دەفەرموێت: لە ئیبتیدای تاریخەوە تائیمڕۆ، ئەگەر بەدیقەت تێفكرین، دەبینین كە پەشۆكی و ماڵوێرانی ئەم قەومە، هەموو نەتیجەی نیفاق و تەفرەقەیان بووە وتا ئەم حاڵەیان دەوامبكا دائیمەن لەژێر دەستوپێدا دەچن.⁽²⁵⁾ مێژوونووسی گەورەی كورد هەموو فاكتەرەكانی گەڕاندووەتەوە بۆ تاكە فاكتەرێكی دەروونیانە ئەویش دەردی نیفاق و دوو دڵی و ناڕاستگۆییە لەگەڵ یەكدیدا، ئەم پێیوایە تاكو ئەوكاتەی ئەم گەلە بە راستگۆیانە هاوڕا و هاوئاهەنگ نەبن ئەوا مەحاڵە بتوانن خواستە نەتەوەییەكانی خۆیان فەراهەمبكەن و بتوانن بە مافە نەتەوەییەكانیان شادبن، ئەویش بە دروستكردنی دەوڵەەتی نەتەوەیی یان هاوچەشنی ئەو دەوڵەتە مۆدێرنانەی كە ئەمڕۆ لە زۆربەی وڵاتانی دنیادا فەرمانڕەواییدەكەن. شەهید دكتۆر عەبدوڕەحمانی قاسملو دەڵێ‌: نەتەوەی كورد لە مێژووی خۆیدا، لە بنەڕەتەوە حەزی لەڕێكخستن نەكردووە.⁽²⁶⁾ ئەم دید و تێڕوانینەی قاسملۆ كەمێك تەمومژی پێوەدیارە، بەڵام ئاشكرایە كە لەگەڵ دید و تێڕوانینەكانی پێشوو خاڵی هاوبەشیان هەیە و گەر دیقەتبدەین ئەوا شەرەفخانی بەدلیسیش ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە كە كورد نەهاتوونەتە ژێر ركێفی تاكە فەرماندارێكەوە و لەیەكتریش نامۆن، ئەمەش هەر بە واتای ئەوەیە كورد نەیتوانیوە وەك پێویست خۆی رێبخات، بەڵام حوسێن محەممەد عەزێز لەئاماژەیەكدا دەڵێت هەر ئەم هۆیانەش بووە، وایلێكردووین فێربین، بە نۆكەری بژین، خۆمان لە ئاستی داگیركەراندا بەكەمبزانین كە ئەوەتا ئەوڕۆش بە سەرچاوەی هەموو دەردوبەڵایەكمان دادەنرێت و لەخوێنماندا قوڵپدەدات، بۆیە ئەوەتەی نەتەوەی كورد هەیە، هەمیشە لەژێر باری چەوساندنەوەدا بووە، نیشتمانەكەی داگیركراوە، خاكەكەی دابەشكراوە، مافی لێزەوتكراوە، بەهەموو لایەكدا راونراوە، بەدەرنەراوە و پەرت و بڵاوكراوەتەوە، وڵاتەكەی بەدەیانجار لەمێژوودا تاڵانكراوە، كاولكراوە و سووتێنراوە، خۆیشی راگوێزراوەتەوە، تا بەتەواوی لێكدابڕاوە، لاواز و بێهێزكراوە، بەڵام هەرگیزاوهەرگیز، گیانی ئازادی، سەربەخۆیی و خۆبەختكردنی تێدالەنێونەچووە، هەر زینووبووەتەوە، هەستاوەتەوە و راپەڕینێكی نوێی بەرپاكردووەتەوە، بۆیە هەرگیز نەمردووە و هەرگیزاوهەرگیزیش نامرێ‌.^(٢٧)

