سازدانی: جۆرج شاربۆنی
وەرگێڕانی: رێبوار حەسەن
جارێكی تر نوسین…
زانای ئەنسرۆپۆلۆژی (لیڤی شتراوس) سەر لە نوێ جارێكی تر پرسیاری نوسین دەهێنێتەوە بەرباس، ئەمە پاش ئەوەی كە جێگایەكی گەورەی داگیركردبوو لە سەرقاڵبوونە هزریەكانی ئەم سەدەیە (سەدەی بیست)، وەكو ئەوەی كە مرۆڤ لە ڕێگەی ئەمەوە (نوسین) هەوڵی ناسینی مێژووی خۆی بدات، ئەمە وێنەیەكە لەسەر سێنتراڵێتی خود، لە كاتێكدا كە مرۆڤ پەراوێزی دەخات. هەرچی گفتاریشە (كلام)و بەڵكو داهێنانیشی وێنەیەكە لەسەر سیستمێكی گشتگەرایی پەرەسەندوو، هەروەها وێنەیەكیشە لەسەر ئارەزوویەكی توندوتیژی ڕێكخراو، هەروەها ، هەروەها .. بەڕێز شتراوس، زانست پەروەران پێویستە هێمن و ئارام بن لە بەرامبەرماندا، لەبەر ئەوەی ئێمە داوای وەڵامی پرسیارەكانیان لێدەكەین، هەروەك ئاشكرایە زانست پەروەران پرسیار ناخەنە ڕوو، وەكو ئەوەی ئێمە دەیكەین، ئەوان پرسیار دەكەن بۆ ئەوەی بزانن، ئەمە لە كاتێكدا ئێمە پرسیار دەكەین بۆ ئەوەی خۆمان بپارێزین و هەروەها بە هزرمان مرۆڤ، بپارێزین، ئەم بیرۆكەیە، ئەم بەرەنگاربونەوە‌و لاساریە كە ئێمە باش دەیزانین، هەرگیز ناتوانین سنورداری بكەین، مەیلمان بە ڕووی توێژەری ئەسنۆلۆژیدا مەیلێكە بۆ زانست پەروەرێك كە جۆرێك لە شاعیرێتی بەكار دەبات بۆ ئەوەی بزانێت، بۆیە ئێمە داوای لێدەكەین – هەر چەندە ئەمە بابەتی ئەو نییە – كە بەو ڕوحە شاعیرێتیەوە لە كۆمەڵگاكەمان حاڵی ببێت، ( بە پێی هەمان دەربڕینەكەی خۆی) ئەو لێكۆڵێنەوە دەكات لە بارەی ماددەیەكی كۆمەڵایەتی جیاكار‌و جۆرە حاڵەتێكی شەفافی بابەتە كۆمەڵایەتیەكان، بابەتێكی كۆمەڵایەتی، دوور‌و زۆر دوور.. ئێمە هەست ناكەین كە نواندنی خۆمان ئەنجام دابێت لە پێش زانای كۆمەڵناسی، ئەویش لەبەر هۆكارێكی زۆر ساكار، كێ دەتوانێت لە ڕێی ژمارەوە پێشبینی ڕەفتاری تێكڕای ئەم كۆمەڵگایەمان بكات؟ ئێمە زوو لە ئازادی خۆمان دەترسین، یەكەمین شتێك كە ئێمە ئارەزوی دەكەین خستنەڕوی ئەم پرسیارەی خوارەوەیە بۆ توێژەری ئەسنۆلۆژی:
– شاربۆنی: ئەو جیاوازییە جەوهەرییەی كە تۆ دەیبینی لە نێوان ئەو كۆمەڵگەیەی كە بابەتی توێژینەوەكەی تۆ پێك دەهێنێ و ئەم كۆمەڵگەیەی كە تێیدا دەژین چییە؟
+ شتراوس: تۆ پرسیارێكی زۆر قورست كرد لە كۆی ئەو پرسیارانەی كە هەندێك جار ئاراستەی ئەسنۆلۆجیەك دەكرێت تا وەڵامی بداتەوە، ئەوە زۆر قورسە لە شوێنێكدا وا لە من دەكات گومان بكەم لەوەی ئەم پرسیارە وەڵامێكی شیاوی هەبێت، دەشێت لێرەدا بگەینە سنورێكی ڕەهای مەعریفەتمان. پێش ئەوەی وەڵامی پرسیارەكەت بدەمەوە، ڕەنگە لە بارەی هۆكاری قورسی ئەم پرسیارەوە پرسیار بكەم هەر وەك ئاشكرایە ئەم پرسیارە وەك ئەوەی كە من دەیبینم، سەر دەكێشێ بۆ پرسیارێكی تر، واتا ئەوەی كە پەیوەستە بە ناسینی توانای ڕێكخستنی تەواوی كۆمەڵگا مرۆییەكان بە پێی چەمكی پێشكەوتن (تقدم)، بە پێی ئەم چەمكە هەندێك لەو كۆمەڵگایانە پتر سەرەتایین و (گوزارشتی سەرەتایی لە ڕێگای بەكارهێنانیەوە بەسەرماندا سەپێنراوە، لە ڕاستیدا ووشەیەكی لەوە شیاوترمان نییە) هەندێكی تریشیان دەشێت پێی بڵێین پتر شارستانییە.
