نووسینی: م. عەلی
شێواندنی مێژووی کورد
لە دێرزەمانەوە مێژووی كورد دەشێوێنرێ چ لەلایەن نەیارانی كورد یان لەلایەن كورد خۆیەوە، ئەمەش بە ئەنقەست بووبێ یان لەبێئاگاییەوە، هەركامێكیان بێ هەر لە خزمەتی ئەو پرۆسەی شێواندنەدابووە.. لەم بوارەدا بە دوو شێواز كاركراوە:
– خەڵكانێك لە عەرەب هەن كە كورد دەبەنەوەسەر رەچەڵەكی عەرەب .. لەمبارەوە د. ئەحمەد ئەلخەلیل زنجیرەی گێڕانەوەی تایبەتی بە رەچەڵەكی كورد دەباتەوەسەر ئیبن كەلبی و ئەبویەقزان.. دواتریش مەسعودی و هیتریش، ئەمانە لەكۆندا.. لە تازەشدا عەباس عەزاوی، یونس ئەحمەد ئەلسامەڕائی و هیتریش، بەڵام خەڵكانێكیتریش لە عەرەب لەگەڵ ئەوەدا نەبوون كورد بچێتەوەسەر عەرەب وەكو: ئیبن خەلدون، مەقریزی، تەبەری، ئیبن ئەسیر، ئالوسی.. هتد.
دیارە مێژوونووسە عەرەبە شۆفینییەكان بەئەنقەست كاریان لەسەر شێواندنی مێژووی كورد كردووە كە هەریەكەیان بنەچە و رەچەڵەكی كورد دەبەنەوەسەر لایەك كە زۆرتر دووریدەخاتەوە لە رەچەڵەكی رەسەنی خۆی!.. ئەوان جارێك بە كورد دەڵێن نەوەی شەیتان و جارێك كورد لە دەربازبووەكانی دەستی ئەژدەهاك و بارێكیش لە تایفەی جنۆكەكانی سلێمانە.. هەندێك نووسەر ئەمە بۆ هۆكاری ئایینی، سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی دەگەڕێننەوە.
میرزا شوكروڵڵای سەنەندجی لە لاپەڕە (100)ی كتێبی (تحفە ناصری..) دەنووسێ: (بەجۆرێك بەشێ لە نووسەران و لێكۆڵەران هەوڵیانداوە بە بەڵگەی بێبناغە كوردەكان نەك بەشێكی پاكنەژادی ئێرانییە بەڵكو كە خۆی لە بناغەی ئێرانییەتە، بە هۆزەكانی توورانی (تورك) یا سامی (عەرەب) یا كلدانییانی كۆن بناسێنن..).
نووسەرە عەرەبە شۆڤێنییەكان هەرگیز بڕواناكەن نەتەوەیەك بەناوی كوردەوە هەبێ، زۆر بە شانازییەوە زۆربەی هۆزە كوردەكان دەگەڕێننەوەسەر رەچەڵەكی عەرەب، وەكو ئەم هۆزانە: داودە، حەیدەری، جەباری، نەقشبەندی، بەرزنجی، بریفكانی، تاڵەبانی، كاكەیی، كاكەسووری، باشووری، جاف، زەنگنە، گەردی، بڵباس، بزێنی، خەیلانی، زراری، مزووری، سورچی، زەهاوی، خشناو، بابان، ئەیوبی.
هەندێ لەو نووسەرانە هەندێ لەو هۆزانە بە عەرەبی رەسەن دەزانن و لەكوردستاندا نیشتەجێبوون و بوونەتە كورد وەكو: ساڵەیی، هەركی، باجەڵان، دزەیی، یەزیدیی.
– ئەوەی جێگەی نیگەرانییە، خەڵكی كورد خۆیان بانگەشە بۆ گەڕانەوەسەر رەچەڵەكی عەرەب دەكەن.. بەپێی هەندێ سەرچاوە ئەم گەڕانەوەی كوردە بۆسەر رەچەڵەكی عەرەب بۆ سەدەی هەشتەمی زایینی دەگەڕێتەوە و لەو كوردانەی لەكۆندا ئەمەیان كردووە: حسێن كوڕی داود بەشنەوی، موعیزەدین ئیسماعیل كوڕی تەغتەكین پاشای ئەیوبی، ئیبن خەلەكان، محەممەد ئەفەندی كوردی، ئەبولفیدا ئیسماعیل پاشای ئەیوبی، دینەوەری، ئیبراهیم فەسیح خەیدەری، مامۆستا مەلا عەبدولكەریم مودەڕیس و هەندێكیتر.
دەمێكیشە لەكوردستاندا كورد خۆی دەستەمۆی ئەو بانگەشە و بیرە كۆنەپەرستییانە دەكات كە رەسەنی خۆی بباتەوەسەر یەكێك لە پیاوچاكانی عەرەب و لەم پێناوەشدا سەجەرە دروستكردن تائێستاش هەر باوە، هەركەسێك بیەوێ بەئاسانی بۆی دروستدەكرێ، بەڵام نازانن ئەمە بەدیوەكەیتریدا بەشێكە لە سیاسەتی بەعەرەبكردن كە هەر لە كۆنەوە هەیە و پەیوەندی بە ناوەڕۆكی ئایینییەوە نییە، ئەگەرچی لەژێر چەتری ئایین و بانگەشەی ئایینیدا دەكرێ.
ئەو خانەدانە ئایینییانە یان كەسایەتییە ئایینییە عەرەبییانە زۆرن كە كورد دەبرێنەوەسەریان، یەكێك لەوانەش كەسایەتی خالیدی كوڕی وەلیدە كە خەڵكێكی زۆری لە تیرە و بنەماڵە و كەسایەتی كورد پێوەی پەیوەستن.