پێمانوایە لێرەدا واتە لە خاڵی نەمری رۆحی نەتەوەییانەدا و لەم خاڵەدا كە كورد هەرگیز بۆ هەتاهەتایە شكستناخوات و چۆكدانادات و دەست لە مافی چارەی خۆنووسین هەڵناگرێت و هەر سوورە لەسەر بەدەستهێنانی مافە رەواكانی خۆی و دەیەوێ دەوڵەتی خۆی هەبێت و بە سەربەخۆیی و بە ئازادی لەسەر خاكی نیشتمان دەوڵەتێكی هەبێ، لەم تێڕوانینەدا لەگەڵ دید و تێڕوانینی هیگڵ بۆ دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی یەكدەگرنەوە، چونكە هیگڵ پێیوایە هەموو گەلێك دەتوانێت ئیرادەی خۆی بۆ دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەییانە بخاتەكار و دەوڵەتێك بۆ خۆی دروستبكات، گەر سەرنجبدەین زۆربەی گەڕیدەكانی خۆرئاوا سەرسامی خۆیان لە شكۆمەندێتی و شەهامەت و مەردایەتی تاكی كورد پیشانداوە “مێجەرسون” دەڵێ‌ گەر نموونەی رەسەنایەتی مرۆڤ وەربگرین ئەوا هەرگیز كەس پێشی كورد ناداتەوە.⁽²⁸⁾ رۆژهەڵاتناسێكیدیكە لەمەڕ سایكۆلۆژیای مرۆڤی كوردەوە دەڵێ‌: كورد لەڕووی ئەدەبییەوە دەستودەم پاكە و زیاد لەپێویست دەستپاكە، هیچجۆرە گەندەڵییەكی لێناوەشێتەوە كە بەزۆری لەئەودوای خۆرهەڵاتدا بەربڵاوە، دەكرێت بگوترێت كە ئەم گەندەڵییانەی كە دەكرێن كورد هیچ دەربارەیان نازانێت.⁽²⁹⁾ میجەر باڵتونی خۆرهەڵاتناسیش لە ئاماژەیەكی زۆر گرنگدا دەڵێ‌: هەموو هێزە گەورەكان خۆیان تاقیكردووەتەوە و ئەو داگیركەرانەش كە لە خۆرهەڵات و خۆرئاواوە هاتوون هەوڵی خۆیانداوە تاكو رۆشنبیری و كلتورەكانی خۆیان بەسەر كوردا بسەپێنن، بەڵام بۆیاننەكراوە و بۆیان نەچووەتەسەر(ئاشوریەكان) یۆنانییەكان، رۆمانەكان، فرسییەكان، فارسەكان، عەرەبەكان، مەغۆلەكان و توركەكانیش، هەموویان هەوڵی خۆیانیانداوە بۆ سەركۆنەكردنی ئەم گەلە بەڵام شكستیانخواردووە.^(٣٠)

كوردستان لەیەك پارچەییەوە بۆ دابەشكردن

ئێمە تەنها وەك مێژوویەكی پڕلە شكۆمەندی و پیرۆزێتی باس لە دەوڵەتێكی سەربەخۆی كورد دەكەین لەمێژوودا كە ئەویش دەوڵەتی مادبووە، ئەینا گەر سەرنجی مێژووی نوێ‌ بدەین ئەوا دەكرێت قسەلەسەر كورد بەوجۆرە بكەین كە بەرلە دروستبوونی ئیمپراتۆریا و خەلافەتی عوسمانی و دەوڵەتی سەفەوی كورد بە یەكپارچەیی لەسەر خاكی خۆی نیشتەجێبووە، ئاشكرایە تاكو سەرەتای سەدەی شانزە كوردستان یەكپارچەبووە، بەڵام كاتێك لە ساڵی 1299 ی زایینی ئیمپراتۆریا و خەلافەتی عوسمانی لە باكووری كوردساندا شوێنی خۆی قایمدەكات و لە 1501ی زاینیشدا دەوڵەتی سەفەوی شیعە لە تەورێز جێگیردەبێت و دادەمەزرێت، چەندین شەڕ و كێشە لەنێوان ئەو دوو ئیمپراتۆریایەدا روویانداوە و كوردیش لەو نێوەندەدا تووشی زیانلێكەوتنی زۆربووە، بەڵام زیانی گەورەی لەدوای جەنگی (چاڵدێران)⁽³¹⁾ لێكەوتووە، ئەم جەنگە دەبێتە خاڵی وەرچەرخانی چارەنووسسازانە بۆ گەلی كورد و نوختەگۆڕانێكی گرنگە لە مێژووی نەتەوەی كوردا، سوڵتان سەلیم بە یارمەتی كوردەكان، بەسەر سەفەوییەكاندا سەردەكەوێت لە ئەنجامی ئەوشەڕەدا، توركە عوسمانییەكان و فارسە سەفەوییەكان بەگوێرەی پەیماننامەی (زەهاو) لە ساڵی 1639ز، بۆ یەكەمجار كوردستانیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكرد. گوتراوە كە كورد هێزێكی گەورەبووە و حسێبی لەسەر كراوە چونكە لەو سەروبەندەدا كورد خاوەنی نزیكەی چل و شەش میرنشین بووە و شێوازی پەیوەندی نێوانیشیان زیاتر لەشێوەی پەیوەندی فیدرالیزمانە بووە، بەڵام لەدواتردا كە جەنگ كۆتاییپێدێت ئەوا سەرەتای قۆناغێكی كارەساتئامێز لە ژیانی سیاسی و نەتەوەیی گەلی كورد دەستپێدەكات و میرنشینەكانی لای رۆژوا و سەروو و خوارووی كوردستان دەچنە ژێر دەسەڵاتی سەفەوییەكان.⁽³²⁾ و بەشی رۆژهەڵاتەكەشی دەبێتە بەشێك لە قەڵەمڕەوی خەلافەتی عوسمانی. دوای ئەوەی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لە ئەنجامی كۆتاییپێهاتنی جەنگی یەكەمی جیهانیدا (1914-1918) رووخا، نەخشەی رامیاری ناوچەكە بەتەواوی گۆڕا، میراتی ئیمپراتۆرییەتەكە لەنێوان دەوڵەتە سەركەوتوەكانی جەنگدا دابەشكرا، بەوپێیەش رۆژئاوای كوردستان جارێكیدیكە دابەشكرایەوە، كۆمەڵێ‌ دەوڵەتی نوێ‌ لەناوچەكەدا دروستبوو، وەكو توركیای نوێ‌، عێراق، سوریا، پاشان لە هەریەكێ‌ لەو وڵاتانەدا و لە سەردەمی جیاجیادا، دەستیان بە سەرژمێری گشتی دانیشتوانكرد.^(٣٣)