– شاربونێ: لە ڕاستیدا ئەوە یەكێكە لەو پرسیارانەی كە من كردومن لە زەمینەكەدا، تاكە پرسیاریش نییە.
+ شتراوس: بەڵێ ئەگەر ببوریت، ئێمە لەم گۆشەیەوە سەرنجی خۆمانی لەسەر دەردەبڕین. وای دەبینم كە ناڕەحەتیەكە لەوەوە سەری هەڵداوە كاتێك كە تۆ لە دەرەوە دەڕوانیتە كۆمەڵگا بە تەواوی جیاوازە لەوەی كە لە ناوەوە بۆی دەڕوانیت، كاتێك لە دەرەوە دەڕوانینە كۆمەڵگا، دەتوانین بە ژمارەیەكی دیاریكراوی پەیوەندی و نزیكایەتی كاری تێبكەین، دەتوانین ئاستی پەرەسەندنی تەكنەلۆژیەكەی و فراوانی بەرهەمە مادیەكەی و توانستە مرۆییەكانی دیاری بكەین، ئینجا دوای ئەوە دەكرێت پلەیەكی بدەینێ كە بەراورد بكرێت بەو پلانەی (درجە) كە داومانە بە كۆمەڵگا جۆربەجۆرەكان.. بەڵام كاتێك لە ناوەوە دەبین ، ئەم دیاردەیە كەمە ، دەكشێ‌‌و دەگۆرێت بە پێی هەر ئەندامێك لە ئەندامەكانی كۆمەڵگا، ئیدی ئەم كۆمەڵگایە هەرچۆنێك بێت، شارستانیتر یان سەرەتاییتر بێت، هەرگیز كارەكە لێرەدا بایەخدار نییە، ئەم كۆمەڵگایە دەوڵەمەند دەبێت‌و دەبێتە خاوەنی هەموو شێوەیەكی جیاوازی ئاست و پلە و پایە.
لە سیاقێكی تری فیكردا ئەندێشەی ئەو ناڕەحەتی‌و ناخۆشیە بكە كە مەرگی كەسێك دروستی دەكات بۆ خزمەكانی، ئەمە بە پێی ئەو ناخۆشی و ناڕەحەتیەی كە بۆ خێزانەكەی خۆی دروستی دەكات. بینینی ئەم ڕوداوە لە دەرەوەڕا پتر لە ڕوداوێكی ئاساییەوە نزیكە، بەڵام بە گوێرەی كەسە نزیكەكانی، وەكو ئەوە وایە دونیا وێران بوبێت، ئێمە بە تەواوی ناتوانین پەی بە خەم و پەژارەی ناو خێزانێك ببەین كە خێزانی ئێمە نییە، پەژارەیەك كە پەژارەی ئێمە نییە. نمونەی ئەم جۆرە ناڕەحەتی و بارگرانییە، شتێكمان وەبیر دەهێنێتەوە، كە فیزیاویەكان كاری لەسەر دەكەن، ئەویش (تەواوكاری)ە، ئێمە وەكو ئەوان ناتوانین لە هەمان كاتدا شوێن و ڕێڕەوی گەردیلە دیاری بكەین. ڕەنگە بە هەمان ڕێگا نەتوانین بە دوای مەعریفەی كۆمەڵگایەكدا بگەڕێین لە ناوەوە‌و هەروەها لە هەمان كاتدا لە دەرەوەش پۆڵێنی بكەین بە پەیوەندیەكانی لەگەڵ كۆمەڵگاكانی تردا، ناڕەحەتیەكە ئا لێرەدایە.
