نموونەیەك لە خەباتی ناتوندتیژی ..

نووسینی: نیشتمان محەممەد ئەمین

كاتێك گوێبیستی وشە ئارامبەخشەكانی دادپەروەری، یەكسانی، ناتوندوتیژی دەبین یەكسەر غاندی و لۆتەر و چەندان نموونەی هاوشێوەی ئەو كەسایەتییانە دێتەخەیاڵمان، وەك دەزانین ئەمانە هەریەكە و لە وڵات و جوگرافیاكەی خۆی تێكۆشاوە و خەباتیكردووە بۆ نەتەوەی لەڕێگەی ناتوندوتیژی و خەباتی مەدەنییانەوە، چونكە لەڕێگەی توندوتیژییەوە ناگەیەنە هیچ ئەگەر دەستكەوتیش بەدەستبهێنین، بەڵام لەبەرامبەردا كۆمەلێك شت لەدەستدەدەین، دەستمان سووردەبێت بە خوێنی سەدان و بگرە هەزاران، نموونەی ئەم جەنگانە و خەبات لەڕێگەی بەكارهێنی توندوتیژییەوە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا زۆرە و هەر پەرتووكێكی مێژووی سەیربكەین ئەو نموونانەمان بەرچاودەكەوێت هەر لە سەرەتای مێژووی مرۆڤایەتییەوە بگرە تا یەك لەدوای یەكی جەنگە جیهانییەكان و سەدانی دواتر.

        كاتێك دەلێن جەنگ بەبێ توندوتیژی نابێت وەك وتمان ئەو نموونانەمان زۆرە، بەڵام كە باس لە خەباتی مەدەنییانە دەكەین تەنانەت بۆ بەدەستهێنانی مافە سەرەتاییەكانی مرۆڤ بە بەراورد بە خەباتێك لەڕێگەی بەكارهێنانی چەكەوە ژمارەیان كەمن لە مێژوودا، بۆیە ئێمەش لێرەدا نموونەیەك لەو نموونانە جوانانەی كە مێژوو هەرگیز لەیادیناكات دەخەینەڕوو وەك پێشەنگێك باسی لێوەدەكرێت كە چیكردووە لەپێناو بەدەستهێنانی مافە مەدەنییەكانی نەتەوەكەی چ رێگەیەكی گرتەبەر ویستی ئەوە بۆ جیهان بسەلمێنێ كە لەڕێگەی مەدەنی و ناتوندوتیژانە چۆن دەتوانێ‌ بەسەر هێزی توندوتیژیدا سەربكەویت.

        ئەو كەسایەتییەش: مارتن لۆتەر كینگ  Martin luther king  لە 15 كانوونی دووەمی 1929 لە ئەتلانیا (جۆرجیا) لە خێزانێكی ئایینی لەدایكبووە، كینگ بە رەچەلەك ئەفریقییە، بەڵام زیاتر بە كەسێكی ئەمریكی ناسراوە، كەسایەتییەكی دیاری هەبووە لە بەرەوپێشچوونی مافی مرۆڤ لە وڵاتەكەی لەڕێگەی مەدەنییانەوە كینگ پیاوێكە پڕاوپڕیەتی لە ئازادی و ئاشتی و یەكسانی پیاوێك وەستانەوەی بەرامبەر بە نادادپەروەری و نایەكسانی مرۆڤەكان لەبەرامبەر مافە سروشتەكانی خۆیان لەبەرامبەر ئەو شێوازەی روخسار و سروشتییەی كە دەسەڵاتی ئەوانی تێدانییە ئەمە چ هەستێكە كاتێك مرۆڤ دەبێ بەرەنگار و بەرگری لە شێوەی روخساری بكات ئەو بەوشێوەیە كە هەیە كەس توانای گۆرینی نییە، ئایا دەكرێ‌ لەپێناو رەنگی و شێوەت تۆ داوای مافەكانت بكەی كاتێك مرۆڤ بگاتە ئەو رادە بیر تەسكییەی كە بەرامبەرەكەی قبوڵنەكات لەبەر شتێك كە هیچ پەیوەستنییە بە رەفتار و بیركردنەوەكانی ئەو كەسە ناگۆڕێ تەنیا رەنگی روخسارێك جیایانبكاتەوە لە كەسێكیتر نەك تێگەیشتن و بیركردنەوەكان.

