لە پێناو پێداچونەوە بە چەمكی ئایندا

خەسرەو میراودەلی

ئەگەر چەمكە فیكرییە گرنگ‌و چارەنوسسازەكان بەگشتی خاوەنی پێناسەی دیاریكراو و تایبەتمەندی جێگیرو چەسپاو نەبن، ئەم راستیەش لەبنەڕەتەوە لەوەوە سەرچاوەی گرتبێت كە حەتمیەتی گۆڕانی ژیان بۆ خۆی هیچ نیە جگە لەگۆڕان لەتێڕوانین‌و جیهانبینیماندا بۆ ئەو بابەت‌و دیاردەو مەسەلانە كە بەمیحوەریی دادەنرێن، ئەوا ئاین وەك دیارترین‌و كاریگەرترین‌و سەنتەریترین بابەت لەبیرو زەین‌و ژیان‌و ژیاریی مرۆیدا، هەرگیز مومكین نیە لەم رێسایە رییزپەڕ بێت.



لێرەوە دەبینین كە چەمكی ئاین بەردەوام بەپێناسەی جۆراوجۆرو جیاوازدا تێپەڕیوە، لەو سۆنگەیەوە كە ئاینیش وەك هەر چەمكێكی دیكەی فیكریی كە لەژێر هەژمون‌و دەسەڵاتی خوێندنەوەو تەفسیری مرۆڤدابون، ئەمیش هەر لەژێر ئەو كاریگەرییەدا بوەو، شوێنكات‌و هەلومەرجی جیاوازی كولتوری و سیاسی‌و كۆمەڵایەتی وایانكردوە راڤەو تێگەیشتنەكان بۆ ئاین هەمیشە جودا بكەونەوە.



رەنگە بۆ ئێمەی كورد كە لەكۆمەڵگایەكی ئاینیدا دەژین، كۆمەڵگەیەك كە ئاین تەواو ترادیسیۆنالیانە تەفسیر دەكات‌و، بەسەرجەم كایەكانی ژیانیشەوە گرێی دەدات‌و، گەورەترین گۆڕانكاریش لەو كایانەدا بۆی نییە رۆڵی لەگۆڕینی ئەو تەفسیرەدا هەبێت! بۆ ئێمە كە لەم دۆخەدا دەژین، پێداچونەوە بەپێناسەی ئایندا پێداویستیەكی گەورەی زانستی‌و ئاینیش بێت.



یەكێك لەراستیە بەڵگە نەویستە زانستیەكان ئەوەیە كە ئاین هاوشێوەی رەهەندەكانی دیكەی كولتورو ژیاری مرۆیی ئەویش یەكێكە لەو رەهەندانە، دیارە جیاكردنەوەی ئاین لەكەلتور، دابڕانیەتی لەو شوێن و كات‌و هەلومەرجە جیاوازانەی تێیاندا پەیڕەو دەكرێت، واتە هەڵكەندنی ئاینە لەواقیع‌و ژیان، بێگومان هەر ئەم دابڕینەشیەتی ‌وایكردوە ریفۆرمی ئاینی‌و هەمو جۆرە خوێندنەوەیەك بۆ ئاین‌و بابەتەكانی ببێتە پرۆسەیەكی نامومكین، بەڵكو پرۆسەیەكی یاساغ‌و نائاینی!!.

پێناسەی ئاین


1-بیرۆكەی سەرو سروشت – فوق الطبیعی (supernatural) بناغەی ژمارەیەك لەپێناسەكانە:


سپەنسەر، دەڵێت: ئاینەكان لەگەڵ جیاوازییاندا لەبیروباوەڕە ئاشكراكانیاندا، ناراستەوخۆ هاوڕان لەسەر بروابونیان بەوەی بونی گەردون نهێنیەكە خوازیاری تەفسیرە، لەبەرئەوە ئاین بەلای ئەوەوە بروابونە بەئامادەگیەكی باڵای شتێكی تەمومژاوی‌و نەزانراو و یاخی لەتێگەیشتن.

پێناسەی ماكس موللەر، (1822 – 1900)یش، فەیلەسوف‌و مێژونوسی ئەڵمانی ئاینەكان، لەدەوری هەمان بیرۆكە دەسوڕێتەوەو لەكتێبەكەیدا (بەرەو زانستێك بۆ ئاین)، دەڵێت: ئاین رەنجدانە لەپێناو وێناكرنی ئەوەدا كە ناتوانرێت وێنا بكرێت‌و وتنی ئەوەی گوزارشتی لـێناكرێت، ئاین تامەزرۆییە بۆ ناكۆتا.