– شاربونێ: بەڵام ئەم كارە، ناڕەحەتیەكی گشتی دەنوێنێ لە ئەنسرۆپۆلۆژیادا، لە هەمان كاتدا لە هەموو شێوەكانی مەعریفەشدا هەر وایە.
+ شتراوس: ئەوە قورسی هەموو ڕشتەیەكی مەعریفیە، هەوڵ دەدەم تەنها كاریگەری تایبەتی ئەو لەسەر ئەسنۆلۆژیا لێك بدەمەوە، من زۆر سورم لە لێكدانەوەی و كاریگەری ئەو لە هەموو ئامادەكردنێك، هەرچۆنێك بێت ئەمە هەوڵێك نییە بۆ ئەوەی لە وەڵامی پرسیارەكەت هەڵ بێم، كە بە دڵنیاییەوە پێویستە وەڵامی بدەمەوە، چونكە ئەوە پرسیارێكە هەموو لە خۆمانی دەكەین هەروەها لەبەر ئەوەی ئێمە ناتوانین ڕێ لە خۆمان بگرین لە بەراوردكردنی كۆمەڵگاكان كە زۆر جیاوازن لە نێوان یەكتردا، لە نێوان ئەوەی كە بە كۆمەڵگای ئەهلی ئوسترالی ناو دەبرێت، (ئەمانە كۆمەڵگا گەلێكن لە پێش گۆزە‌و گڵێنە‌و تەون‌و كشتوكاڵ‌و ماڵیكردنی ئاژەڵەوە هەبوون)و لە نێوان ئەم كۆمەڵگایەی خۆمان (كە خاوەنی مەكینە‌و ووزەی گەرمی‌و ووزەی كارەبایی‌و لە ئێستاشدا ووزەی ناوەكیە) جیاوازی لە نێوان ئەم كۆمەڵگایەدا خۆی دەسەپێنێت، ئێمە ناتوانین ڕێ لە خۆمان بگرین بۆ تێگەیشتنی فاكتەرەكانی ئەو جیاوازیە.
– شاربونێ: فەرهەنگێكی زاراوە هەیە، پێویستە بزانین چ مانایەك دەگرێتەوە، بە نسبەت ئێمەشەوە، ئێستا لە سەردەمێكداین لە ناو كۆمەڵگا زەبەلاحەكاندا دەژین، تەنانەت ئەگەر بمانەوێت هەڵوێستێكی بێلایەنانە وەربگرین، بە بێ ئەوەی زانست پەروەریش بین، هەمیشە هەست دەكەین ووشەی (زەبەلاح) زۆر شتی تر دەگەیەنێت..
+ شتراوس: بە شێوەیەكی بابەتیانە دەڵێم، كۆمەڵگا هاوچەرخەكان‌و ئەو كۆمەڵگایانەی پێیان دەڵێن (كۆمەڵگای سەرەتایی)، هەمان سروشتیان هەیە لە پلە و پایەدا، ئەمە وەك تێبینیەك دەڵیم، گەر دەتەوێت دەتوانیت لێی دەرچیت. كە ئێمە دەتوانین دەرك بەوە بكەین كە شارستانێتیەكەی ئێمە وەكو جۆرە تێكەڵەیەك زۆر ئاڵۆزە.
دەشێت ئەندێشەی جیاوازی لە پلەوپایەدا بكرێت، بەڵام بە شێوەیەكی زۆر ئاڵۆز‌و ناڕوون. ئەگەر نمونەی ئەو جیاوازیە بەهەند وەربگرین كە لە نێوان كۆمەڵە گەردیلەیەكی گەورەدا هەیە كە پێك هاتووە لە یەكگرتنی هەزاران ناوك و هەروەها كۆمەڵە گەردیلەیەكی ساكار كە پێك هاتووە لە ژمارەیەكی كەم، ئەوا جیاوازیەكی دوو جەمسەر بە دی دەكەین لە سروشتی پلە و پایەدا‌و هەروەها ئاڵۆسكانێكی دوو جەمسەریش لە تێكەڵەكەدا، ئەوەی بە لای ئێمەوە گرنگە ئەوەیە كە چۆن بتوانین لێكدانەوەیەكی ئاسان و شیاو بۆ ئەو كارە ئەنجام بدەین؟
من پیشنیاری گریمانەیەكەت بۆ دەكەم، لەگەڵ ئەوەی كە من وەك یەكێك لەوانەی كە پارێزگاری لە شەیتان دەكەن خۆم دەبینمەوە، لە ڕەوشێكدا ئەوەت پێدەڵێم كە من سور نیم لەسەر ئەم كارە، بەڵام هەروەك دەیبینم پێش هەموو شتێك پێویستە ئامادەگی هەبێت لە زەیندا.