ناوبانگی خالید لای كورد
خالیدی كوڕی وەلید وەكو چۆن لای عەرەب و ئیسلام بە ئازایەتی ناوبانگی دەركردووە و تەنانەت پێغەمبەری ئیسلام نازناوی شمشێری هەڵكێشراوی خوای لێدەنێ.. لای كوردیش بە پاڵەوان و كەسێكی گەورە و ئازا ناوبانگی دەركردووە و خەڵكانێكی زۆر مناڵەكانیان بەناوی ئەوەوە ناوناوە، جگەلەوەی كە خەڵكان و بنەماڵە و تیرەكانیش هەروەكو ئاماژەیپێدرا خۆیان دەبەنەوەسەر ئەو.. تەنانەت لە شیعری كوردیدا ئازایەتی ئەو رەنگیداوەتەوە، هەروەكو شێخ رەزا لە وەسفی شێخ حەمیدی تاڵەبانیدا دەڵێ:
حــەیدەری كـەڕاڕە یاخود خالیدی ئیبنی وەلید
رۆستەمێكە رۆژی دەعوا بەینو بەینەڵڵا حەمید
رەچەڵەكی خالید
لەسەری باوكەوە:
هەموو سەرچاوە عەرەبی و ئیسلامییەكان رەچەڵەكی خالید لە سەری باوكیەوە ئاوا باسدەكەن: خالید كوڕی وەلید كوڕی موغەیرە كوڕی عەبدوڵڵا كوڕی عومەر كوڕی مەخزوم كوڕی یەقزە كوڕی كیلاب كوڕی مەڕە كوڕی كەعب كوڕی لوئەی كوڕی غالیب كوڕی فەهر كوڕی مالیك كوڕی نەزر كوڕی كینانە كوڕی خەزیمە كوڕی مودریكە كوڕی ئەلیاس كوڕی مەزر كوڕی نزار كوڕی مەعد كوڕی عەدنان.. رەچەڵەكی خالید دەگاتەوە حەوتەم باپیری پێغەمبەر.
باوكی خالید، وەلید كوڕی موغەیرە، مامی ئوم سەلەمەی ژنی پێغەمبەر، گەورەی بەنی مەخزوم و دیارترین خانەدانەكانی قورەیش بووە، زۆر دەوڵەمەند و خاوەن پایەبوو، دارای زەویوزار و باخاتێكی زۆربووە، دەڵێن تەنانەت رێگەی نەدەدا جگەلەو كەس ئاگربكاتەوە بۆ ناندانی خەڵكیی بەتایبەتی لە وەرزی حەج و عوكازدا. وەلید باسی لە سورەتی (المدثر)ی قورئاندا هاتووە:
(ذَرْنِي وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِيدًا، وَجَعَلْتُ لَهُ مَالًا مَّمْدُودًا، وَبَنِينَ شُهُودًا، وَمَهَّدتُّ لَهُ تَمْهِيدًا، ثُمَّ يَطْمَعُ أَنْ أَزِيدَ، َلَّا إِنَّهُ كَانَ لِآيَاتِنَا عَنِيدًا، سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا، إِنَّهُ فَكَّرَ وَقَدَّرَ، فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ، ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ، ُمَّ نَظَرَ، ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ، ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَكْبَرَ، فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ، إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ، سَأُصْلِيهِ سَقَرَ، وَمَا أَدْرَاكَ مَا سَقَرُ، لَا تُبْقِي وَلَا تَذَرُ، لَوَّاحَةٌ لِّلْبَشَرِ، عَلَيْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ.)
الید سەر بە هۆزی بەنی مەخزومە كە یەكێكە لە تیرەكانی قورەیش و خێزانەكەی خالید پێگەیەكی دیاری لەناو بەنی مەخزومدا هەبووە.. ئەبوئومەییەی مامی بە دانایی ناسراوبووە، هیشامی مامیشی یەكێك لە خانەدان و ناودارەكانی قورەیش بووە.
الید شەش برای بەم ناوانە هەبووە: ئەلعاس، ئەبوقەیس، عەبدشەمس، عەمارە، هیشام، ئەلوەلید.. دوو خوشكیشی بەم ناوانە هەبووە: فاتیمە و فازینە. خالید لە خێزانێكی خۆشگوزەراندا پێگەیشتووە و فێری سوارچاكی بووە، هەر لە سەرەتاوە چابووك و بەدەستوبردبووە و توانیویەتی شوێنی خۆی لە گۆڕەپانی شەڕ و پێكادانەكاندا بكاتەوە.
لە سەری دایكەوە:
دایكی عەسما‌و كچی ئەلحاریسی كوڕی حەزن كوڕی بەجیر كوڕی هەزم كوڕی رووەیبە كوڕی عەبدوڵڵا كوڕی هیلال كوڕی عامر كوڕی سەعسەعە كوڕی معاوییە كوڕی بەكر كوڕی هەوازن كوڕی مەنسور كوڕی عەكریمە كوڕی خەسفە كوڕی قەیسی عەیلان كوڕی مەزر كوڕی نزار كوڕی مەعد كوڕی عەدنان.. ناسراو بە لوبابەی بچووك.. هەندێك كەس دەڵێن لوبابەی گەورە.. لوبابە خوشكی مەیمون كچی ئەلحاریسی ژنی پێغەمبەرە.. كەواتە لەسەری دایكیشیەوە هەر دەچێتەوەسەر رەچەڵەكی پێغەمبەر.
لەدایكبوونی:
قسەی جیاواز لەسەر ساڵی لەدایكبوونی دەكرێ.. هەندێ سەرچاوە دەڵێن خالید ساڵی 592 لە مەككە لەدایكبووە، هەندێكیش دەڵێن ساڵی 581 لەدایكبووە..
جیاوازییەكە ئەوەندە زۆر نییە و كۆكیشن لەسەر ئەوەی كە لە مەككەدا لەدایكبووە.
پێش ئیسلامبوونی:
خالیدش وەكو زۆربەی كوڕانی قورەیش دژی ئیسلام بوو، رقی لە پێغەمبەر بوو..یەكێك لەو جەنگاوەرانە بوو كە لە هەموو شەڕەكانی ناموسڵمانەكان بەرامبەر بە موسڵمانەكان دەیانكرد.