2-وەستان لەسەر بیرۆكەی (خواوەندێتی – الالوهة):

م. رافایل، لەكتێبەكەیدا پێشەكیەك دەربارەی مێژوی ئاینەكان دەڵێت: ئاین بەمەرج گرتنی هەستكردنی ژیانی مرۆییە بەبونی پەیوەندی لەنێوان ئەقڵی مرۆیی‌و ئەقڵێكی نادیاردا كە گەردون دەبات بەڕێوەو ئەوەش كە لێی دەكەوێتەوە لەهەستكردن بەخۆشی.



3-بڕوابون بەبونەوەرانی گیانی (كائنات روحیة):

هەندێك لەتوێژەران پێیانوایە ئەگەر بیرۆكەی خواوەندێتی بەچەمكە تەسكەكەی وەربگیرێت، زۆرێك لەئاینەكان دەخاتە دەرەوەی بازنەی پێناسەكەوە، كە ئەوانیش ئەو ئاینانەن كە بونەوەرانێكی گیانی لەجۆری جیاواز دەخەنە ناوجەرگەی بیروباوەڕەكەیانەوە، لەنمونەی گیانی مردوان‌و ئەو گیانانەی لەگەڵ دیاردە جیاوازەكانی سروشتدا یەكیانگرتوە، كەناچنە پاڵ چەمكی خواوەندە باوەكانەوە.

لێرەوە ئیدوارد تایلۆر، (1832 -1917) كە دامەزرێنەری ئەنترۆپۆلۆژیایە لەبەریتانیادا، پێیوایە گشتگیرترین پێناسە ئەوەیە كە پێویستە چەمكی خواوەندەكان بەچەمكی بونەوەرە گیانیەكان ئاڵوگۆڕ بكات كە عمومی(هەموێنراو)ترینە. 

تایلۆر لەكتێبەكەیدا (كەلتوری سەرەتایی – primitive culture)دا دەڵێت: پێویستی یەكەم لەلێكۆڵینەوەی میتۆدیانەی ئاینەكانی گەلە سەرەتاییەكاندا، بریتیە لەدانانی پێناسەیەكی بەرایی بۆ ئاین. لەبەرئەوەی جەختكردن لەسەر بروابون بەبونەوەرێكی باڵا، لەوانەیە بیروباوەڕە بەراییەكان لەبازنەی ئاین بخاتە دەرەوە.



4-پێكهاتنی ئاین لەدو بەشی سەرەكی (موقەدەس‌و دنیایی):

دۆركایم پێیوایە سەرجەم بیروباوەڕە ئاینیەكان، بەسادەو ئاڵۆزیانەوە، تایبەتمەندییەكی هاوبەشی گشتی دەگرنە خۆیان‌و بریتیە لەوەی هەمویان سەرجەم شتە بینراو و نەبینراوەكان دەخەنە دو پۆلێنەوە، موقەدەس‌و دنیایی(1).



5-پێناسەی ئاین لەكولتوری ئیسلامیدا :

ئەگەر بۆ مانای زاراوەی (ئاین  – الدین) لەكەلتوری ئیسلامیدا بگەڕێین، دەبینین هەمیشە مانا زاراوەییەكە خودی ئەو مانایانەیە كە لەفەرهەنگەكانی زمان‌و وشەی عەرەبیدا بەكارهاتون، واتە مانا زاراوەییەكەی وشەكەو مانا زمانیەكە (لغوي)ی هەر یەك شتە، بەو مانایەی وەك زاراوەی فیكریی تیۆریزەی بۆ نەكراوە، دیارە خواستنی ماناش لەریشەی وشەیی‌و فەرهەنگییەوە بەتەنها، دەبێتە هۆی تەسككردنەوەی‌و، لەخۆنەگرتنی هیچ مانایەكی دیكە كە بشێت ئاین لەدەرەوەی ئەم پێناسە فەرهەنگی‌و زمانی (لغوي)یەوە بیگەیەنێت، بێگومان ئەم هەڵوێستەش تەسكی لەتێگەیشتن‌و رەگەزپەرستی لێدەكەوێتەوە. واتە: دەبێتە هۆی پێداگیری‌و داكۆكی لەتێگەیشتنێكی دیاریكراو و، وەلانانی ئەوانی دی، سەرەنجامیش بازنەی ئاین تەسك دەبێتەوەو رێگای گەڕان بۆ توێژینەوەو لێكۆڵینەوە بەداخراوی دەمێنێتەوە! 