        بۆیە لەوكاتدا دەبوو بە شێوازی خۆیان وەڵامی ئەوجۆرە بیركردنەوانە بدرێت بۆ ئەم مەبەستە كینگ رێگەی مەدەنی هەلبژارد تا كاربكاتە سەر شێوازی بیركردنەوە و تێروانینەكانیان بەرامبەر بە رەشپێستەكان بگۆرێت.

        كینگ سەرسامییەكی زۆری بۆ شێواز و ئەو رەفتارەی ماهاتما غاندی هیندی پەیرەویدەكرد هەبوو تەنانەت لەمالەكەشیدا وێنەی غاندی بەدیدەكرا هەروەك چۆن غاندی لە هیند بە كەسایەتییەكی ناتوندوتیژ ناسراوە لەم رێگەیەوە خەباتی كردووە بۆ رزگاربوونی نەتەوەی لە ژێردەستەیی و كۆیلەیی كە لەوكاتەدا هیند لە ژێردەستی ئیستیعماری ئینگلیزی بوو. كینگ هەرزوو دەستیكرد بە خوێندنەوەی فەلسەفەكانی غاندی و تێگەیشتن لەبارەی سیاسەتی مەدەنییانەوە بۆ گۆڕانكاریكردن لە ژیان كە ئەمە رێگەی دروست و راستە، رەنگە ئەگەر كینگ ئەمشێوازەی پەیڕەو نەكردبا ئەوا دەریایەك خوێن برژایە لەپێناو نەمانی جیاوازی رەگەزی، هەمیشەش دەیوت: دەبێ دوژمنەكەت خۆشبوێ داوای بەزەییبكەی بۆی نەك لەوەی نەفرەتی لێبكەی.

        كینگیش دەیەویست هەمانشێواز و سیاسەتی غاندی پەیڕەوبكات بۆ بەدەستهێنانی مافی نەتەوەكەی، هۆكارێكیتر بۆ پەیڕەوكردنی سیاسەتی ناتوندوتیژی دەگرێتەوە بۆئەو شێوازە پەروەردەی كە هەیبووە لە منداڵی، چونكە وەك پێشتر باسمانكرد كینگ لە خێزانێكی ئایینی گەورەبوو لەسەر پەرتووكی مەسیح پەروەردەكراوە گوێچكەكانی هەر لەبچوكییەوە گۆشكراون بە رەفتاری نەرمونیان و لێبوردەیی و دووركەوتنەوە لە توندوتیژی، دایكی كینگ ئەلبێریا ویلیامز پێش شووكردنی مامۆستای فێركاری بووە كچی ئادام دانیال ویلیامزە و ماوەی حەڤدە ساڵ لە كەنیسە خزمەتیكردووە لە بەرگریكردن لەڕەگەزپەرستیدا پێشەنگبووە بۆ دروستكردنی قوتابخانەیەكی ئامادەی بۆ رەشپێستەكان و باوكی مارتن لۆتەری بابیش قەشە بوو، ئەمەش ئەوەمان بۆ دەردەخات كە مێژووی بنەماڵەكەی هەمیشە لە هەوڵی مافە مەدەنییەكان و بەرەنگاربوونەوەی رەگەزپەرستی و بەدیهێنانی یەكسانی بووە، بۆیە دەتوانین بلێین هەر ئەم ژینگە لەبارەش كە بۆ كینگ رەخسابوو، بووە هۆی رەنگدانەوە لەسەر هەڵسوكەوت و بیركردنەوەكانی، هەروەها كینگ هەر لەمنداڵییەوە ئەو جیاوازییەی بۆ دەركەوتبوو كە چۆن لە منداڵی نەیدەتوانی تێكەڵی منداڵانی سپیپێستی بێت چۆن دایكیان رێگەی پێنەدەدان یاری پێكەوەبكەن و تێكەڵی یەكتربن كینگ هەر تێگەیشتنی بۆ شتەكان هەبوو كە ئەمانە هەمووی هۆكاری شێوەی روخساریەتی ئەو رەشپێستە و ئەوانیش كە سپیپێستن تادەهات ئەم جیاوازییانە و نایەكسانی كەسانی سپیپێست زیاتردەبوو، دەیبینی ئەویش وەك ئەوانە، بەڵام بۆچی وەك ئەوان سەیرناكرێ وەك ئەوان رێزی لێناگیرێ‌ وەك ئەوان مافەكانی نادرێتێ‌ وەك ئەوان لە هەڵسوكەوتكردنی لەژیان ئازادنیە، بەڵام دایكی هەمیشە پێ دەوت نابێ ئەمە هەرگیز كاریگەری لەسەرت هەبێت خۆت لە كەسێكی سپیپێست كەمتر بزانی جگەلە غاندی كاریگەری چەندان كەسایەتیتری لەسەربوو لەوانە والتەر زانای لاهوتی و هێنری دێڤد و هیگل و چەندانیتری هاوشێوەی ئەوان هەموو ئەمانە هۆكاربوون بۆئەوەی كینگ لە بەدەستهێانی مافی رەشپێستەكان لە هەوڵی بەردەوامبێت.