خالید رۆڵی گرنگی هەبوو لە سەركەوتنی ناموسڵمانەكان لە شەڕی ئوحوددا كاتێ كە لە پشتەوە دزەی بۆ موسڵمانەكان كرد و بەسەریانا سەركەوتن، هەروەها رۆڵی دیاری هەبوو لە شەڕەكانی خەندەق و حودەیبییە.
ئیسلامبوونی:
سەرچاوەكان بەتایبەتی تەبەری لە مێژووەكەیدا ب2 ل145 دەڵێ كە خالید لە مانگی سەفەری ساڵی هەشتەمی كۆچی – 629ی زایینی واتە شەش مانگ پێش گرتنی مەككە و نزیكەی دوو مانگ پێش شەڕی موئتە ئیسلام بووە.
وەلیدی برای خالید پێش خالید ئیسلامبووە، دیارە پێغەمبەر پێخۆشبووە كە خالید ئیسلام ببێ، بۆیە لە كاتی عومرەدا بە وەلیدی وتووە: ئەگەر خالید بێتەلامان ئەوا پێشیدەخەین.. وەلیدیش ئاگاداری خالید دەكاتەوە و بۆ ئەمەش هانیدەدات.. دەڵێن ئەمە بووەتە هۆی ئیسلامبوونی خالید.
دیارە ئەمەش موسڵمانەكانی دڵخۆشكرد و لەهەمانكاتدا نیگەرانی ناموسڵمانەكانی لێكەوتەوە.. یەكەم ناكۆكییەكیش لەنێوان خالید و ناموسڵمانەكاندا دەركەوت كاتێ پێغەمبەر سریەی ئومەرای بۆ موئتە نارد تا تۆڵە لە بكوژانی حاریسی كوڕی عەمیر بكەنەوە و لەسەر ئەو هێزە زەیدی كوڕی حاریسە و جەعفەری كوڕی ئەبوتالیب و عەبدوڵڵای كوڕی رەواحەی دانا و ئەو سیانە لە شەڕەكەدا كوژران و خالید بە فەرماندەی ئەو هێزە دانرا و پارسەنگی شەڕەكەی بەلای موسڵمانەكاندا شكانەوە و ئازایەتی زۆری نواند تا ئەو رادەیەی نۆ شمشێر لەدەستیدا شكان.. پێغەمبەر هەواڵی سەركەوتنی خالیدی پێگەیشت و وتی: خوایە ئەو شمشێرێكە لە شمشێرەكانی تۆ.. بەمەش لەو رۆژەوە خالید بە شمشێری خوا ناوبرا.
دوای ئیسلامبوونی:
نووسەر جیهاد عەلاونە لە بابەتێكیدا (لەبارەی خالیدی كوڕی وەلیدەوە) دەڵێ: “ئەگەر خالید كوڕی وەلید لەدایكنەبوایە ئەوا ئیسلام لەسەر رووی زەوی نەدەبوو، ئەو ئیسلامی بڵاوكردەوە و لەپێناویدا شەڕی لەگەڵ فارس و رۆمدا كرد..”.
خالید دوای ئیسلامبوونی زۆر دڵسۆزانە هەڵوێستی خۆی دەنواند بۆ شەڕكردن لەپێناوی ئیسلامدا.. ئەو یەكێك لەو چوار فەرماندەیەی سوپای ئیسلام بوو بۆ رزگاركردنی مەككە، خالید یەكەم كەس سەركەوتنی بەدەستهێنا و موسڵمانان چوونەناو مەككەوە.. دوای رزگاركردنی مەككە پێغەمبەر ناردیەسەر تیرەی نەخلە بۆ تێكشكاندنی عەزای گەورەترین بتەكانی قورەیش.. پاشان ناردیەسەر بەنی جوزەیمە، بەڵام خالید خەڵكێكی زۆری لێكوشتن.. هەندێك دەڵێن خالید گومانی لە ئیسلامبوونەكەیان هەبووە، بەڵام هیتر دەڵێن گوایە كاتی خۆی ئەم هۆزە مامێكی خالیدیان كوشتووە و ئەمەی لە تۆڵەی ئەوەدا كردووە.. كاتێ هەواڵ دەگاتە پێغەمبەر تووڕەدەبێ، بەڵام سزاینادات و بگرە فەرماندەیی چەندین سریەی پێدەسپێرێ و پێشەنگی سوپای موسڵمانان دەكات وەكو شەڕی حونەین و تائیف و دەومەتولجەندەل و هیتریش. لەدوای مردنی پێغەمبەر، خالید بەشداری لە شەڕی هەڵگەڕاوەكاندا كرد و رۆڵی بەرچاوی بۆ لێدانیان و گەڕاندنەوەی زۆریان بۆ سەر ئیسلامەتی بینی.. هەروەكو مەحمود شاكر لە كتێبی (التاریخ الاسلامی) ب3 ل69دا هاتووە: “ئەبوبەكر (11)ی لیوای بۆ شەڕی هەڵگەڕاوەكان لە هەموو ناوچەكانی دوورگەی عەرەبیدا پێكەوەنا..) یەكێك لەوانە خالیدی كوڕی وەلید بوو كە ناردی بۆ سەر تولەیحەی بەنی خوەیلدی ئەسەدی، كە لە ئەو تەواوبوو دەچێتەسەر مالیكی كوڕی نوەیرەی یەربوعی تەمیمی لە بیتاح. لەم شەڕانەدا مالیكی كوڕی نووەیرەی كوشت كە دوای مردنی پێغەمبەر زەكاتدانی قەدەغەكردبوو.. كاتێ كە گلەیی هاتەسەر، ژنەكەی لە خۆی مارەكرد، هەرچەندە هەندێك دەڵێن ژنەكەی جوان بووە و مێردەكەی كوشتووە تا مارەیبكات، كاتێك عومەر بوو بە خەلیفە لە تۆڵەی ئەمەدا یەكسەر خالیدی لە فەرماندەیی سوپا لابرد. دوای ئەمە چووەسەر هێزەكەی موسەیلیمە و لەشەڕێكدا كوشتی كە ژمارەیەكی زۆریش لە موسڵمانانی تێداكوژرا بەتایبەتی ئەوانی قورئانیان لەبەربوو.