وشەی ئاین – دین لەفەرهەنگەكانی زمانی عەرەبدا بەچەند مانایەكی جیاواز بەكاردێت:

(القهر) زاڵبون‌و، (السلطة) دەسەڵات، (الحكم) دەسەڵات‌و فەرمانڕەوایی‌و بڕیار‌و، (اڵامر) فەرمان‌و دەسەڵات‌و، زۆرلێكردن بۆ ملكەچی‌و گوێڕایەڵی (الاكراه علی الطاعة)‌و بەكارهێنانی هێزی زاڵكردن بەكردنی  بەبەندەو كۆیلەو، گوێڕایەڵ.
(دنت القوم) أذللتهم واستعبدتهم، زەلیل‌و كۆیلەم كردن، (دنته، سستهم و ملكتهم) بەڕێوەم بردن و بوم بەخاوەنیان، (الجزا‌ء والمكافأة والحساب) سزاو پاداشت‌و حساب، شەرع‌و یاساو رێبازو نەریت‌و تەقلید(2).

ئەگەر لەم مانایانە ورد ببینەوە دەبینین زۆر تێكەڵ دەبنەوە بەبابەتەكانی دەرەوەی ئاین، لەنمونەی بەكارهێنانی هێزو زۆركاری (اكراه)‌و، نەریت‌و یاسا..!!

ئەگەر سەرنجی قورئانی پیرۆزیش بدەین دەبینین چەمكی ئاین تێیدا لەسەر هەمان ئەو ریشە زمانیانە پێناسە كراوەو داڕێژراوە: (ان الحكم الا للە)، بڕیار و فەرمان تەنها لە لایەن خوداوەیە، (و من یبتغی غیر الاسلامی دینا فلن یقبل منه)، ئەوەی جگە لە ئیسلام هیچ ئاینێكی دیكە بخوازێت، لێی قبوڵناكرێت، (ان الدین عند الله الاسلام)، ئاین لای خودا(تەنیا) ئیسلامە، (…..ولایدینون دین الحق…..) ملكەچی ئاینی هەق و راستی نابن….هتد 



. وادیارە گشتگیربونی ئاینینش لەگشتگیری ئەم ماناو پێناسانەوە سەرچاوەی گرتبێت. تێكەڵبونی ئاین بەبابەتەكانی دیكەی ناو ژیان‌و چالاكی مرۆڤەكان، واتە چالاكیە دنیایی‌و مادییەكانی دەرەوەی ئاین، بەڵگەو نیشانەی سادەیی ژیانی عەرەبی ئەو سەردەمەو سەرەتاییبون‌و نازانستیبونی بیركردنەوەیانە، كە مرۆڤی ئەو دەورو زەمانەبەگشتی لەقۆناغێكی نزمی ژیاریی‌و پێشكەوتندا بون.



دەكرێت بڵێین ئەو پێناسەیە لێرەدا بۆ ئاین كراوە، هاوتایە بەپێناسەی (كولتور)، لەكاتێكدا ئاین تەنها یەكێكە لەپێكهاتەكانی كولتور بەمانا نوێ‌‌و زانستیەكەی. واتە: دوای جیاكردنەوەی كایەكانی مەعریفەی مرۆڤ و پۆلێنكردن‌و دیاریكردنیان. واتە: ئەم تێگەیشتنە لەئاین بەپرۆسەی بەئاینكردنی سەرجەم كولتور هەڵدەستێت!



لەبەرئەوە ئەم تێڕوانینە بۆ ئاین، تایبەتە بەتێڕوانینی نەتەوەی عەرەبی پێش هاتانی ئاینی ئیسلام بۆ ئەم چەمكە (ئاین)، بێگومان ئیسلامیش وەك ئاینێك كە لەو كولتورەداو لەو سەردەمەدا سەریهەڵداوە، مومكین نەبوە لەژێر كاریگەری ئەو كولتورە بەدور بێت، ئاینێك كە زاراوەكانی خۆی بەگشتی لەسەر بناغەی فەرهەنگی زمانی عەرەبی پێش خۆی (فەرهەنگی سەردەمی جاهیلی) داڕشت، كە ئەو فەرهەنگەش پشتی بەپەندو شیعری جاهیلی بەستوە، هەر بۆیە بۆ ماناو ریشەی هەر وشەو زاراوەیەك، بەردەوام بۆ زەخیرەی شیعری جاهیلی گەراوەتەوە.