با نمونەیەك وەربگرین، كاتێك یاریزانێكی زۆر بە توانای یاری (ڕۆلێت) چاو دەبڕێتە ئامانجێك، ئەو تەنها ژمارەی دروست ڕاناكێشێت، بەڵكو وەدیهێنانی تێكەڵەكە زۆر ئاڵۆزە، كە دەوەستێتە سەر دەیان و بگرە سەدان لێدان، ئەم تێكەڵە زۆر ئاڵۆزە، لە ڕاستیدا دەشێت ئەم یاریزانە لە لێدانی یەكەم یان هەزارەم یان ملیۆنەم ئامانجەكەی وەدی بهێنێت، یان دەشێت هەرگیز وەدی نەهێنێت، هەر چۆنێك بێت ئەوەمان وەبیر دێتەوە، ئەگەر ئەو تێكەڵەیە لە لێدانی (725)مین جاردا وەدی هات، ئەوا سەرجەمی هەوڵەكانی پێش ئەو ژمارەیە پێویستن بۆ ئەوەی بگاتە ئەم حاڵەتە، ئامانجەكە ئا لەو ساتەدا وەدی هات، هەروەها دەشیا دواتر وەدی بهاتایە، ئیدی كارەكە ئا بەو شێوازەیە، بەڵام دەبینی لە ماوەی هەوڵە یەكەمینەكانەوە كە مەرجی پێویستن بۆ سەركەوتن تا كۆتایی هیچ پێشكەوتنێك نەبوو، كەواتە ئێستا دەتوانم وەڵامی پرسیارەكەت بدەمەوە كە پێش تۆزێك خستتەڕوو.
بە پێی ئەو نمونەیە دەتوانین بڵێین: پێویستە چاوەڕوانی سەدان هەزار ساڵ بكەین، بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی ئەو یەكێتیە زۆر ئاڵۆزە وەدی بهێنێت، كە ئەویش شارستانیەتی ڕۆژئاوایە، ڕەنگە (مرۆڤایەتی) لە توانایدا هەبوایە هەر لە سەرەتاوە وەدی بهێنایە، یان زۆر درەنگتر وەدی بهێنێ لەو كاتەی كە وەدی هاتووە، كەواتە ئەوە لەو كات و ساتەدا وەدی هات، لەبەر هیچ هۆكارێك نا، كارەكە خۆی ئاوایە، ڕەنگە تۆش بڵێیت بەم قسانە قایل نابم.
– شاربونێ: بەڵێ… ئەم بەڵگەیە بە تەواوی قایلكەر نیییە. وەك ئەوەی من بزانم ڕەگەزی كات ڕەگەزێكی گرنگە هەرچەندە من پسپۆڕی ئەو بوارە نیم.
+ شتراوس: بەڵێ.. لەگەڵتدام، بەڵام با هەوڵ بدەین ڕەگەزی كات ڕوون بكەینەوە‌و بزانین چی دەگرێتەوە؟ لێرەدا من باوەڕ بەوە دەهێنم كە شتێكی ئەستەمە دەسكەوتی جەوهەری بخرێتە ناو ڕۆشنبیریەوە، كە ئەوە خودی مەرجی گشتگەرایی مەعریفە و بەكاربردنی جەوهەری ئەزموونەكانی ڕابووردوشە، وا هەست دەكەم بە شێوەیەكی گومان ئامێز ئەوە هۆكارێك بووە لە پشت شارستانێتیەكەمان، ئەم دەسكەوتە ڕۆشنبیریە و ئەو سەركەوتنەی كە لە واقیعدا هەیە، بریتیە لە نوسین.