دوای كۆتاییهاتنی هەڵگەڕاوەكان، خەلیفە ئەبوبەكر، خالیدی ناردە عێراق و توانی بەسەر فارسەكاندا لە ئەبلە و مەزار و وەلجە و ئەلیس سەركەوێ و بەرەو حیرە و ئەنبار پێشڕەویبكات و بیانگرێت ودواتریش روویكردە عەین تەمر و دەومەتولجەندەل و ئەوانیشی گرت و دەسەڵاتی بەسەر حەسید و خەنافس و مەسیخدا سەپاند تادەگاتە فیراز و ئەرزولسەواد لەنێوان دیجلە و فوراتدا. دوای سەركەوتنەكانی لەعێراقدا ئەبوبەكر بۆ پشتیوانیكردنی سوپای موسڵمانان و رووبەڕووبوونەوەی رۆم رەوانەی وڵاتی شامی كرد.. لەڕێگەی بیابانی سەماوەوە بە سوپایەكەوە بەڕێكەوت لە ماوەی پێنج شەودا گەیشتە وڵاتی شام، لەوێ بینی چەند سوپایەك لەیەرموكدا هەیە، پێشنیاریكرد یەك سوپا هەبێ، فەرماندەكان هەڵیانبژارد بۆ رێكخستنی سوپاكە و دابەشكردنەوەی پێش شەڕی یەرموك.. لەوكاتانەدا ئەبوبەكر مرد و عومەری كوڕی خەتاب بووە خەلیفە و یەكسەر نووسراوێكی نارد بۆ ئەبوعوبەیدەی جەڕاح ببێتە فەرماندەی سوپاكە و خالید دووربخرێتەوە، بەڵام ئەبوعوبەیدە نامەكەی شاردەوە تا شەڕەكە كۆتاییهات.
ژن و مناڵ:
مێژوونووسان قسەی جیاواز لەسەر ژن و مناڵی خالید دەكەن كە دەكرێ بە چاوی گومانەوە بڕوانرێتە ئەو زانیارییانە.. هەیە دەڵێت كەوا هەرگیز ژنی نەهێناوە، هەیە دەڵێت ژنی هێناوە و نەوەی نەبووە، هەشە دەڵێت ژنی هێناوە نەك یەك ژن، بەڵكو چەندین ژنی هێناوە و نەوەشی لێیانهەبووە.
تەبەری لە مێژووەكەیدا باسی بەشداریكردنی خالید لە شەڕەكانی پێش ئیسلامبوون و دوای ئیسلامبوون و ناردنی بۆ عێراق و شام و زۆر شتیتریش دەكات، بەڵام بە هیچ شێوەیەك باسی ژن و ژنهێنانی ناكات كە تەبەری باسی ژنهێنانی عومەر و عەلی و خەڵكانیتریش دەكات.. كەچی هەندێك سەرچاوە باسی چەندین ژنی خالد دەكەن لەوانە:
– كەبشەی كچی هەوزەی كوڕی ئەبوعەمر، سلێمانی كوڕی خالیدی بووە.
– ئوم تەمیمی سەقەفییە، عەبدوڵڵای كوڕی خالیدی بووە.
– كچێكی ئەنەسی كوڕی مودریكی خەسعەمی، عەبدولڕەحمان و موهاجیر و عەبدوڵڵای گەورەی كوڕانی خالیدی بووە.
– ئوم سەلەمە هیند كچی سوهێل كوڕی موغەیرە كە ئامۆزای خۆی بووە.
– كچێكی مەجاعەی كوڕی مەرارە لە بەنی حەنیفە.
– لەیلای ژنی مالیكی كوڕی نوەیرەی بەنی تەمیم دوای كوشتنی مالیك مارەیكرد.
سایتی ویكیپیدیا لەبارەی خێزانەكەی خالیدی كوڕی وەلیددا نووسیویەتی: “بەوردی نازانرێ چەند مناڵی هەبووە، بەڵام دەوترێ چل لە مناڵەكانی خالید لە تاعونی عەمواسدا ساڵی 17 یان 18ی كۆچی مردوون، سێ لەو مناڵانەی مابوونی دەناسرێنەوە: سلێمان، موهاجیر، عەبدولڕەحمان”.
سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژە بە تاعوونی عەمواس دەكەن كە لە ساڵی 18ی كۆچیدا روویداوە و خەڵكێكی زۆری كوشتووە، هەروەكو تەبەری لە لاپەڕە (487)ی بەرگی دووی مێژووەكەیدا باسی ئەم تاعوونە دەكات كە تێیدا “ئەبوعوبەیدەی جەڕاح، مەعازی كوڕی جەبەل، یەزید كوڕی ئەبوسوفیان، حاریسی كوڕی هیشام، سوهەیلی كوڕی عەمرو، عوتبەی كوڕی سوهەیل.. مردن”، هەروەكو لە لاپەڕە (509)دا دەڵێ: (لەم تاعوونەی عەمواسدا بیست و پێنج هەزار كەس مردن).
ئیبن ئەسیریش لە لاپەڕە (170)ی كتێبی (الكامل فی التاریخ)دا لەبارەی تاعوونی عەمواسەوە باسی ئەوە دەكات كە لە ساڵی 18دا روویداوە و تێیدا ئەبوعوبەیدەی كوڕی جەڕاح، مەعازی كوڕی جەبەل، یەزیدی كوڕی ئبوسوفیان، حاریسی كوڕی هیشام، سوهەیلی كوڕی عەمرو، عوتبەی كوڕی سوهەیل، عامری كوڕی غەیلانی سەقەفی.. مردوون. دیارە كە هەندێك سەرچاوە باس لە مردنی كەسەكانی خالید دەكەن لەم پەتای تاعوونەدا تێداچوون و نەماون.