        لەوكاتدا لە وڵاتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا سیستەمی رەگەزپەرستی پەیڕەودەكرا بە یاسا مافی رەشەكان پێشێلدەكرا لە گەلێك لە مافەكانیان بێبەشدەكران جیاوازییەكی زۆر دەكرا لەنێوان كەسانی رەشپێست و كەسانی سپیپێست. كەسانی سپیپێست بە چاوێكی بەرزتر سەیردەكران بەبێ گوێدانە توانای كەسەكان، بەڵكو سەیری شێوەی روخساریان دەكرا بەپێ رەنگی روخساریان جیاوازییان لەگەل دەكرا. جگە لەو كاریگەرییانەی باسمانكرد كینگ توانی لەڕێگەی خوێندنەوە خۆی زیاتر پێبگەیەنێ تا تێگەیشتنی بۆ یاساكان باشتر بێ، بۆیە توانی بەسەركەوتوویی قۆناغەكانی خوێندن تەواوبكات سەرەتا قوتابخانەی گشتی تەواوكرد دواتر چووە قوتابخانەی بۆ كرا واشنتن دواتر چووە زانكۆی مورهاریس لە ساڵی 1948 بكالۆریوسی هێنا لە ئاداب دواتر لە 1953 دكتۆرای هێنا لە فەلسەفە لە زانكۆی بۆستن، سەرەڕای خوێندن وەك یاریدەدەری باوكی كاریدەكرد لە كەنیسە، لێرەوە كارە مەدەنییەكانی كینگ دەستپێدەكات لەڕێگەی تێگەیشتن لە یاساكان رووبەڕووبونەوەی كێشەكانیان گەلێك نموونە هەیە لە مێژووی رەشەكان كە بە ناڕەوا تووشیبوون یەكێك لەوانە كێشەی خانمە رەشپێستێك بوو بەناوی رۆزا باكس، لەوكاتدا بەپێ یاسادا دەبوو چەندان كۆتوبەند خرابووەسەریان لە هەلسوكەوت و مامەلەی رۆژانەیان ئەگەر بەپێ ئەو یاسانەش رەفتاری نەكردبا ئەو بەدەرچوو لە یاسا سزادەدرا هەرچەندە ئەوە مافێكی سەرەتایی خۆیان بوو بۆ سپیپێستی ئەمە ماف بوو، بەڵام بۆ رەشپێستك ئەمە تاوانبوون دەبوو مافی خۆیان بدەن بە سپیپێست، كەواتە دەكرێ بلێین ئەمە هەڵەی تاكەكانی كۆمەڵگە نەبێ ئەوە یاسایە كە بەمشێوەیەی فێركردوون سیستەمی وڵاتەكەیە كە ئەمشێوەیە بیركردنەوەی خستووەتەناو دل و مێشكی مرۆڤێكی سپیپێست دەبێت خۆی بە بەرزتر ببینێت زۆرجار ئەمە یاسایەكی نادادپەروەرانەیە كە دەرفەت دەرخسێنێ‌ بۆ پێشێڵكردنی مافی كەسێكیتر هەر یاساشە وادەكات كە مرۆڤەكان هەست بە نرخ و بەها و ئازادی خۆیان بكەن.