دابەشكردنی دووەمی كوردستان بەتەنیا لە ئەستۆی داگیركەراندا نییە، ئیمپریالیزمی جیهانیش رۆڵی كاریگەر و راستەوخۆیان لەو دابەشكردنەدا هەبووە، ئەم رۆڵە لە چارەكی یەكەمی سەدەی بیستەمدا لەنێوان ساڵەكانی (1915-1920)دا بوو بە یارمەتی و نەخشەڕێژی هەریەكێك لە ئیمپریالیزمی ئینگلیزی و فەڕەنسی و كەمالیستەكان و میرنشین و شێخەعەرەب و فارسەكان، نەخشەی ئەم پلانە لەكاتی جەنگی یەكەمی جیهانی و ساڵانی (1919-1922) لەكاتی شەڕی توركی یۆنانی و شەڕی توركی ئەرمەنی كێشراوە، بەڵام ناكۆكی، ناتەبایی، دووبەرەكی، ناپاكی، نەبوونی ستراتیژێكی نەتەوەیی روون و ئاشكرا، لاوازی هەست و هۆشی كوردایەتیش هۆیەكی گەورەی ئەو دابەشكردنە پێكدێنێت كە ئیمپریالیزمی جیهانی و كۆنەپەرستەكانی ناوچەكە توانییان نەخشە و پیلانە گڵاوەكانیان بەسەر سەركردەكانی ئەو سەردەمەی بزووتنەوەی كوردایەتییدا تێپەڕێنن.^(٣٤)

نووسەر تێبینییەكی جوانی داناوە لەمەڕ دووەمین دابەشكردنی كوردستانەوە كاتێك دەڵێت: گەر هۆی سەرەكی یەكەم دابەشكردنی كوردستان لەنێوان توركە عوسمانییەكانی و فارسە سەفەوییەكاندا، بۆ فاكتەری جیۆپۆلەتیك، ستراتیژی ناوچەكە، چاوچنۆكی و پاوانخوازی بگەڕێتەوە ئەوا هۆی سەرەكی لەتوپەتكردنی و دووەم دابەشكردنی كوردستان لەلایەن ئیمپریالیزمی جیهانییەوە بۆ بوونی نەوتێكی زۆر لەكوردستاندا دەگەڕێتەوە.^(٣٥)

دروستبوونی دەوڵەتی كوردی لەنێوان خەمساردی سیاسییەكان و پەرۆشی رۆشنبیراندا

رۆشنبیران لەژێر رووناكایی دید و تێڕوانینی فەلسەفەكارانی سیاسی و حوكمڕانییەوە هەر بەئومێدی ئەوەن هەلی گونجاو بڕەخسێت و كورد دەوڵەتی خۆی دروستبكات، لای رۆشنبیر ئەمە خەون نییە بەڵكو ئەمە واقێعێكی روون و رەوانە و لەئاییندەدا ئەم هیوایە دەبێتە واقیع و گەلی كورد وەكی ئەودوای گەل و نەتەوەكانیدیكە دەوڵەتی خۆی لەسەر خاكی كوردستان بونیاتدەنێت.

نەتەوەی كورد ئەوەتەی هەیە، دژی داگیركەران و دوژمنان لە خەباتێكی سەختی بێوچاندایە، لەپێناوی ئازادی و سەربەخۆییدا خوێندەڕێژێت و لاشە دەنێژێت، تێكۆشان و قوربانییە یەك لەدوای یەكەكانی میرەكانی سۆران، بادینان، بۆتان، بابان و.. هتد، نیشانە و بەڵگەی راستی ئەم بۆچوونەمانە. هەندێك لە سەرانی كورد دەڵێن: دوژمنمان زۆرە، كوردستان بەسەر پێنج دەوڵەتدا دابەشكراوە، بۆیە ناتوانین جیابینەوە و دەوڵەت دامەزرێنین، چونكە لەكاتی داواكردنی دەوڵەتێكی یەكگرتوو بۆ كوردستانی گەورە، هەموو داگیركەرانمان وەك شارەزەردەواڵە لێدەورووژێن، گەلەكۆمەكیمان لێدەكەن پەلامارماندەدەن. ئەمە تائەندازەیەكی زۆر راستە، بەڵام ئەدی چەند ساڵە بەدرێژایی مێژوو، ئەو داگیركەرانە گەمەیان لەگەڵدا كردووین لەچاو گەلانی جیهاندا كە ئێمە داوای هیچیانلێناكەین، داگیركەران هەمیشە دژی نەتەوەی كورد یەكنەبوون؟ چەندین رێكەوتنامەیان بۆ لەنێوبردنی كورد مۆرنەكردووە؟ داخۆ گەر داوای جیابوونەوەمان كردایە لەوەزیاتر چییانلێدەكردین؟ نەتەوەی كورد ناتوانێ‌ تاسەر برایەتی كورد و تورك، كورد و فارس،  كورد و عەرەب بپارێزێ‌.^(٣٦)