هەندێك سەرچاوەیتر دەڵێن كەوا خالید پێنج كوڕی هەبووە: سلێمان، عەبدوڵڵای گەورە، عەبدوڵڵای بچووك، موهاجیر، عەبدولڕەحمان.
لە وتاری (چەند لایەنێك لە ژیانی كەسێتی خالیدی كوڕی وەلید)ی (د. عەبدولعەزیز بن ئیبراهیم ئەلعومەری)دا هاتووە: “زوبێری وایبۆچووە كە مناڵەكانی خالید هەموویان تیاچوون و كەسیان نەماوە، كۆمەڵێك لە بەنوموغەیرە لە غەیری زوڕییەتی خالید بوونەتە میراتگریان، هەرچەندە هەندێك لە مێژوونووسان هەندێك لە هۆز و تیرەكان دەگەڕێننەوەسەر خالیدی كوڕی وەلید، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ لە لێكۆڵەران پشتیوانی نەمانی زوڕییەتی خالید دەكەن”.
هەندێك سەرچاوەش دەڵێن دوای مردنی خالید خانووەكەی بە میراتی درایە ئەیوب كوڕی سەلەمەی ئامۆزای، بەپێی ئەو بنەواشەیەی كە دەڵێت میرات بۆ ئامۆزا نابێت مەگەر لە باری نەبوونی زوڕییەتدا. وەكو لەسەرچاوەكاندا هاتووە زۆر لە زانایانی رەگەز دەڵێن خالید كەسی لەدوا نەماوەتەوە، وەكو: موسعەبی زوبێری لە كتێبی (نسب القریش)و زوبێری كوڕی بەكار لە كتێبی (النسب)و ئیبن قودامەی مەقدیسی لە كتێبی (التبیین فی انساب القرشیین)و ئیبن فەزلوڵڵای عومەری لە كتێبی (مسالك الابصار فی ممالك الامصار) ئەمانە هەموویان كۆكن لەسەر نەمانی زوڕییەتی خالید.. ئیتر ئەو خۆبردنەوەسەر خالیدە لەكوێوە هات؟.
سەرەتای هاتنی ئیسلام بۆ كوردستان
كەمال بورقای لە لاپەڕ “126 – 127″ی كتێبی (كورد و كوردستان)دا دەڵێ:
(لە ساڵی 633 ی زایینی عەرەبەكان هێرشیان بۆ داگیركردنی ناوچەكانی سەربە ئێران و عێراق دەستپێكرد، یەكەم شەڕی گەورەی عەرەبەكان لەگەڵ ساسانییەكان ساڵی 637ی زایینی لە لێوارەكانی چۆمی دیجلەی ناوچەی قادسییە كرا.. ئێرانی شكستیانخوارد و پاشای ساسانی بەناوی یەزدگوردی سێهەم پەنای بۆ وڵاتی میدیا برد.. پاشاكانی ئێرانی هەركات تووشی وەزعێكی دژوار هاتوون پەنایان بۆ میدیا بردووە كە رەنگە لەبەر چڕ و شاخاویبوون و گەلی بەهێزی نیشتەجێ، پەناگایەكی جێمتمانە بووبێت.
لەشكری عەرەب رووی لەهاتنەناو ئێران كرد، هەر ئەوساڵە، عەرەبەكان شاری حلوان یا حەلەوانیان داگیركرد كە لە زنجیرە چیاكانی زاگرۆس شوێنی تێكەڵبوونەوەی رێگای موسڵ و كرماشان هەڵكەوتبوو، مێژووناسی عەرەب بەناوی ئەلیاقوبی باسدەكات كە كورد و فارس و عەرەب لەو دەڤەرە لە سەدەی نۆهەمدا ژیاون (عەرەبەكان دوای داگیركردنی ئەوشارە لێینیشتەجێبوون).
سوپای عەرەب بەرەو باكوور درێژەی بەپێشەوەچوون دا، رووخ و لێوارەكانی چۆمی دیجلەی گرتەپێش، تەواوی قەڵا و سەنگەری كوردەكانی لە دوو لێواری چۆمەكە داگیركرد، ئەو ناوچەیە بەشێكی شاری مێژوویی ئادیابەنەی كوردستانی ئیمڕۆكەی عێراقی پێكدەهێنا.
دووهەمین هێرشی گەورەی عەرەبەكان دژی كورد و گەلانیتری ئێران لە ساڵی 640ی زایینی لە ناوچەی نەهاوەندی میدیا كرا، ئەو هێرشە نەخشێكی چارەنووسسازی لە داهاتووی ئەو گەلانەدا گێڕا..).
قسەی جیاواز لەمەڕ هاتنی سوپای ئیسلام بۆ كوردستان هەیە:
هەیە دەڵێ كە سوپای ئیسلام بەشێوەی ئاشتییانە هاتووەتە كوردستانەوە و شەڕی نەكردووە و خەڵكەكە دەستی خۆبەدەستەوەدانی بەرزكردووەتەوە.. هەشە دەڵێ كەوا سوپای ئیسلام بە شەڕ و كوشتار و ئابڵۆقە و شمشێرەوە هاتووە، هەروەكو بروسك بۆتانی لە بابەتێكیدا لە ئینتەرنێتدا بڵاوكراوەتەوە باسیدەكات: (دەبێ هاشم كوڕی ئەبی وەقاسی برای سەعد لە حەلوانی كورددا و دواتر لە كرماشانی كورددا كە عەرەب كردیانە قرمیسین چیبكات؟ دەبێ لەشكری حوزەیفەی یەمانی لە نەهاوەندی كورددا چیبكات؟ ئەی لەشكری ئەبوموسای ئەشعەری لە سیروانی كورددا چیدەكرد؟ ئەی لەشكری عەزرەی كوڕی قەیس لە شارەزووری كورددا چیدەكرد؟ ئەی لەشكری عیازی كوڕی غەنەم لە سروج و رەها و ئامەد و فارقین لە باكووری كوردستاندا چیدەكرد؟).
