نووسینی: ئارام مەجید شەمێرانی
ناسینی مێژوو وەك زانستێك لەگەڵ بوونی مرۆڤایەتیدا هەیەو تائێستاش هەر لەگەڵیەتی و بگرە تا دوا ڕۆژیش بەردەوامە لەگەڵی، وەگفتوگۆ و بۆچونێكی زۆر دێتە ئاراوە كاتێك سنورێكی زانستی بۆ پێناسەی مێژوو دادەنرێت، تەنانەت بەئامانج گەشتن لەم بابەتەدا هەروا كارێكی ئاسان نییە و پێوستی بەتوەێژینەوەیەكی ورد و زانستی مێژووی هەیە، چونكە هەندێك بە زانستی زانستەكان ناوی دەبەن و هەندێكی دیكە بەدایكی زانستەكانی دیكە ناوی دەبەن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم پرسیارە چەندین وەڵامی جۆراوجۆر و لێك جودای هەیە, تەنانەت ئەوانەشی لەزانستبوونی مێژوو دەكۆڵنەوە بۆ ئەوەی بزانن تاچەند ئەم مەسەلەیە بابەتییە، هێشتا هەر لەسەر پرسیاری بێوچان بەردەوامن و دەپرسن: ئایا هاوشێوەی لەشێوازەكاندا ڕێ دەدات لەنێوان مێژوو سەرانسەری زانستەكاندا مێژوو بەزانست دابنرێت؟ ئایا مێژوو تاچەند لەبواری زانست نزیك بووەتەوە یان دوور كەوتوەتەوە؟
بۆ چوونە نێو باسەكەوە چەندین برسیاری جۆراو جۆر خۆی قیت دەكاتەوە وەك: ئایا مێژوو زانستە؟ ئەگەر مێژوو زانستە بنەما و پێكهاتەكانی مێژوو چیە؟ ئایا مێژوو وەك زانستەكانی كیمیا و بیركاری و فیزیا و زانستە ئەزموونییەكانی دیكە زانستە؟ ئایا مێژوو تەنها تۆماركردنی ڕووداوەكانی ڕابردووە؟ ئایا مێژوو هونەرە یان ئەدەبە یان هەواڵەیان چیرۆكە؟ ئایا مێژوو ڕێساو یاسای زانستی بوونی هەیە؟ ئایا مێژوو زانستێكی سەربەخۆیە یان لقێكی زانستەكانی دیكەیە؟ ئایا مێژوو هاوشێوەی زانستەكانی ترە؟ ئایا دەتونرێت پێگەیەك بۆ مێژوو دانرێت لەنێو زانستەكانی تردا؟ ئەم پرسیارانەو چەندینی تر بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی مێشكی بیرمەندان و فەیلەسوفان و تەنانەت نوسەران و مێژوونوسان و لێكۆڵەرەوانی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردوە، وەڵامی ئەم پرسیارانەش بەلای هەر یەكەیانەوە جیاوازی هەیە و تەنانەت هەندێكیان سوكایەتی بەمێژوو دەكەن و لەقاڵبی نەك زانستی بەڵكو مێژوویش دەری دەكەن بەقسەی پڕوپوچ ناوی دەبەن و هەندێكی دیكە ناواقیعی ناوی دەبەن ناوی دەبەن، بۆ وەڵامدانەوەی تەواوی ئەم برسیارەی سەرەوەمان كە ئایا مێژوو زانستە؟ سەرەتا واباشترەپێناسەیەكی كورتی هەردوو چەمكی زانست و مێژوو بكەین و دواتر زانستی بوون یان نازانستی بوونی مێژوو بخەینە بەر نەشتەری بیرمەندان و توێژەرەوانی ئەم بوارەوە.