بە دڵنیاییەوە هیچ میللەتیك ناتوانێت سوود لە دەسكەوتەكانی ڕابووردووی وەربگرێت، مەگەر بە ئەندازەیەك ئەو دەسكەوتانە بە هۆی نووسینەوە چەسپێنرا بن، من باش دەزانم ئەو میللەتانەی كە پێیان دەڵێن میللەتی سەرەتایی (بەربەری)، بە زۆری توانایەكی باشی زاكیرەیان هەیە، بە ڕادەیەك كە جێی سەرسوڕمانە.
باسی گەلانی (پۆڵۆنیزی)مان بۆ دەگێڕنەوە، كە گوایە لە توانایاندا هەبووە بە بێ دوبارەبونەوەی وەچەكان هەواڵی دەیان نەوەی پێشووتر بزانن ، بەڵام هێندە هەیە هەروەك ئاشكرایشە، سنورەكەی دیاریكراو بووە، بۆیە داهێنانی نوسین پێویستی كرد بۆ ئەوەی ببێتە هۆی كەڵەكە بوونی مەعریفە‌و هەوڵ و ئەزموونە شكست‌و سەركەوتو‌وەكان بۆ هەموو نەوەكان، بە پشت بەستن بەم سەرمایەیە دەشێت نەوەكانی داهاتوو هەمان ئەزموون دووبارە نەكەنەوە، بەڵكو ئەوەی كە پێشتر ڕوویداوە دەشێت سوودی لێ وەربگیرێت لە پێناو پەرەسەندنی تەكنەلۆژیاكانی و هەروەها ئامادەكردن وسازكردنی پێشكەوتنێكی نوێ . ئایا تۆ لەمەدا لەگەڵمدا نیت؟.
– شاربونێ: پێموا نییە ئەمە مشتومڕ هەڵبگرێت.
+ شتراوس: كەواتە، دەتوانین قسەی لە بارەوە بكەین، لەبەر ئەوەی كە داهێنانی نوسین دەكەوێتە ناو كات و شوێنەوە، ئاشكرایە ئەوەش لە ناوچەی دۆڵی ڕافیدەین لە نێوان هەزارەی سێهەم و چوارەمی پێش زاین ڕووی دا، ئەوەش ڕوداوێك بوو بۆ وەڵامدانەوەی كۆمەڵە مەجێكی یاساغ.
– شاربونێ: بەڵام ئایا لە دەركەوتنی نوسین لەو كات‌و ساتەدا شتێك هەیە جیای بكاتەوە، گەر كەسێكی ناشارەزا لە بارەی دیاردەی داهێنانەوە بپرسێت، بۆ لەوێدا؟
+ شتراوس: بۆچی لەوێدا، وام لێدەكات دژی ئەوە بوەستمەوە كە پێشتر ئاماژەم پێدا، بە هەر حاڵ لێرەدا پێویستە جارێكی تر ئەم تێبینیە بدەم، كە نوسین لە مێژووی مرۆڤایەتیدا لە نێوان هەزارەی سێیەم و چوارەمی پێش زایندا دەركەوت. مرۆڤایەتی دۆزینەوەكانی بە شێوەیەكی جەوهەریتر وبنەڕەتیتر ئەنجامدا، كە پێشتر بەو شێوەیە ئەنجامی نەدابوو، ئەوەی لە ڕۆژانی دواتریشدا هات دەشێت پێی بڵێین شۆڕشی (نیولیسی)، كە دۆزینەوەی هونەرەكانی شارستانیەت دەگرێتەوە كە هێشتا وەكو بناغەی بوونمان دەردەكەوێت، وەكو كشتوكاڵ، ماڵیكردنی ئاژەڵ، گڵێنەسازی، چنین، ئەمانە كۆمەڵێك ئامێر و ئامراز بوون كە ڕێیان بۆ كۆمەڵگای مرۆڤایەتی خۆش كردبوو كە بە شێوەیەك بژین جیا لەوەی لە چاخی (بالیۆلیتیكی) تێیدا بوون (كە لەسەر قوتی ڕۆژانە دەژیان) و ملكەچ بوون بۆ بێ باری و چەرمەسەریەكانی ڕاوكردن و دروینەوەی ڕۆژانە. تەنانەت كەڵەكەكردنی……..
– شاربونێ: تاوەكو تفاقیان هەبێت.