كە تەماشای كتێبە مێژووییەكانی مێژوونووسانی وەكو: بلازەری، واقیدی، تەبەری، مەسعودی، یەعقوبی، ئیبن ئەسیر.. هتد، دەكەین، دەبینین ناوی كۆمەڵێك فەرماندەی عەرەبی – ئیسلامی دێنن كە فەرماندەی سوپای عەرەبی – ئیسلامی بوون، بۆ داگیركردنی شار و ناوچە كوردنشینەكان هاتوون، وەكو:
قەعقاع كوڕی عەمرو، سەعد كوڕی وەقاس، عیاز كوڕی غەنەم، سوهەیل كوڕی عودەی، عەبدوڵڵا كوڕی عەتبان، عەقبە كوڕی وەلید، حەبیب كوڕی موسلیمەی ئەلفەهری، عەزرەی كوڕی قەیس، عەتبە كوڕی فەرقەد، عروە كوڕی زەیدی ئەلتائی، ئیمام حەسەن، عەبدوڵڵا كوڕی عومەر، ئەبوعوبەیدەی ئەنساری، حوزەیفەی یەمانی، قەسەم كوڕی عەباس كوڕی عەبدولموتەلیب، هاشم كوڕی وەقاس، ئەبوموسای ئەشعەری.. دیارە ئەمەش بەپێی بەرنامەی داڕێژراوی ئیسلام كراوە كە لەسەر سێ بنەما بووە: یان ئیسلامبوون یان سەرانەدان یان شەڕ.
هەروەكو لە كتێبی مێژووی مەردۆخ لاپەڕە “129-130″دا هاتووە: (لە ساڵی 18 كۆچی بە فەرمانی خەلیفەی دووەم و لەژێر سەركردایەتی ئیمام حەسەن و عەبدوڵڵای كوڕی عومەر و ئەبوعوبەیدەی ئەنساری و چەند كەسێكیدیكە لە سەردارانی ئیسلام، سوپای ئیسلام بەرەو ئێران بەڕێدەكەوێت، لە عێراقی عەرەب گوزەردەكەن، لە ناوچەی كرماشان ئیمام حەسەن و حوزەیفەی یەمانی و قەسەم كوڕی عەباسی كوڕی عەبدولموتەلیب لەگەڵ سوپایەكی چەند هەزار كەسی پێكهاتوو لە سوارە و پیادە بۆ گرتنی هەمەدان، رەی و مازندەران هەوڵەكانیان دەستپێدەكەن.. عەبدوڵڵای كوڕی عومەر و ئەبوعوبەیدەی ئەنساریش لەگەڵ پێنج هەزار سوار بەرەو شارەزوور بەڕێدەكەون، شەوانە لە رووباری سیروان دەپەڕنەوە و بەرەبەیانی لەبەرامبەر سوپای كوردان كە بۆ بەرگریكردن ریزیانبەستبوو، ریزدەبەستن.. لە هێرشی یەكەم ئەبوعوبەیدەی ئەنساری دەكوژرێ، لە هێرشی دووەم و سێیەم – جەنگەكە سێ رۆژ درێژەیكێشاوە – سوپای ئیسلام سەركەوتن بەدەستدێنێت و دەشتەكە بە خوێنی كوردەكان رەنگیندەكەن و گوندەكان وێران و ئاتەشكەدەكان دەڕووخێنن.. ژنان و كچان ئەسیر و تاڵانییەكان كۆدەكەنەوە و دەیبەن، پاشماوەی دانیشتوان بە باوەڕهێنان بە ئیسلام رزگاریاندەبێت.. عەبدوڵڵا كوڕی عومەر چەند مانگێك لەو ناوچەیە دەمێنێتەوە، لەجیاتی ئاتەشكەدەكان مزگەوت و پەرستگا ئیسلامییەكان دروستدەكات و یاسا و رێساكانی ئیسلام لەو ناوچەیە بڵاودەكاتەوە، دواتر رێگای پاوە دەگرێتەبەر، لەوێ كوشتاری بەكۆمەڵی كوردان دەستپێدەكات، ژن و كچەكان ئەسیر و تاڵانییەكان بە سەربازەكان دەبڕێت.. عەبدوڵڵای كوڕی عومەر سوپاسالاری ئیسلام، لەو ناوچەیە مزگەوتێكی گەورە دروستدەكات و یەكێك لە كوڕەكانی مەعازی كوڕی جەبەل لەگەڵ دەستەیەك لە عەرەبەكان لەو ناوچەیە بەجێدێڵێت. مەعازی كوڕی جەبەل و عەرەبەكانی هاوڕێی دەست بەسەر ژن و كچی كوردە كوژراوەكاندا دەگرن و دەیانكەنە هاوسەر و كەنیزی خۆیان و چەند مناڵیان لەوان دەبێت.. لەئێستادا دانیشتوانی پاوە و گوندەكانی دەوروبەری، رەچەڵەكی خۆیان بۆ مەعازی كوڕی جەبەل و عەرەبەكانی هاوڕێی دەگەڕێننەوە.
عەبدوڵڵای كوڕی عومەر، لە ماوەیەكی كەمدا، دەست بەسەر كوردستاندا دەگرێ، هەموو ئاتەشكەدەكان وێران و مزگەوتەكان بنیاتدەنێت و یاسا و رێساكانی ئیسلام بڵاودەكاتەوە..).
ئەمە بەڵگەیەكی راشكاوە كە سوپای ئیسلام رووبەڕووی شەڕی بەرگری خەڵكی كوردستان بوونەتەوە.. بەڵگەش هەموو سەرچاوەكان باسی شەهیدبوونی ئەبوعوبەیدەی ئەنساری لە شارەزووردا دەكەن.. ئەگەر شەڕنەبووە بۆ شەهیدبووە؟ ئەگەرچی گوماندەكەم لە هاتنی عەبدوڵڵای كوڕی عومەر و دروستكردنی مزگەوت بەو دەمودەستە لەكوردستاندا!