بنەماكانی بەدەوڵەتبوونیشی تێداهەیە. بۆیە بەباشمانزانی ئاماژە بە دید و تێڕوانینی چەند نووسەر و رووناكبیرێك بكەین لەمەڕ دروستبوونی دەوڵەتی كوردی و بزانین تاكو چەندە ئەوان پێیانوایە هەلومەرجی دروستبوونی دەوڵتێكی سەربەخۆ بۆ گەلی كورد هاتووەتەپێشەوە و تاچەند دەكرێت پەلە لە راگەیاندنی دەوڵتێكی سەربەخۆ و دیموكرات بكرێت؟

لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا لە (د. نوری تاڵەبانی) كە دەڵێت: ئایا مەرجە ئێمە هەرچاوەڕوانی زەمینە و هەلومەرج بین و ئەمە بكەینە بیانوو بۆ ئامادەنەكردنی پرۆژە و ئەجیندایەك بۆ ئەو مەبەستە كە خەونی چەندین ساڵەی نەتەوەكەمانە؟ دكتۆر “نوری تاڵەبانی” لەوەڵامدا دەڵێت: بەبێ‌ زەمینەخۆشكردن دەوڵەتی سەربەخۆ دروستناكرێت و كۆمەڵگای نێودەوڵەتیش پشتگیریلێناكات، پرۆسەی دروستكردنی دەوڵەتی كوردی پرۆسەیەكی نەتەوەییە، بەبێ‌ هاوكاری هەموو لایەنە سیاسییەكان و رێكخراوانی كۆمەڵاگای مەدەنی و نوێنەرانی هەموو نەتەوەكان و ئایین و ئایینزا جیاوازەكانی كوردستان سەركەوتوونابێت، لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو دروشمی دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی یەكگرتوو لە باكووری كوردستان بەرزكرایەوە، بەڵام لەبەرئەوەی زەمینەی بۆ خۆشنەكرابوو، بە دروشیمی مایەوە. جاروبار داوا لە كورد كراوە داوای دروستكردنی دەوڵەتی خۆیان بكەن. سەبارەت بەوەی ئایا دەكرێت كورد سوود لە بابەتی نەوت وەربگرێت بۆ سەرخستنی پرسی دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان ؟ د. نوری تاڵەبانی دەڵێت: بەداخەوە تائیستا سەروەت و سامانی كوردستان سەرچاوەی نەهامەتی بوون بۆ كورد، لەپێناوی نەوتی كەركوك، بەریتانیا لەپاش كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی، ویلایەتی موسڵی خستەسەر سنووری دەوڵەتی عێراق كە لە ساڵی 1921 لەهەردوو ویلایەتی بەغدا و بەسرە دروستیكردووە. دووری كوردستان لە دەریایەكی نێودەوڵەتی بووەتە هۆی ئەوە كورد نەتوانێ‌ وەك دەوڵەتانی كەنداو سامانی نەوت و گازی خۆی راستەوخۆ رەوانەی دەرەوە بكات، نەوتەكەی دەبێت لەڕێگای وڵاتێكی دراوسێوە هەناردەی دەرەوە بكرێت، بەڵام سەبارەت بەئەوەی داخۆ هەربەرپرسەكانی كورد ئەركی بەرپرسیارێتی دروستكردنی دەوڵەتی كوردی دەگرنەئەستۆ یان بەشێك لەم ئەركە دەكەوێتە سەرشانی توێژە كۆمەڵایەتییەكانیدیكەش لەسەروو هەمووشیانەوە توێژی رۆشنبیر؟ دكتۆر نوری تاڵەبانی رایوایە كە دروستكردنی دەوڵەتی كوردی ئەركێكی نەتەوەیی چارەنووسسازە، لایەنێكی سیاسی یان گروپێك بەتەنیا ناتوانێ‌ پرسی دروستكردنی دەوڵەتی كوردستان بخاتەبەردەم كۆمەڵگای نێودەوڵەتی. پێویستە هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان و رێكخراوانی مەدەنی و رۆشنبیران هەموو بەشداربن لەو پرۆسەیە، بەڵاَم ئەركی سەرەكی دەسەڵاتە بەهۆی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەوڵەتان و دەزگا نێودەوڵەتییەكان. نووسەر و رۆشنبیرانی كورد دەتوانن رۆڵێكی گرنگ ببینن لەمڕووەوە.⁽³⁷⁾ سەبارەت بەئەوەی كە باشترە كورد هەول بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی نەتەوەیی بدات یان ئەم هەوڵە لەم سەروەختەی ئیستادا بێئاكامدەبێت و لەڕووی پراكتیكیشەوە واباشترە هەوڵی دروستكردنی دەوڵەتێكی نیشتمانی بدات ؟. باشتروایە كە دەوڵەتەكەی لەسەر شێواز و فۆرمی كۆنفیدراڵی بێت نەك دەوڵەتی یەكگرتوو، چونكە لایەك دەبینین بیروبۆچوونی جیاجیا هەیە لەنێو بەش و پارچەكانی كوردستاندا و دەشێت یەكشێوە یاسا و یەكفۆرم یان یەكجۆر سیستەمی كۆمەڵایەتی و فیكری نەتوانێت كۆیان بكاتەوە، لەلایەكیتریشەوە سیستەمی دەوڵەتی یەكگرتوو باوی نەماوە و وەك دەوڵەتی یەكگرتووی زۆرەملێ‌ وایە.^(٣٨)     