سەرەتا لەزانستەوە دەست پێ دەكەین، زۆرێك لەلێكۆڵەرەوان زانستیان بەپلەیەك كورت كردوەتەوە بەسەر زانستە سروشتیەكان و زانستە ڕێكوپێكەكان، بەوەی كەبریتیە لە(كۆمەڵێك ڕاستی و دیاردەی ڕێكخراوی لەیەك چوو لەسەر دەزگایەكی گشتی یان یاساو ڕێسایەكی گشتی كەبەهۆیەوە بتوانرێت پێشبینی دەربارەی ڕووداوەكان یان دیاردە لەیەك چووەكان بكرێت لەباروودۆخە لەیەك چووە ناسراوەكاندا لەسەر ئەو یاسایانەوە) ئەگەر بەم شێوەیە چەمكی زانست كورت بكەینەوە ئەوا ناتوانین مێژووی تێدا جێگە بكەینەوە و بەزانستی دابنێین، بەڵام هەندێك لێكۆڵەر زانستیان بەپێناسەیەكی فراوانتر ناساندوە بەوەی كە( كۆمەڵێك ڕاستی ڕێكوپێك كەدەتوانرێ بەهۆی پرۆگرامێكی تایبەتەوە لەگەڕان و پشكنین و تێبینی كردن بگەین بە دەرهێنانی چەند ڕێسایەك كەبڕیار دەدات بەسەر ئەو شتەی كە لێكۆڵینەوەی لەسەر كراوە.
لەفەرهەنگی ئۆكسفۆرد بەم شێوەیە پێناسەی زانست دەكات و دەڵێت: ئەو لقەی لێكۆڵینەوەیە كەپێوەندی بەقاڵبێكی یەكگرتووی حەقیقەتە نەگۆڕە جۆربەجۆرەكانەوە هەیە و قانونی گشتی حوكمی دەكات ڕێگەو بەرنامەی بڕواپێكراوی تێدایە بۆ دۆزینەوەی حەقیقەتە تازەكان لەچوار چێوەی ئەو لێكۆڵینەوەیەدا.لەلایەكی دیكەش لۆرد ئەكتن بەم شێوەیە پێناسەی زانست دەكات و دەڵێت: زانست بریتیە لە كۆبونەوەی كۆمەڵێ گەورە ڕووداوی هاوشێوە، لەم كۆبونەوەیەدا یەكەیەكی گشتی بەشێوەی پرەنسیپ یا بەشێوەی قانون پەیدا دەبێت، كەبەهۆیەوە دەتوانین لەهەلومەرجێكی دیاری كراودا پێشبینی ڕووداوی هاوشێوەی ئەو ڕووداوانەی پێ بكەین، بێگومان ئەگەر هەر مەعریفەیەك ئەم پێناسانەی بەسەردا پەیڕەو بكرێت یان هاوشێوەی ئەم پێناسانەی بەسەردا بچەسپێت ئەوە زانستە ئەگەر وەهاش نەبوو زانست نیە.