شەڕی جەلەولا و داگیركردنی كرماشان و شارەزوور
یەكەم ناوچەیەكی كوردنشین كە رووبەڕووی شەڕبووەتەوە ناوچەی جەلەولا بووە..
هەروەكو لە (مێژووی تەبەری) ج2، لاپەڕە “472”دا هاتووە: (داگیركردنی جەلەولا لە سەرەتای زیلقەعدەی ساڵی شازدەهەمدا بوو، لەنێوان داگیركردنی جەلەولا و مەدائیندا نۆ مانگ هەبوو).
لە كتێبی (تەجاریبوئومەم)ی ئیبن مەسكەوییە ج1، لاپەڕە “225 -226″دا لەبارەی شەڕی جەلەولاوە دەنووسێ: (لەورۆِژانەدا سەد هەزار یان زیاتریان لێكوژرا، لاشەی كوژراوەكان ئەو ناوەی لە بەردەم و دواوە داپۆشیوە، بۆیە بە “رووداوی جەلەولا” ناونراوە. خەڵكی لە جەلەولادا دابەشكران هەروەكو لەشارەكانیترشدا دابەشكران، دەوترێت: بەسەر سی هەزار هەزاردا دابەشكران و پێنجیەكی ئەمە شەش هەزار هەزار بوو، ژنە دیلەكانیش دابەشكران و لە موسڵمانەكان مناڵیان بوو..).
محەممەد ئەمین زەكی لە لاپەڕە “103 -104″ی كتێبی (كورد و كوردستان)دا دەنووسێ: (تاریخ دەڵێ، حەزرەتی “سەعد بن وەقاس” لەدوای فەتحی “مەداین” لەژێر قوماندای “هاشم بن عەتبە”دا و لە تاریخی 16ی هیجریدا “مارتی 637ی میلادی” ئۆردوویەكی ناردەسەر “جەلەولا”، چونكە بەقایای ئۆردووی فورس لەوێ گردبووبووەوە و “یەزدەجرد”یش لە “حەلوان” بوو، ئۆردووی ئیسلام لەپاش شەڕێكی موناسب فورسیان دەرپەڕاند و حەزرەتی “قەعقاع” شوێنیان كەوت و “حەلوان”ی زەوتكرد.. سەیر ئەوەیە مێژوونووسێكی كورد وشەی حەزرەت بەكاردێنێ بۆ “قەعقاع” كەچی ئەم وشەی حەزرەتە لای عەرەبەكان خۆیان ئەوەندە بەكارنایەت.
هەروەها لە لاپەڕە “104”دا دەنووسێ: (لەدوای فەتحی “تكریت”و لە ساڵی 18ی هیجریدا حەزرەتی “سەعد بن وەقاس” لە قوماندای “عیاز بن غەنەم”دا بە ئەمری حەزرەتی عومەر “رەزییەڵڵاهو عەنهو” بۆ فەتحی “جزیرە” سێ قۆڵی رێكخست:
– قۆڵی ئەوەڵ: لەژێر قوماندای “سوهەیل بن عودەی”دابوو، روویكردە “ریققە”
– قۆڵی دووەم: لە ئیدارەی “عەبدوڵڵا بن عەتبان”دابوو، روویكردە “نەسیبین”
– قۆڵی سێیەم: لە قوماندای “عەقبە بن ئەلوەلید”دا روویكردە “جزیرە”.
ئینجا لە لاپەڕە “125”دا دەنووسێ: (حەزرەتی عیاز، حەبیب بن موسلیمە ئەلفەهری)ی لەگەڵ قوەتێكدا لە كوردستانەوە ناردەسەر مەلاتییە و زەوتیكرد.. لە ساڵی “21”ی هیجریدا ئەوەڵەن “عومەر عەزرە بن قەیس” لە “حەلوان”ەوە روویكردە “شارەزوور”، ویستی فەتحیبكات، بەڵام بۆی نەهات.. لەدواییدا “عەتبە بن فەرقەد” لەگەڵ قوەتێكی موناسیبدا دیسان روویكردە “شارەزوور”و لەدوای شەڕێكی قورس زەوتیكرد و لەم شەڕەدا كورد گەلێ زاییعاتی بوو و ئۆردووی زۆری لێشەهیدبوو.. “ئەلكامیل”).
دیارە مێژوونووس محەممەد ئەمین زەكی ئەمەی لە كتێبی ئەلكامیلەوە هێناوەتەوە و هەمانشتیش ئەلتەبەری دەیڵێتەوە.. لە لاپەڕە “470”ی ج2ی “مێژووی ئەلتەبەری”دا باسی ئەوە دەكات كە “هاشم” داوای لە “قەعقاع بن عەمرو” كرد، شوێنیانبكەوێ، شوێنیانكەوت تاگەیشتە خانەقین كە “یەزدەجرد” تێكشكا، لە حەلوانەوە بەرەو ئەلجیبال رۆیشت.
د. حیسامەدین عەلی نەقشبەندی لە لاپەڕە (174)ی كتێبی (شارەزوور و لوڕستانی باكوور لە سەدەكانی ناوەڕاستدا) دەنووسێ: “تێبینیدەكرێت شارەزوور لەگەڵ فەتحكردنی (سامغان و داراباد) فەتحكراوە و دوای فەتحكردنیشی خرایەسەر موسڵ تا لەكۆتایی خەلافەتی (ئەلڕەشید)دا لێیجیابووەوە.. شارەزوور بەرەنگارییەكی بەهێزی فەتحی ئیسلامی كرد بەجۆرێك (عوروە كوڕی قەیسی ئەلبەجلی) كە لەلایەن (جەریر كوڕی عەبدوڵڵا)ەوە كرابوو بەجێنشینی حەلوان لە رۆژگاری (عومەری كوڕی خەتاب)دا هەوڵی فەتحكردنی شارەكەی دا، بەڵام نەیتوانی و (عوتبە كوڕی فەرقەد ئەسولەمی) دوای ئەوەی تكریتی فەتحكرد هاتە فریای و چەندین شەڕی خوێناوی لە دەوروبەری شارەزوور روویدا و خەڵكێكی زۆر لە كوردەكان تیایدا كوژران و زۆریش لە موسڵمانەكان شەهیدبوون لەكاتی كوشتاردا).