+ شتراوس: بەڵێ تاوەكو تفاقیان هەبێت. ئێمە هەڵە دەبین، ئەگەر باوەڕمان وا بێت نمونەی ئەم جۆرە دۆزینەوە جەوهەریانە بۆ یەك جار دەركەوتبن یان بە ڕێككەوت ڕویاندابێت، ئەگەر تەنها نمونەی كشتوكاڵ وەربگرین، ئەمە بەرهەمی مەعریفە و ئەزمونی كەڵەكەبووی چەندین نەوەیە، دەبینین لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ یەكێكی تر گوازراوەتەوە پێش ئەوەی ببێتە شتێك شیاوی بەكاربردن بێت، تێبینی دەكەین كە ئاژەڵە ماڵیەكان تەنها جۆری دڕندە نەبوون‌و گۆڕا بن بۆ دۆخی ژیانی ماڵی ، بەڵكو جۆری دڕندە بوون‌و بە تەواوی گۆڕان بۆ ئاژەڵی ماڵی لە لایەن مرۆڤەوە، ئەم گۆڕانەش كە بە خودی مەرجەكە دادەنرێت بۆ بەكاربردنی زەمەنێكی زۆری پێویست بووە‌و سوربوون لەسەر ئەزمونكردنیش بە هەمان شێوە كاتێكی درێژ‌و دژواریەكی زۆری پێویست بووە.
لەگەڵ ئەوەدا هەموو ئەمانە بە بێ نووسین دەشێ ببن (ممكن)، بۆیە پێش ساتێك ئەگەر نووسینمان بۆ دەركەوتبێت وەكو مەرجی پێشكەوتن، ئەوا پێویستە لەسەرمان ئاگامان لە هەندێك پێشكەوتنی بنەڕەتی بێت كە ڕەنگە پێشكەوتنەكە بۆ مرۆڤایەتی تەواو بنەڕەتی بێت، كە پێشتر نمونەی نەبووە، ئەویش دەشێت بە بێ داهێنانی نووسین ئەنجام بدرێت،و بە بێ ئەوەی نووسین هیچ ڕۆڵێكی هەبێت تێیدا.
– شاربونێ: هەرچۆنێك بێت، ئێمە لە واقیعدا ڕەخنە لەوە دەگرین كە ئەو پرسیارە ئاراستەی خۆمان بكەین، سەرەڕای ئەو پێشكەوتنەی كە لامان هەیە، كەسێكی ناپسپۆڕ دەپرسێت، بۆچی ئەم پێشكەوتنە لەو شوێنەدا ڕوویدا؟ من هەركە دەكەومە ناو مێژووەوە و خۆم دەبینمەوە، هەمان ئەو پرسیارە لە خۆم دەكەم.
+ شتراوس: ئەوەی كە تایبەتە بە چاخی نیولیسی، ئەوە خودی كێشەكە نییە بە تەواوی.
– شاربونێ: بەڵێ ئەی مەرجی دەركەوتنی ڕاگەیاندنی پێشكەوتن. ئەم پرسیارە بە كراوەیی دەمێنێتەوە.
+ شتراوس: بەڵێ . بەڵام هەڵبەتە بە دڵنیاییەوە نایڵێم، سەركەتنە گەورەكانی چاخی نیولیسی، تەنها لە یەك شوێن و لە یەك ساتدا ڕویانداوە، بەڵكو ئەوە زۆر ماقوڵە كە لە ژێر هەندێك مەرج و كۆت و بەنددا ڕویانداوە كە كە پێشتر هەوڵی دیاریكردنیمان دا – وەكو ئەو دابڕانە ڕێژەییەی هەندێك لە كۆمەڵگاكانی مرۆیی لە دۆڵی بچوك بچوك، كە كەڵكیان لە حاڵ و گوزەرانی خۆشی سروشت وەرگرت‌و بە هۆی ئەم دابڕانەشەوە پارێزراو بوون لە داگیركاریەكانی (فتوحات) گەلانی بیانی – داگیركاریەكانی چاخی نیولیسی لە زۆر شوێنی ئەم جیهانەدا بە شێوەی سەربەخۆ دەركەوت، ئەوەی كە تایبەتە بە نوسین، ئەوا كارەكە ڕوونتر دیارە. دەركەوتنی نوسین بە شێوەیكی باش بە پێی شوێن دیاری دەكرێت، بۆیە پێویستە بپرسین، بە چ شتێكەوە پەیوەستە؟ هەمان ئەو كاتەی كە نووسین داهێنرا چی شتێكی تر ڕوویدا؟ چی شتێكی تری لەگەڵدا هات؟ ئەو مەرجانە چی بوون كە نووسینیان دیاری كرد؟