مێژوو لای زۆرێك ڕێز و پیرۆزی هەیە ئەوانە لایان وایە مێژوو هەموو شتێك و زانستی زانستەكانە و هەموو زانستەكانیش تەنها دیاردەیەكی مێووین.هەر سەبارەت بەمێژوو هەندێك دەڵێن مێژوو نەك هەر زانستە بەڵكو كۆگایەكی زانستی و ئەكادیمیە كەرەستەكانی گشت زانستەكانی مرۆڤایەتی لەخۆ گرتووە و هەموو زانستێك بەشێكە لە(هیسترۆلۆژی) واتە زانستی مێژوو، كەواتە مێژوو دایكی هەموو زانستەكانە.هەروەها مێژوونوسی ناوداری كورد دكتۆر كەمال مەزهەر دەڵێت: هیچ گومان لەوەدا نەماوە كە مێژوو زانستێكی گەورەو بەكەڵكە، بەڵكو بەبێ سێ و دوو دەتوانین ناوی بنێین (زانستی زانستەكان) و ڕاستیەكەشی مێژوو زانستی زانستەكانە، بەهەمان شێوە ئاماژەش بەوە دەكات و دەڵێت:مێژوو یەكێكە لەزانستە هەرە گەورەكانی ژیان و زانستێكی مرۆییە، فەیلەسوفە گەورەكانی ڕێبازی مادی سەدەی نۆزدە دەیان گوت تەنها یەك زانشت هەیە ئەویش زانستی مێژووە كەبریتیە لە دووبەش ئەوانیش مێژووی ئادەمیزاد و مێژووی سروشتن، مەبەست لەیەكەمیان ئەو لقانەی زانستە كەئادەمیزاد بۆخۆی كەرەستەیانە وەك(مێژوو، ئابووری، كۆمەڵایەتی..),هەرچی دووەمیانە بریتیە لەو زانستانەی كەرەستەیان لەناو خودی سروشت خویدا یە وەك( كیمیا، فیزیا، بایەلۆجا..)لەلایەكی دیكە هەندیكی دیكەش دەڵێن:میژوو دەتوانێت ببێت بەزانست بەو پێوە دانگەی كەبریتیە لەكۆمەڵێك زانیاری ڕێك وپێك و بەرنامەیەكی زانستی پەیڕەو دەكات ڕەخنەی پاك و ورد دەگرێت.هەر لەوبارەی زانست بوونی مێژوو فەیلەسوفی بەریتانی كیرو دەڵێت: مێژوو زانستە، لەهەمان كاتدا ئەوەشی ڕاگەیاند كە مێژوو وەك زانستی ئامێرەكان و عەدەسەكان و رووەكەكان زانستێكی بڕواپێكراو نیە.بەڵام لەڕووی ئەنجام و شێوازەكانیەوە ڕێژەیەكی زۆری لەو زانستانە وەرگرتوەلەبەر ئەوە دەتوانین درێغی لێنەكەین و بەزانستی ناوببەین، مێژوونوسی فەرەنسی فۆستێل دی كۆلانگ دەڵێت: مێژوو زانستە وەك زانستەكانی دیكە حەقیقەتی ڕووداوەكان نیشان دەدات و پاشان دەڵێت: ڕێگەی مێژوو هەرهەمان ڕێگەی زانستەكانی دیكەیەو فەرقیان نیە، جۆرج ماكولی ترڤیلیان دەڵیت: مێژوو لەسنورێكی دیاری كراودا كەكاری وردبینی و گەڕانە دەكات زانست، بۆری دەڵێت: مێژوو زانستە زۆر و كەمی پێ ناوێت بەهەمان شێوەش مێژوو نوسی ئینگلیز بیوری(1861-1927)دەڵێت: نەكەم و نەزۆر مێژوو تەنها زانستە.وەكەسایەتیەكی وەك ئیبن خەلدون دەڵێت: مێژوو لەڕواڵەتدا هەواڵە دەربارەی ڕۆژگارو ڕووداوەپێشوەكان، لەناوەرۆكدا ڕوانین و وردبونەوەولێكۆڵینەوەیە بۆ تەوەرەكان و پرنسیپەكان وە زانستە بەچۆنیەتی ڕووداوەكان و هۆكارە قوڵەكانیان.نامانەوێت زۆر درێژداداڕی بكەین لەسەر بیناسەی زانست و دەمانەوێت هەندێك پێناسەو ڕاوبۆچون لەسەر چەمكی نازانستی مێژوو بخەینەڕوو.
ئەوەی ڕێگە لەوە دەگرێت كە مێژوو بەزانست دانەنرێت ئەوەیە كەڕێساو قانونەكانی زانستەكانی دیكە پەبڕەو ناكات و ڕاوبۆچونیش بەبەردەوامی دەربارەی سروشتی مێژوو هەر جیاواز بووە.