ئاشكرایە كە پشتبەستن بەم مانایانەی ئاینە كە لەمڕۆدا توندوتیژی‌و تەكفیرو تیرۆر بەرهەمدەهێنن. پشتبەستن بەو ئایەتانەش كە ئەم مانایانە دەچەسپێنن، لەلایەن كەسانی وەك مەودودی‌و سەیدقوتب‌و هاوشێوەكانیان لەتیۆرستانی دیاردەی ئیسلامگەرایی، كە بۆتە هۆی تێوریزەكردنی ئەو تیرۆر و جیهانبینیە تەكفیریانەیەی كە روداوی نائاینی‌و نائینسانییان لـێدەكەوێتەوە.



واتە لەپاڵ ئەو گۆڕانە گەورانەی كە لەتێڕوانینی مرۆڤی ئەم سەردەمەدا سەبارەت بەئاین‌و سەرجەم بوارەكانی دیكەی ژیاندا رویانداوەو، لەگەڵ بونی ئەو هەمو كایە زانستیانەدا كە لەمڕۆدا ئاین پێناسە دەكەنەوەو، لەدیاردەی ئاین‌و ئاینداری دەكۆڵنەوە، كە چی رابەرانی ئیسلامیزم دەیانەوی بۆ پێناسەو تێگەیشتن‌و پیادەكردنی ئاین، بۆ چەندین سەدە لەمەوبەر، بۆ لای نەتەوەی عەرەبی ئەو كاتە بگەڕێنەوەو بەسەر تەواوی ئەو توێژینەوە زانستیانەدا بازبدەن كە لەمڕۆدا بەرهەمهێنراون!



ئاین كە بەرنامەی ژیانی موسوڵمانان بێت، واتە ناسنامەیان بێت، مومكین نییە وەكخۆی بمێنێتەوە، لەو روەوە كە ناسنامە بەردەوام لەژێر كاریگەری زەمەن‌و گۆڕاندایە.
قسەكردن لەریفۆرم و خوێندنەوەی نوێ‌‌و هاوچەرخانە بۆ ئاین‌و بابەتەكانی، دەبێ‌ بەپلەی یەكەم لەخوێندنەوەو پێناسەكردنەوەی چەمكەكانیەوە دەستپێبكات، بەتایبەتیش ئەو چەمكانەی كە پایە بنەڕەتیەكانی ئاینەكە پێكدێنن، لەنمونەی ئاین‌و ئیمان‌و عەقیدە و خواپەرستی(عیبادەت) و بەندایەتی(عبودیة) و حەڵاڵ‌و حەرام‌و بەدواشیدا ئەو چەمكانەی كە بەچۆنیەتی تەفسیری دەقی ئاینی‌و مامەڵەكردندا لەگەڵیدا پەیوەستن، لەنمونەی چەمكی تەفسیر خۆی‌و چەمكی تەئویل‌و جێگیر‌و گۆڕاو‌و، چەمكی ئەقڵ‌و ئیجتیهاد‌و نوێكردنەوەی ئاین‌و ریفۆرمی ئاینی.



پەراوێزەكان:
1-فراس السواح، دین الإنسان، بحث في ماهیة الدین ومنشأ الدافع الدینی، منشورات دار علا‌ء الدین، دمشق، الطبعة الثالثة، 1998، ص23-26. 
ئەم پێناسانەی لێرەدا هێناومن، پوختەی پێناسەكانی ئەم كتێبەیە، كە نوسەر زۆر پێناسەی دیكەی هێناوەو، لەكۆتایی ئەم پێناسانەشدا دەڵێت بەم چەند پێناسەیە وازدەهێنم، كە بۆ ئێرە هەڵمبژاردون.
2-أبو اڵاعلی المودودی، المصطلحات اڵاربعة فی القران ، ص5-7.
ئەم مانایانەشی لە(مقاییس اللغة)ی ابن فارس، (لسان العرب)ی ئیبن مەنزورەوە هێناوە. هەروەها بڕوانە: (لویس معلوف، المنجد فی اللغة، الطبعەةالخامسە والثلاثون، طهران، 1379 ، ص231. العلامة راغب اڵاصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرێان، دار الكتاب العربي 1972، 177-17