        رۆزا باكیسیش یەكێك بوو لە قوربانیانی ئەم جۆرە بیركردنەوەو یاسایە، لەوكاتەدا خەڵك بە ئوتوبیس هاتووچۆیان دەكرد كاتێك ئەو خانمە لە ریزی پێشەوە دانیشتبوو پیاوێكی سپیپێست هات و داوای لێكرد كە جێگەكەی خۆی بداتێ‌، چونكە بەپێ یاسا ئەوە مافی ئەوە كە لە ریزی پێشەوە دابنیشێ‌ نەك ئەو كە رەشپێستە شوێنی ئەو ریزی پشتەوەیە، بەڵام رۆزا ئازایەتی نواند ئامادەنەبوو جێگەكەی خۆی بداتێ، ویستی ئەوە پێشانبدات كە ئەویش وەك ئەوانە و مافی خۆی هەیە وەك مرۆڤێك نەك لەسەر رەنگی روخساری بڕیاری لەسەربدرێت، بەڵام ئەمە بەپێچەوانەی یاسا بوو، بۆیە خەڵكی ناو ئۆتوبیسەكە و شۆفێرەكەی ئەمەیان پێرەوانەبوو بڕیاریاندا بیدەنە دادگا، چونكە شتێكی كردووە كە مافی ئەو نییە كاتێك رەشپێستەكان ئەمەیان بیست ژمارەیەكی زۆر لە رەشپێستەكان هاتن بۆ داكۆكی لە رۆزا توانرا بەكەفالەت ئازادبكرێت، كینگ بیری لەوەكردەوە پێویستە سنوورێك بۆ ئەم رەفتار و یاسانە دابنرێت پێویستە كەسێكی رەشپێست وەك كەسێكی سپیپێست رەفتاری لەگەل بكرێت و مافەكانی خۆی پێبدرێت، كاتێك گەنجێكی رەشپێست ناتوانێ ئازادییەكانی خۆی پەیڕەوبكات ناتوانی بە دڵی خۆی بچێتە چشتخانەیەك یان سینەمایەك كینگ نەیدەتوانی چیتر بەرگەی جیاوازییەكان بگرێ، بۆیە بڕیاریدا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەمە لیژنەی (كاری كۆمەڵایەتی و سیاسی) پێكهێنا ئەمەش كارێكی ئاساننەبوو كە راوبۆچوونی خەڵك وا بەئاسانیی بگۆڕێ بەرامبەر بە رەشپێستەكات و برواهێنان بە مافەكانیان، لەلایەكیترەوە زۆرێك لە رەشپێستەكان تووشی بێمتمانەیی و بڕوابەخۆبونیان لەدەستدابوو خۆیان وەك قوربانی و كۆیلە سەیردەكرد، كاتێك مرۆڤیش تووشی ئەم حاڵەتە دەبێت بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ بێت رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر كار و رەفتاری، بۆیە كینگ دەبوو لەسەر هەردوو لایەنەكە كاربكات هەم لەسەر سپیپێست هەم متمانە و بڕوابەخۆبوون بۆ رەشپێستەكان بگەڕێنێتەوە، رووداوەكان كە بەسەر رەشپێستەكان دەهات بەردەوام دووبارەدەبونەوە بەتایبەت لەكاتی هاتووچۆكردنیان بە ئۆتوبیس رۆژ بەڕۆژ زیاتر بێرێزیان بەرامبەر دەكرا بەمەش تووڕەییەكەیان زیاتردەبوو هەتا وایلێهات رەشپێستەكان مانیانگرت لە هاتووچۆكردن بە ئۆتوبیس و تاكسی و هۆیەكانی گواستنەوە بەمەش زیانێكی زۆری بەم كەرتە گەیاند هەموو ئەو رووداوانە هۆكارێك بوو بۆ رەشەكان فێری ئەوە بوون كە چۆن یەكدەنگ و یەكڕیزبن لەپێناو بەدیهێنانی ئامانجەكانیان و فێری دەستخستنەناو دەستی یەكتر و پشتگیریبوون فێری ئەوەبوون كە ئەوانیش بەشێكن لەم كۆمەڵگەیە دەبێ ئەوانیش رێزیان لێبگریت بە چاوی كەم سەیریاننەكرێت ئەوانیش وەك سپیپێستەكان مافیان هەیە و وەك ئەوان مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، هەموو هەوڵەكانی خۆیان كۆكردەوە لەوكاتەدا كینگ لەڕێگەی دەقە یاساییەكان هەوڵیدەدا ئەم كۆتوبەندەی سەر رەشپێستەكان نەهێڵت لەگەڵ گرینگیدانی بە كاری رێكخراوی و وتارەكانی بۆ خەڵك بۆ ئەم مەبەستەش لە ساڵی 1958 كتێبَكی لەمبارەیەوە بڵاوكردەوە بەناوی (خەبات لەپێناو ئازادی) بەم هۆیەوە رووبەڕووی كۆمەڵی هەڕەشە و سووكایەتی و رەخنە بووەوە تەنانەت هەوڵی كوشتنیشی درا، بەڵام كینگ هەر بەردەوامبوو لەڕێگە مەدەنییەكەی خۆی ئەو بیركردنەوە و تێڕوانینەی هەیەتی بیگەیەنێت بە خەڵك و نایەكسانی كۆمەڵگەكەی كۆتایی پێبهێنێت، بەڵام نابێ‌ ئەوەش لەیادبكرێت كە هەموو سپیپێستەكان ئەم شێوە بیركردنەوەیان نەبووە بەچاوێكی كەمتر لە خۆیان سەیری رەشپێستەكانیان نەدەكرد، بۆیە لەژێر فشاری زۆری رەشەكان و كۆمەلێ كەسانی چواردەوریان توانییان گۆڕانكاری بەسەر هەندێ لەیاساكاندا بهێنن لەوانە یەكسان مامەڵەكردن لەگەڵیان لە هۆكارەكانی هاتووچۆكردن، ئەمەش هەنگاوێكی گەورە و سەركەوتنێكی مێژووی بوو