كورد دەبێت چاوەڕوانی گۆڕانكاری بارودۆخ و دەستی وڵاتان بێت بۆئەوەی بڕیار لە مافی چارەی خۆنووسین و دروستكردنی دەوڵەت بدات یان دەبێت خۆی هەوڵەكانی لەم پێناوەدا بخاتەگەڕ؟ دكتۆر مەحمود عوسمان لە وڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێت: هەر میللەتێك مافی دیاریكردنی چارەنووسی هەیە، هەر كوردێك جگەلەوەی كە لە وڵاتی توركیا، سوریا، ئێران، عێراق خەباتدەكات، ئەو كوردانە دەبێت خەباتی نەتەوەییش بكەن و ئاگایان لەیەكبێت لەپارچەكاندا و ئامادەشبن مافی چارەنووسی خۆیان بەكاربێنن قەوارەی خۆیان دروستبكەن، دەبێت لەكاتی گۆڕانكاری بارودۆخدا ئەو ئامادەكارییانەت هەبێت، نەك بڵێیت با گۆڕانكاری ببێت دوایی ئەو گۆڕانكارییانە شتمان بۆ دروستبكات، كەس شت بۆ تۆ دروستناكات، دەبێت خۆت خەباتی بۆ بكەیت و هەوڵی بۆ بدەیت و ئامادەسازیت كردبێت بۆی، بۆئەوەی ئەگەر گۆڕانكارییەكی نێونەتەوەیی هەرێمی و ناوچەیی و دۆخێكی لەبار هاتەپێشەوە تۆ بتوانیت بەكاریبهێنیت.^(٣٩)

لەساتەوەختی ئیستادا پرسی دروستبوونی دەوڵەتی فەلەستین و دروستبوونی دەوڵەتی باشووری سودانیش هەیە، جا پرسەكە لێرەدا ئەمەیە داخۆ پرسی دروستبوونی دەوڵەتی كوردی لەكوێی ئەم گۆڕانكارییانەدایە؟ دكتۆر سالار باسیرە دەڵێت: گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تاڕادەیەكی بەرچاو دەرگای بەڕووی دیموكراسییەتدا كردەوە، كوردیش بەشێكە لە پرۆسەكە. كورد كەرەستەی گونجاوی بەدەستەوەیە بۆ مافی بوونبەدەوڵەت لەسەر ئاستی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان. لێرەدا پێویستە كورد خۆی داواكاری بۆ دەوڵەتێكی كوردی پێشكەشبكات، راستە كورد نەیاری سەرسەختی هەیە وەك دەوڵەتانی هاوسێی، بەڵام ئەوە ناگەیەنێت كورد كار بۆ دەوڵەتێكی كوردی نەكات.^(٤٠)