فەیلەسوفانی سروشت ئەوانەی دژ بەوە وەستان و دەڵێن مێژوو زانست نییە و دەڵێن مادەی مێژوو لەمادەكانی زانست جیاوازە چونكە مێژوو مادەیەكی ناجێگیرە سنوری بۆ نیە.نمونەیەكیش بۆ سەلماندنی ئەم قسەیەش ئەوەیە لەهەرشوێنێكدا دوو هایدرۆجین و یەك ئۆكسجین لەیەك بدەین ئەوا ئاو دروست دەبێت بەڵام ئەم ڕووداوە بۆمێژوو جیاوازەو ناتوانین بەو شێوەیە سەیری بكەین چونكە كەرەستەیان جیاوازە، هەروەها هەموومان ئەوەش دەزانین كەلەیاسای زانستی بیركاریدا(1+1=2)ئەمە پاش چەند هەزارساڵی تریش هەر ئەو ئەنجامە دەكات، بەڵام ناتوانین ئەم ڕێسا زانستیە بەسەر مێژوودا پراكتیك بكەین چونكە كەرەستەی مێژوو گیاندار و خاوەن هەست و هۆشە و گەلێك هۆكار كاری تێدەكەن.هەندێكی دیكە دەڵێن ئێمە باوەڕمان بەوە نییە مێژوو بەزانست دابنرێت چونكە وادەزانین لەنێوان خودی مێژوو و زانستەكانی تردا جیاوازی زۆر هەیە تا ئەوپەڕی نەگونجاندن.تەنانەت ولیام ستانلی جیفرونز دەڵێت : هیچ مانای نییە مێژوو بەزانستی تەواو دابنێین، لێرەوە لەم بۆچونەی ئەمەوە ئەشێت مێژوو زانست بێت بەڵام زانستێكی ناتەواوبێت.بەهەمان شێوەش هۆنشۆ دەڵێت: مێژوو زانستە بەڵام زانستی تاقیكردنەوە و ئەزمون نیەبەڵكو زانستی ڕەخنەو ڕاستكردنەوەیە.هەندێكی دیكە دەڵێن : مێژوو بەزانست دانانرێت چونكە مێژوو ناچێتە ژێر ئەو قانونەوە كە زانستەكانی دیكە دەچنە ژێرباری و پەیڕەوی دەكەن و تاكەتاكەی حەقیقەتی مێژوو ئەو حەقیقەتە نییە كەلە زانستەكانی سروشتدا هەیە، پۆڵ ڤاین دەڵێتك: مێژوو نابێت بەزانست، هەندێكی دیكەش لەگەڵ ئاماژەدان بەنازانستی بوونی مێژوو لەوەدەرچون و سوكایەتی بەمێژوو دەكەن، تەنانەت هنری بیران بەناسكی لوتفەوە گاڵتە بەو مێژوونوسانە دەكات كەدەیانەوێت كارەكانیان بەكارێكی زانستی دابنێن، بەهەمان شێوەش زانایی ئینگلیز یفوتز(1835-1882) خاوەن كتێبی بنچینەكانی زانسا دەڵێت:شورەییە بیر لەمێوو بكەینەوە و بڵێین زانستە بەمانا ڕاستەقینەكە، كەسایەتیەكی وە هنری فۆرد دەڵێت : مێژوو قسەی هەلەق و بەلەقە.هەندێكی دیكەش دەڵێن: مێژوو نەبۆ زانست و نە بۆكارێكی دیكە دەشێت كەواتە هیچ نییە!تەنانەت كەسایەتیەكی وەك هیگل دەڵێت: ئەوەی مرۆڤ لەمێژووەوە فێری دەبێت ئەوەیە كەهیچی لێوە فێرنابێت.لەكاتێكدا هەندێك لێكۆلەر دەڵێن مێژوو پەند و عیبرەتە و وانەیەكە بۆ ژیان، باشە دەپرسین ئەگەر بابەتێك زانست بێت چۆن مرۆڤ هیچی لێوە فێرنابێت.فەیلەسوفی ئەڵمانی نیچە ئەوەی ڕاگیاند كە مێژوو مردووە، لەبەرامبەر ئەم جۆرە بۆچونانەدا كەسایەتیەكی وەك كولینكود دەڵێت:مانای مێژوو لەوەدایە كە ئەو ڕابردووەی باسی لێوە دەكات ڕابردوویەكی مردوو نیەبەڵكو ڕابردوویەكە بەمانایەك لەماناكان لەئێستادا دەژی.