بۆ رەشپێستەكان.. لێرەوە هیوایەكیان بۆ پەیدابوو كە دەتوانن لەڕێگەی پشتگیریكردن لەیەكتر بتوانن مافەكانیان بەدەستبهێنن بۆ ئەم مەبەستە دەستیانكرد بە دروستكردنی رێكخراوێك بەناوی (كۆنگرەی سەركردە كریستانەكان) كینگ كرا بە سەركردەی ئەم كۆنگرە لەڕێگەری ئەم رێكخراوە دەستیانكرد بە كۆكردنەوەی دەنگە ناڕەزاییەكان لەخۆیان، ئامادەكردنیان بۆ خەباتی ناتوندوتیژی بۆ داواكردنی مافەكانیان، بەڵام رووبەڕووی گرتن و سزادانی زۆر بوونەوە بەمەش رۆژ بەڕۆژ شەپۆلی ناڕەزایەتی زیادیدەكرد تا پۆلیس زیاتر خەڵكی زیندانی بكردبا دەنگە ناڕەزاییەكان زیاتر دەبوو زیاتر هەستیان بە مافەكانی خۆیان دەكرد، بۆیە لەوكاتەدا كینگ بیری لەوەكردەوە تا ژمارەی بەندكراوی رەشەكان زیاتربێت ئەوە دەتوانن لەوڕێگەیەوە بگەنە ئامانج، چونكە كاتێك بەندكراوەكان زیاتردەبن پۆلیس نازانێ چییان لێبكات و شوێنیان نامێنێ ئەوكاتە هەست بە مافەكانیان دەكەن تێدەگەن كە ئەم هەموو خەلكە لەسەرچی زیندانیبكرێن، ئایا تەنیا تاوانیان داواكردنی مافەكانیانە؟ چیتریان كردووە وە راگەیاندنەكان ئەم نایەكسانی و دادپەروەرییە دەبینن، بۆیە تادەهات بەندكراوەكان زیاتردەبوون و ژمارەیەكی زیاتر  رەشەكان خۆیان دەهاتنە زیندان وایلێهاتبوو بەندیخانەكان جێگەی كەسیتر نەدەبووەوە بەناچاری ئازادیاندەكردن، ئەمە یەكەمجارە رەشپێستەكان رووبەڕووی پیاوانی سپیپێست دەبنەوە بۆ داواكردنی مافەكانیان، كینگیش شان بەشانی رەشەكان لە زیندان بوو دواتر ئازادكرا، كینگ لەلایەن هەندێ‌ كەسانی دەوروبەری بەسەختی دژایەتیدەكرا هەریەكە بەجۆرێ و بەشێوازێ باسی كینگی دەكرد پارێزگاران تاوانیان دەدایەپاڵی ولیبرالییەكان بە ساویلكە و گێل ناویاندەهێنا و هەندێكیتر سەرزەنیشتی ئەویان دەكرد كە زۆر دەستدەخاتەناو كاروباری سیاسی وڵاتەكەی، چەندان جاریتر تووشی ئازار و ئەشكەنجە و زیندانیكردن بووەوە هەر لەمپێناوەشدا خێزانەكەی لەدەستدا، چەندانجار بە تۆمەتی جیاجیا دەستگیركرا جارێ بە تۆمەتی خێرا لێخورینی ئۆتۆمبیل كاتێك چوو بۆزیندان لەگەل كۆمەڵی كەس تێكەڵبوو كە هەریەكە و بەجۆرێ لەسەر بابەتی زیندانیكرابوون ئەمە دەرفەتێ‌ بوو بۆ كینگ كە لە ئازاری ئەو خەڵكە تێبگات ئەمە زیاتر هانی كینگیدا بەردەوامبێت لەسەر كارەكانی بەڵام كینگ زۆر بەقورسیی باجی ئەم كارانەی دا لەپێناو رای ئازادی و بەدەستهێنانی مافی هاوشێَوەكانی لە ساڵی 1965 تەقینەوە لە ماڵەكەی دانرا بەهۆیەوە خێزانەكەی و منداڵەكەی لەدەستدا، هەر ئەمە بەسنەبوو بۆ كینگ بەڵكو دواتر بە تۆمەتی لادان لە یاساكانی وڵات دەستگیركرا، دواتر ئازادكرا بەمشێوەیە لەسەر خەباتی مەدەنی خۆی بەردەوامبوو، دواتر كینگ لە 28 ئابی 1963 لە یادی سەد ساڵەی لابردنی كۆیلایەتی لە ئەمریكا بەشداربوو كە ژمارەیەكی زۆر خەڵك ئامادەیبوو، كینگیش ئەمەی بەدەرفەتزانی كە بیروڕای خۆی و خەڵكە هاوشێَوەكەی خۆی بخاتەڕوو كە بەچ ئازار و ناڕەحەتییەكدا تێدەپەڕێت چۆن ستەمیان لێدەكرێت و دەچەوسێنرێنەوە، كینگ وتارەكەی بەرامبەر بە دووسەد و پەنجا هەزار كەس پێشكەشكرد و وتارەكەی بە یەكێك لە كاریگەرترین وتارەكانی مێژووی رۆژئاوا دادەنرێت، لە گرینكترین وتارەكانی سەدەی بیست بووە ئەم وتارە وەك بۆمبێك وابوو بۆ لەناوبردنی نادادپەروەری و وتارەكەی كینگ بەرگێكی ئایینی پێوەدیاربوو لە وتارەكەی چەندان جار وشەی (خەونم هەیە، عندی حلم) دووبارەدەكردەوە وێنەی ئەمریكایەكی دەكێشا لەداهاتوودا كە هەموو بە ئازادی و بێجیاوازی رەگەزی و ئایینی.. بژین، خەونی ئەوەم هەیە لەداهاتوودا لە بەرزاییەكانی جورجیا نەوەی داهاتوومان سپی و رەشپێست وەك برا دادەنیشن هەر بەوهیوا و ئاواتەوە دەتوانین پێكەوەكاربكەین و پێكەوەپەرستشبكەین و پێكەوەهەنگاوبنێن هەر بەمشێوازەش رۆژێ ئازاددەبین. دەیوت: (پێویستە فێربین بەیەكەوە وەك برایان بژین دەنا هەموومان پێكەوە گێلانە دەمرین).