گەڕانەوە بۆ سەرەتا

لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی دەنگۆی دروستكردنی دەوڵەتی كوردی زۆر گەرموگوڕتربوو تاكو ئەمڕۆ، راستییەكەی ئەمڕۆ ئەوەندەی قسەلەسەر فیدراڵییەت دەكرێت و باس لە یەكگرتنی ئارەزوومەندانەی كورد دەكرێت بەتایبەتی لە كوردستانی عێراقدا، ئەوەندە قسەلەسەر مافی چارەی خۆنووسین یان راگەیاندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ كورد ناكرێت، راستییەكی لەمەش تاڵتر ئەوەیە كە هەر كورد باسی فیدراڵی و ئەم پێكەوەلكاندنی ئارەزوومەندانەیە دەكات، زۆرینەی بەرپرسەكانی عێراق بەتایبەتی بەلوتبەرزییەوە باس لە یەكێتی خاكی عێراق دەكەن و ئەو فیدراڵییەش وەكی ئەمری واقیع قبوڵدەكەن و دانبەئەوەدانانێن كە ئەم یەگرتنە ئارەزوومەندانەیە، بەڵام گەر بگەڕێینەوە بۆ بیستەكانی سەدەی رابردوو ئەوا دۆزی كورد زیاتر لەپێشەوەبووە و دەبینیت هەردوو حكومەتی بەریتانی و عێراقی لە بەیاننامەیەكی هاوبەشیاندا لە25ی كانونی یەكەمی 1922دانیان بە حكومەتێكی كوردیدا ناوە كە ئەمە دەقەكەیەتی: حكومەتی خاوەنشكۆ و حكومەتی عێراقی دان بە مافی ئەو كوردانەدا دەنێت كە لە چوارچێوەی سنووری عێراقدا نیشتەجێن كە حكومەتێكی كوردی لە چوارچێوەی ئەو سنوورەدا پێكبێنن و ئەوان هیواداریشن رەگەزە جیاجیاكانی كورد لەنێو خۆیاندا لەسەر شێوەی گونجاوی ئەو حكومەتە و سنوورەكەی رێكبكەون و كوردەكان نوێنەری بەرپرسی خۆیان بنێرن بۆئەوەی دەربارەی پەیوەندییە ئابوورییەكان لەگەڵ حكومەتی خاوەنشكۆ و حكومەتی عێراقی گفتوگۆبكەن. هەرچەندە دیارە كە حكومەتی بەریتانیاش تەواو راستگۆنەبووە لەم هەنگاوەیدا، بەڵام پێدەچێت رێكنەكەوتنی كوردەكانیش فاكتەرێكی سەرەكی بووبێت لە ئەم رفتارەی بەریتانیا و لەحاڵەتی دڵەراوكێ‌ و راڕابوونیدا. “عەزیز شەریف” سەرۆكی حیزبی گەل وسەركردەی بەناوبانگی نیشتمانپەروەر بەمجۆرە باس لە سیاسەتی بەریتانیا و ئەو دڵەڕاوكێیە دەكات سەبارەت بە كێشەی كورد: هۆكاری ئەم دڵەڕاوكێیە لە سیاسەتی بەریتانیا جگەلەو مساوەمانەی كە بەدەسبەرداربوونی فەڕەنسا لەسەر ئەو ناوچەیە بە رێككەوتننامەی سانڕیمۆی 1920 كۆتاییپێهات وەك پێشتر باسكراوە دەكرێ‌ و هۆكاری سەرەكی هەبن كە ئەمانەن:

– سیاسەتمەدارانی ئیمپراتۆری متمانەیان بە كوردێكی خاوەن دەسەڵات نەكرد تاپاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیانی پێبسپێرن.

– دواكەوتنی ساغكردنەوەی هەڵوێست لە حكومەتی تازەی توركیادا (كەمالی)و دەستنیشانكردنی ئاراستەی سیاسەتەكەی.⁽⁴¹⁾ حوسێن محەممەد عەزیز پێیوایە نەتەوەی كورد تا واز لە چارەسەری كاتی (ئۆتۆنۆمی – فیدراڵی) نەهێنێ‌، ستراتیژێكی نەتەوەیی (فراوان، قووڵ و زانستانە)ی نەبێ‌ باوەڕناكەم هەرگیز بتوانێ‌ چارەسەرێكی بنەڕەتی بۆ كێشەی نەتەوەیی و رامیارییەكانی خۆی بدۆزێتەوە. مافی رزگاری تەواو لەیەكگرتوودا چارەسەردەكرێ‌ و دەبڕێتەوە⁽⁴²⁾. ئێمە پێمانوایە وەڵامەكە لای “هیگڵ”ەو ئەو دڵنیاییدەدات بەتەواوی گەل و ئەتنیكەكان كە رۆحی نەتەوە بەردەوام بەشێوەی دیالیكتیكانە هەر لەبەرەوپێشچووندایە و هەوڵی ئەوەدەدات كە خۆی لە ژیانی سیستماكراودا بەرجەستەبكات و بگاتە مەقامی بەدەوڵەتبوون، هەرچەندە هەموو دەوڵەتێكیش لەدوای ماوەیەك لەبەیندەچێت و دەوڵەتێكیدیكە دێتەجێگاكەی، بەڵام نابێت ئەم دەستەواژەیە بمانترسێنێت، چونكە ئەمە كاتی زۆری دەوێت، ئەو پێیوایە كە نەتەوەیەك بەچاكی فیكری خۆی بەتاڵدەكاتەوە و هەموو بەخشندەییەكانی خۆی بەئەنجامدەگەیەنێت تاكو ئەودەمەی نەتەوەیەكیدیكە بەخشندەیی باشتر پێشكەشدەكات.