لەم بارەیەوە دەتوانین تێبینی ئەوە بكەین، كە تاكە دیاردەیەك كە بەردەوام و لە هەموو شوێنێكدا دەردەكەوێت، پەیوەستە بە دەركەوتنی نووسینەوە –تەنها لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست نەبووە، بەڵكو دواتر لە ( صین) و لە چاخی پێش مێژووش، تەنانەت لە هەندێك لە ناوچەكانی ئەمریكا سەرەتاكانی نووسین دەركەوت پێش (فتح) ، ئەمەش دیاردەیەك بوو كە ڕیزبەندی‌و پلەبەندی لە ناو كۆمەڵگادا هێنایە كایەوە، كۆمەڵگایەكی پێكهاتوو لە پیاوانی گەورە و كۆیلە “سید و العبد”، كۆمەڵگایەك كە بەشێكیان كار دەكەن بۆ بەرژەوەندی بەشەكەی تری. كاتێك كە سەرنج لە بەكاربردنە سەرەتاییەكانی نووسین دەدەین، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە ئەو بەكاربردنانە، یەكەمینجار بۆ دەسەڵات بەكار براون، وەك: (جرودات)، (كاتلوغات)، ئاماری یاسایی، دەسەڵاتپێدان. لە هەموو حاڵەتەكاندا كاری نووسین پەیوەست بووە بە كۆنترۆڵكردنی شتومەكە مادیەكانەوە، یان كۆنترۆڵكردنی بونەوەری مرۆیی، ئەمە یەكێكە لە ڕوخسارەكانی هێز كە ڕوبەڕوی ئەوانی تر و هەروەها سامان كراوەتەوە.
– شاربونێ: كۆنترۆڵكردنی دەسەڵات؟
+ شتراوس: بەڵێ. كۆنترۆڵكردنی دەسەڵات، ئەگەر نوسین میكانیزمێك بووبێت بۆ ئەم كۆنترۆڵكردنە، ئەوا بە شێوەیەك لە شێوەكان ڕەنگە ئێمە ڕێگایەكی پێچاوچێمان گرتبێتە بەر، كە لە گرفت‌و ئاستەنگی پێشكەوتن دەرچوین‌و پاشان بە گیر‌و گرفتی سەرمایەداری‌و گشتگیرێتی مەعریفەوە تووش بوین. لە ڕاستیدا ئەم كارە بە مومكین نەدەهاتە بەرچاومان، مەگەر لەگەڵ ئەو ساتەی كە نووسین تێیدا هەبووە، نوسینیش بە هاوبەشی هەمیشە لەگەڵ ڕیشەكانیدا دەرنەكەوتووە، مەگەر لە ناو ئەو كۆمەڵگایانەی كە پەرەیان پێداوە بۆ دەست بەسەرداگرتنی مرۆڤ لەلایەن مرۆڤەوە.
بە دەستپێكردن لەم ساتەوە گرفتی پێشكەوتن دەبێتە گرفتێكی ئاڵۆز، ئەمەش لە ڕاستیدا ڕەهەندێك نا بەڵكو دوو ڕەهەند دەگرێتەوە، لەبەر ئەوەی ئەگەر پێویست بێت مرۆڤ مرۆڤ ملكەچ بكات -تاوەكو دەسەڵاتی بەسەر سروشتدا بسەپێنێت- وا مامەڵە لەگەڵ بەشێك لە مرۆڤ دەكات وەكو ئەوەی كە شمەك بێت، وەڵامی ئەم پرسیارە وەڵامێكی ساكار نابێت، هەر وەك ئەوەی ئاڵۆزیش نابێت لە بواری پرسیاردا كە چەمكی پێشكەوتن دەیوروژێنێت…
•••
سەرچاوە:
– گۆڤاری ” الطلیعة الادبیة” ژمارە: 1ی كانونی دووم / شوباتی 1999
-ئەم گفتوگۆیە یەكێكە لە بەشەكانی ئەم كتێبە:
Le Structuralisme – La Culture – Lart: Entretien avec Claud Levi –Straausss G – Charbonier Goria – Paris – 1991