        خەونم هەیە رۆژێ لەڕۆژان منداڵەكانمان دەژین لە خاكی كە جیاوازی رەگەزی بوونی نابێ، بالێگەڕێن ئازادی گەشەبكات كە رێگەماندا لەهەموو لایەك ئازادی گەشەدەكات بەوشێوەیە كە خودا منداڵەكانمان دروستدەكات بە سپی و رەش و یەهوودی و كاسولیك.. دەتوانن دەست لەناودەستبن و وڵات پێشبخەن، من دڵنیام رۆژێ كچ و كوڕە رەش و سپییەكان وەك خوشك و برا دەژین، ئەگەر رووبەڕووی هەرچی ناڕەحەتی و ئازار ببنەوە هەموو كۆسپەكان تێدەپەڕێنن، بۆیە هەرگیز نابێ دەست لە مافەكانمان هەڵبگرین نە ئەمرۆ نە بەیانی تا خۆری ئازادی هەڵدێت، پێویستە خەباتی مەدەنییانە بكەین هەمووان لەوەبگەین لەو كۆتوبەندە و ئەوشێوازە سیستمە رزگارماندەبێت، چونكە ئێمە خەونمان هەیە، خەونێك دروستبوونی ئەمریكایەكی دیموكرات، هەمووشمان ئەو خەونە دەبینین رۆژێك.