•••

پەراوێز:

١) هیگڵ (Hegle George Willhelm Fridrich)  (1770-1831) یەكێك لە دیارترین فەلسەفەكارانی كلاسیكی ئەڵمانییە، فەلسەفەكارێكی ئایدیالیستی بابەتی پۆزەتیڤیستییە و پیرۆزبایی و پێشوازی گەرمی لە شۆڕشی سەدەی هەژدەیەمی فەڕەنسی كردووە لە ساڵی 1878، ساڵی 1818 كورسی مامۆستایەتی لە زانكۆی بەرلین وەرگرتووە بووە بە یەكێك لە داكۆكیكارانی یان راستتر ئەمەیە كە بووەتە دامەزرێنەری فەلسەفەی فەرمی بروسیای پاشایەتی، فەلسەفەكەی هیگڵ رەنگدانەوەی ئەو گەشە و گۆڕانە هاودژەی ئەڵمانیایە. هیگڵ لە خێزانێكی سەربەبزاوتی ریفۆمیستی لۆتەرییەوە هاتبوو، هیگڵ بۆخۆی بڕوای بەئەوە هەبووە كە رێبازە فەلسەفییەكەی ئەم تەواوكاری بیرۆكەی هزری رەهیا، هیگڵ توانیویەتی دەرككردنی خودییانە بەكۆتابگەیەنێت واتە تەواوكاری ئەم بیرۆكەیەشە كە بە واتای ئەوەیە بیرۆكەكان خۆیان لەنێو قۆڵاییەكاندا بە ریگای لۆجیك خۆیان كەشفدەكەن، ئەم خۆكەشفكردنەشیان بەلەنێو بازنەی بیركردنەوەی پەتی و ئەبیستراكدا فۆرمەلەدەبێت، واتە لە زانستی لۆجیدا بابەتەكانی فیكر خۆیان دەدۆزنەوە و گەڵاڵەدەبن و لەدواجاریشدا لە شێوە و فۆرمی مەقولە و كاتیگۆریاCategoria گەلێكدا خۆیان نماشدەكەن، ئەم كاتیگۆریایانەش بۆخۆیان شتی پەیوەستدار و رێك و دامەزراون نەك هەڵەشە و گۆتەگەلێكی بێواتا و بێسەرەوبەرەبن. هیگڵ لە كتێبی زانستی لۆجیكدا (علم المنگق)Logic یاساكانی گۆڕانی چەندایەتی بۆ چۆنایەتی رووندەكاتەوە (موسوعە الفلسفە، د. عبدالرحمن البدوی، منشورات ژوی القربی، المگبعە سلیمانزادە، الطبعە الاولی، قم، 1427، ص580. الموسوعە الفلسفیە، وضع لجنە من العلما‌و والاكادیمیین السوفیاتیین، باشراف: م. روزنتال. ب. یودین ترجمە: یوسف كرم، دار الطلیعە، بیروت، گالاولی، 1974، ص566-567)

٢) موسوعە الفلسفە، د. عبدالرحمن بدوی، ص580.

٣) بە واتای بیرۆكە گشتییەكانە لە فەلسەفەی سەدەكانی ناوەڕاستدا (الموسوعە الفلسفیە، ص392)

٤) فەلسەفەی مێژوو، نووسینی: رەحیم سابیر، چاپەمەنی گەنج، سلێمانی، چاپی دووەم، ساڵی 2005، ل95-97.

٥) ئەفلاتون Plato 347-428، فەیلەسوفێكی یۆنانییە، یەكێكە لە هەرە بیریارە خولقێنەر و كاریگەرەكانی فەلسەفەی خۆراوا، لە خێزانێكی ئەریستۆكراتدا لەدایكبووە، باوكی نەوەی پادشاكانی زووی ئەسینا بووە.^(*)

*) بە لاوی سیاسەتیكردووە، بەڵام زۆر نائومێدبووە و دواتر بووە بە قوتابی سوكرات و بنەماكانی فەلسەفەكەی و شێوازی دیالیكتیكییانەی دەمەتەقێ‌ لەوەوە وەردەگرێت، گەیشتن بەڕاستی لەتوێی پرسیاركردن. سەرجەمی كارەكانی 35 دیالۆگ و 13 نامەن كە هەموویان پارێزراون (فەلسەفەی خۆراوایی، ل 33-34)

٦) فەلسەفەی مێژوو، هیگڵ، ل 333-334.

٧) أعلام الفكر السیاسی، موریس كرانستون، دار النهار للنشر، ص95-96.

٨) دەوڵەتی كوردستان لەنێوان خەون و واقیعدا- كۆدیدار- عەدنان مەلاساڵح، پێداچوونەوەی د. سالار باسیرە، بڵاوكراوەی خانەی چاپ و بڵاوكردنەوەی چوارچرا، زنجیرە 363، چاپی یەكەم2012، ل 69.

٩) سایكولوجیە الجماهیر، جوستاف لوبون، ت: هاشم صالح، بیروت 1991، ص67-91.

١٠) شەرەفنامە، شەرەفخانی بەدلیسی، وەرگێڕانی: هەژار، چاپی دووەم، تاران، 1981، ل35و98.

١١) كرد و ترك و عرب، ادموندز س. ج. ترجمە: جرجیس فتح الله، مگبعە تایمس، بغداد، 1971، ل5، 7.