بەڵام ئەوەی شایەنی باس بێت هەموو ئەم وتانە مێژوو لەوە بێبەش ناكەن كەمافی خۆیەتی بەزانست دابنرێت، بەڵێ مێژوو زانستی تاقیكردنەوە و ئەزمونی واقیع نیە، بەڵام زانستی ئەنجامی ڕەخنەیەو زانستی لێپێچینەوەی ئەو بەڵگانەیە كە ڕووداوەكانی ڕابردووی تێدا نوسراوەتەوە، لەڕاستیدا ئەگەر مێژوو تەنها گەڕان بێت بۆ تۆماركردن و نوسینەوەی ڕووداوەكان بەشێوەی چیرۆك و ئەدەب و پەخشان و ڕۆمان وە ڕاگەیاندنێك بێت وەك هەواڵ یان چیرۆك بێت نەك سەلماندن ئەوا بێگومان دەتوانین بڵێین مێژوو زانست نیەو ناچێت خانەی زانستەوە.وەكاتێك بەزانست دادەنرێت بەشێوەی توێژینەوەی زانستی لێكۆڵینەوە لەڕووداوەكان و هۆكار و ئەنجامەكانی بكات و بیخاتە بەر باس و لێكۆلینەی وردی ئەكادیمی و زانستی مەنهەجێكی زانستیانەی بەسەردا پەیرەو بكات دوور لەهەموو سۆزی و وەلا بون بۆ هیچ لایەك هەڵسەنگاندن و شرۆڤەی بۆ بكات، هاوكات لەگەڵ زانستی بوون یان نەبوونی مێژوودا دەتوانرێت بوترێت: مێژوو زانستە بەڵام لەچوارچێوەی زانستە مرۆییەكاندا نەك لەچوارچێوەی زانستە ئەزموونی و تەجریبیەكاندا هەرچەندە زۆر كەس بەدرێژایی قۆناغ و سەردەمە مێژوویەكان نكوڵیان لەتیۆری زانستی بوونی مێژوو كردووە.هەروەها دەتوانین بڵێین مێژوو بریتیە لەو(كێشانە) ڕاستكراوەی هەردەبێت لەتایەكدا دابنرێت كەبەرامبەرەكەی تای(تای زانستەكان) بێت.لەڕاستیدا چەندێك ڕووداو و پەیامی ڕووداوەكان و ئامانجی ڕووداوەكان زانستی بوونی مێژوو دەسەلمێنن، بگرە زۆر لەوە زیاتر زانستی بوونی مێژوو دەكەوێتە ئەستۆی لێهاتووی و بەتوانای مێژوونوس كەچەند كەسێكی ڕاستگۆ و بیلایەنە و زانستیانە ڕووداوەكان شرۆڤە دەكات بەپشت بەستن بەبەڵگەكان و رێكەوتەكان، چونكە ئەگەر بێت و مێژوو خاڵیی بێت لەپشت بەستن بەڕێبازی زانستی وبەڵگە و دیكۆمێنت و رێكەوتی ڕووداو و شوێن و كات ئەوا ئەوە دەچێتە خانەی چیرۆك و پەخشان و بیرەوەری و مێژویی و زانستی بوونی مێژووی لەدەست دەدات و تەنها وەك مێژووی تۆماركردنی ڕووداوەكان دەردەكەوێت دەردەكەوێت.
•••