        دوای سەدان ساڵ ژیان لە ئەمریكا، بەڵام هێشتا رەگەزپەرستی پەیڕەودەكرێت، رەشەكان دوورەپەرێزخراون و بە هەژاری و ژیانێكی سەخت لە ئەمریكا دەژین هەتا رەشەكان وەك هەر تاكێكی ئەمریكی سەیرنەكرێت ئەوە ئەمریكا ئارامی  خۆشی بەخۆیەوە نابینێ پێویستە هەموو كەس هەست بە ئازادی و مافی رەشەكان بكات، نابێ بەگومانیشەوە هەموو سپییەكان وەك یەك سەیربكرێن، چونكە هەموویان وەك یەكنین ئەمەش بە بەڵگەی ئەوەی لە كاتی وتارخوێندنەوەكەی بەشێكی زۆر لە ئامادەبووان سپیپێست بوون گوێیان بۆ گرتبوو ئەمەش ئەوەدەگەیەنێت كە بەشێك لە سپییەكان بڕوایان بە مافی رەشەكان هەبوو، دركیان بە چەوسانەوە و ئازارەكانیان كردووە، وتی چیتر رەشەكان توانای بەرگەگرتنی ئەو بەكەمسەیركردنەیان نییە تەنانەت لەهەندێ شوێن ناتوانن بەشداری هەلبژاردنیش بكەن، چیتر منداڵەكانمان توانایان نییە دروشمی تایبەت بە سپییەكان بخوێنن، بەڵێ‌ چیتر توانای ئەو هەموو نایەكسانییەمان نییە، پێویستە ئەمریكا لەو رەگەزپەریستی و نادادپەروەرییە رزگاربكەین ژیان بۆ ئەمریكا بگەڕێتەوە، خۆری ئازادی هەڵبێ هەموو كەسێكی سپی و رەشپێست بە یەكچاو سەیربكرێن لەڕووی ماف و ئەركی.