١٢) كورد و كێشەی كورد، د. میخائیل س. لازەریف، گۆڤاری ئاسیا و ئەفریكای ئەوڕۆ، ژمارە12 1983، مۆسكۆ ( لەكتێبی كورد و شۆڕش و هەلی مێژوویی، حوسێن محەممەد عەزیز، چاپی دووەم، سولەیمانی، 2700ك /2000ز، ل16-17.

١٣) دۆزی ناسیۆنالی كورد، د. جەمال نەبەز، بنكەی چاپەمەنی ئازاد، چاپی یەكەم، سوید، 1985، ل 14، 365.

١٤) جوگرافیای كوردستان، عەبدوڵلا غەفور، چاپ و ئۆفیسی دەزگای سەردەم، چاپی دووەم، سلێمانی 2000، ل15. بۆ زانیاری تەواو لەسەر دەستنیشانكردنی سنووری جوگرافیایی كوردستان سەرنجبدە لە ل 250-268.

١٥) كورد و شۆڕش و هەلی مێژوویی، ل 17.

١٦) چیای ئاكرێی گەورە بە بەرزترین لووتكە شاخی كوردستان دەژمێردرێت و بەرزاییەكەی (5168) مەتر زیاترە، هەروەها شاخی بەرزیدیكەشی هەیە وەكی چیای سەیحان، جیلوا، نمابار، قەندیل، ئاكرێی گچكە كە زۆربەیان لە (4000)م بەرزترن ( كورد و شۆڕش و هەلی مێژوویی، ل14. الكرد والمسألە الكردیە، شاكر خصباك، المۆسسە العربیە للدراسات والنشر، الگبعە الپانیە، بیروت، 1989، ص54.

١٧) جوگرافیای كوردستان، عەبدوڵلا غەفور، ل25 و وواتر.

١٨) جوگرافیای كوردستان، ل 26.

١٩) كورد و شۆڕش وهەلی مێژوویی، ل14.

٢٠) كورد و شۆڕش و هەلی مێژوویی، ل 23.

٢١) الكرد والحق، لوسیان رامبو، ترجمه وقدم له ووچع حواشیه، عزیز عبدالاحد نباتی، مطبعە وزارە الپقافە، اربیل، 1998، ل31.

٢٢) الكرد والحق، ص31-32.

٢٣) كورد و شۆڕش و هەلی مێژوویی، ل25.

٢٤) شەرەفنامە، ل35، 132.

٢٥) كورد و كوردستان، محمدأمین زكی، چاپخانەی دار السلام، بغداد، 1931، ل56، 138.

٢٦) چل ساڵ لەپێناوی ئازادی، د. عەبدولڕەحمان قاسملو، بەرگی یەكەم كوردستان، 1982، ل29.

٢٧) كورد و شۆڕش و هەلی مێژوویی، ل26.

٢٨) الكرد والحق، ص 145.

٢٩) سنتان فی كردستان، السید دبلیو هیHAY  ترجمە: فۆاد جمیل، 1973، ص62-63.

٣٠) الكرد والحق، ص 148.

٣١) ئەم جەنگە نێوان “سوڵتان سەلیمی عوسمانی”و” شا سمایلی سەفەوی”دا بووە، جەنگەكە لە 23/ ئۆگەستی ساڵی 1514ز/ روویداوە.

٣٢) كورد و شۆڕش و هەلی مێژوویی، ل 37-38.

٣٣) جوگرافیای كوردستان، عەبدوڵلا غەفور، ل148. بۆ وردەكاری سەرژمێری خەمڵاێندراو سەرنجبدە لە خشتەی ژمارە (11) ل 149.

٣٤) كوردو شۆڕش و هەلی مێژوویی، ل 39.

٣٥) كورد و شۆڕش و هەلی مێژوویی، ل 39.

٣٦) كورد و شۆڕش و هەلی مێژوویی، ل267-268.

٣٧) دەوڵەتی كوردستان لەنێوان خەون و واقیعدا( كۆدیدار)، عەدنان مەلا ساڵح، بەرگی یەكەم، چاپی یەكەم، 2012، بڵاوكراوەی خانەی چاپ و بڵاوكردنەوەی چوارچرا، ل13-21.

٣٨) هەمان سەرچاوە بەدستكارییەوە، ل 26-27.

٣٩) دەوڵەتی كوردستان لەنێوان خەون و واقیعدا، ل29-30.

٤٠) دەوڵەتی كوردستان لەنێوان خەون و واقیعدا، ل 37-38.

٤١) زنجیرە وتارێكی سیاسی دەربارەی فیدراڵی یەكگرتن یەكێتیی نیشتمانی عێراقی، جەلال تاڵەبانی، وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە، چاپ: ئۆفسیتی (ژیر) جەوهەر كرمانج، چاپی یەكەم 2004، ل40-42.

٤٢) زنجیرە وتارێكی سیاسی دەربارەی فیدراڵی یەكگرتن یەكێتیی نیشتمانی عێراقی، ل265.

***

گۆڤاری کۆچ، ژ. (١٨ – ١٩)، جوڵای ٢٠١٣، ل: (٩٧ – ١٢٠). پێڕستی ژ. (٦).