        لە وتارەكەی چەندان شتیتری وت هەموو لەباری یەكسانی مافەكان بوو، بەڵام ئێمە لێرە بەكورتی باسی وتارەكەمان كرد، كرۆكی وتارەكمان خستەڕوو، لە كۆتایی وتارەكەیدا شیعری ئازادی بۆ ئەمریكا خوێندەوە وتی: (ئازادبووین ئازادبووین لەكۆتاییدا بەرزی بۆ خوای مەزن كە توانای بەسەر هەموو شتێكەوەوەیە ئازادبوین!)

        لەپێناو ئەو هەوڵ و تێكۆشان و خەباتەی لە پێناوی رەشەكان، سەركردەی هەرە دیاربووە، لە مێژووی ژیانی سیاسی خۆیدا دووسەد هەشتا وتاری پێشكەشكردووە بۆئەم مەبەستەش ناوی (موسای نوێ‌)، (غاندی نوێ‌) لێنراوە.

        لەهەموو وتارەكانی باسی مافە مەدەنییەكان و ئازاری خەڵكەكەی كردووە، كینگ مۆركی خۆی لەسەر مێژووی بزووتنەوەی مافە مەدەنییەكانی وڵایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا جێهێشتووە بۆئەم مەبەستەش لەپێناو ئەو هەوڵانەی داویەتی بۆ ئاشتی زۆرجار بە سەركردە و پاڵەوانی مێژووی لیبرالیزمی هاوچەرخی ئەمریكا دادەنرێت، لە ساڵی 1964 بووە لاوترین كەس خەڵاتی نوبڵی ئاشتی وەرگرت بەهۆی كارەكانی بووە هۆی كۆتاییهێنانی جیاكاری نەژادی بەڕێگەی یاخیبوونی مەدەنی و هەندێ‌ رێگەی ناتوندوتیژی، پێش مردنیشی هەوڵەكانی چڕكردبووەوە بۆ نەهێشتنی هەژاری، بەمشێوەیە كینگ لەسەر كار و چالاكییەكانی خۆی بەردەوامبوو بەشداریی چەندان خۆپیشاندان و رێكخستنی مەدەنی كردووە چەندان ئازار و ناخۆشی چەشتووە، بەڵام ئێمە لێرەدا بەتەواوی نەچووینەناو هەموو كار و چالاكییەكانی تەنیا ئاماژەیەكی كورتمانپێدا ویستمان ئەوە بخەینەڕوو كە چۆن دەتوانین لەریَِگەی خەباتی مەدەنی بگەین بە یەكسانی و دادپەرەوری و مافەكانمان، دەتوانین لەڕێگەی وشەكانمان و پێنووسەكەی دەستمان شۆڕش بەرپابكەین و گۆڕانكاری بهێنینەئاراوە.

        كینگ بەرهەمی ئەو هەموو ناخۆشی و ئازارانەی خۆی بەدەستهێنا و گەیشتە ئامانجەكەی وەك هەمیشە دەیوت: (ئەگەر مرۆڤ شتێك نەدۆزێتەوە بۆی بمرێت ئەوە هێشتا ئامادەنییە بۆ ژیان)، گەر چی لەمپێناوە قوربانی زۆری بەخشی، هەر لەبەر بەدێهێنانی ئامانجەكانی و لەم رێگەیە گیانی خۆی كردە قوربانی بە گولەیەك تیرۆركرا وەك ئاماژەمانپێدا پێشتر ناحەز و ركابەری زۆربوو چەندانجار هەوڵی تیرۆركردنی دراوە لەكۆتاییدا لە 4 نیسانی 1968 لە منفیس تیرۆكرا گوللەكەی تەنیا كینگی نەكوشت، بەڵكو كۆتاییهێنا بە قۆناغێكی مێژووی ناتوندوتیژی، بەڵام دوای مردنی زیاتر پێگە و گرنگی كینگ دەركەوت رۆژی مردنی كرا بە رۆژی پشوو لە ئەمریكا، ناوی كینگ دەهات لەپاڵ ناوی كۆلۆمبس و جۆرج واشنتگن و ئەبراهام لینكۆلن و چەندانیتر، د. رۆناڵد رێگن توانی ناوی كینگ تۆماربكات لە رۆژژمێری بۆنەكاندا.

●●●

        سەرچاوەكان:

1. مارتن لۆسەر كینگ، كۆمەلێك نوسەر، وەرگێرانی ئەحمەد تاقانە، چاپخانەی ئاراس، هەولێر، 2013.

2. قراءات اساسیة فی الدیموقراطیة الامریكیة، تحریر میلظن أی، أو روفسكی، ترجمة، الدكتور فارع شحادة، دار البثیر، عمان، 1998.

3. مارتن مارتن لوثر كینگ، ویكیبدیا، الموسوعة الحرة.

4. www.chnaran.com