ئایا خالیدی كوڕی وەلید هاتووەتە كوردستان؟
هەموو سەرچاوە گەورە و گرنگەكانی مێژووی ئیسلام و عەرەب و مێژوونووسەكانی وەكو: بلازەری، تەبەری، ئیبن ئەسیر، قودامە كوڕی جەعفەر.. باسی شەڕەكانی قادسییە، جەلەولا، حەلوان، شارەزوور دەكەن و ناوی فەرماندەكانی ئەو شەڕانەیان نووسیوە، بەڵام بە هیچ جۆرێ ناوی خالیدی كوڕی وەلیدیان نەهێناوە.. ئەوان لە گێڕانەوە مێژووییەكانیاندا باسی ئەوە دەكەن كە خالید هاتووەتە خوارووی عێراق و لەوێوە بەرەو شام چووە، تەنانەت باسی ئەوە دەكەن كە خالید رەها و سومەیسات و حەڕان و نوسەیبین و ئامەدی نەگرتووە و لەلایەن فەرماندەكانیترەوە داگیركراوە كە لە چوارچێوەی دەسەڵاتی خالیددا بوون.. بە هیچ شێوەیەك ئاماژەیەك نییە كە خالید هاتبێتە ناوچەكانی جەلەولا، خانەقین، حەلوان، شارەزوور، هەولێر، سنجار.
لەوانەیە تەنیا سەرچاوەیەك كە زۆر باوەڕیپێناكرێ كتێبی (لە وڵاتگیری رەشەخاكی عێراق)ە كە لە زمانی واقیدییەوە دەگێڕێتەوە، باسی هاتنی خالیدی كوڕی وەلید بە چوار هەزار سوارەوە بۆ كوردستان لەسەر بڕیاری خەلیفە عومەر، دەكات، لە لاپەڕە (31)دا دەنووسێ: (جا عومەر لە وەرامی نامەكەدا پیرۆزبایی سەركەوتنی لێكردن و فەرمانیدانێ كە لەسەر نەبەرد و خەبات لەڕێی بڵاوكردنەوەی ئیسلام بەردەوامبن، چوار هەزار سوار بخەنە ژێر فەرماندەیی خالید و دەستەیە لەو یارانەی سەرانی ئیسلام لەگەڵی بن: زوبێر كوڕی عەوام، فەزڵ كوڕی عەباس، میقداد كوڕی ئەسوەد، عەبدولڕەحمان كوڕی ئەبوبەكر، عەبدوڵڵا كوڕی عومەر و زەراری كوڕی ئەزوەر، ئەمانە بەرەو شارەزوور و دێهاتەكانی چیا بكەونەڕێ).
ئەوەی لەم قسەیە ئیراد دەگیرێ ئەوەیە كە:
– نەبیستراوە ئەبوعوبەیدە نامەی بۆ خەلیفە عومەر نووسیبێ تا خەلیفە عومەر بڕیاربدات خالید بڕواتە هەرێمی چیا، بەڵكو ئەوەی دەزانرێ كاتێ عومەر بووە خەلیفە یەكسەر خالیدی لە سەرلەشكری شام لادا.
– ئەم كەسانەش: زوبێر، فەزڵ، میقداد، عەبدولڕەحمان، عەبدوڵڵا، زەرار.. بەپێی سەرچاوەكان هیچیان نەهاتوونەتە كوردستان.
مەحمود شاكر لە كتێبی (التاریخ الاسلامی)دا باسی ئەوە دەكات كە خەلیفە عومەر نامەی بۆ ئەبوعوبەیدە نووسی كە ئەو هێزانەی لە عێراقەوە لەگەڵ خالید كوڕی وەلیددا بوون بنێرێتەوە بۆ عێراق.. ئەبوعوبەیدەش دوای داگیركردنی دیمەشق بە فەرماندەیی هاشمی كوڕی عەتبەی كوڕی ئەبووەقاسدا ناردنیەوە، ئەو هێزانە لە شەڕەكانی ئەلنەماریق و ئەلجیسر و ئەلبوەیب و ئەلقادسییە و جەلەولا و مەدائین و حەلوان و تكریت و موسڵ و ماسەبزان و ئەهواز سەركەوتن.. لەم شەڕانەدا خالید بەشدارنەبوو، بەڵكو لە شامدا مایەوە.
لە لاپەڕە (20)ی كتێبی (وڵاتگیری رەشەخاكی عێراق)دا هاتووە: (.. خالید لە موسڵەوە هاتووە بەرەو هەولێر و لەوێوە بەرەو هەرمووت و لەوێوە بەرەو میرزا رۆستەم و لەوێوە بەرەو مەرگە و پشدەر و هەرێمی سویسنی و شوربە و ربەت، ئینجا چوون بەرەو سابڵاغ ز لەوێوە بۆ ئورمیە و هەروا بۆ بانە و هەموو وڵاتی ئازەربایجان كە هەموویان بە ئاشتی و بێشەڕ خرانەژێر دەستی موسڵمانان.. پاشان خالید بەسەر سماقولیدا گەڕاوەتەوە و لەو دۆڵەدا كە ئەمڕۆ پێیدەڵێن دۆڵی ئەسحابان سەت و پەنجا كەس لە هێزی موسڵمانان دەكوژرێ.. خالید درێژە بە شەر دەدا، پاشان بەرەو موسڵ دەگەڕێتەوە لەوێوە چووە بەرەو حیمس.. ئەوەبوو پاشان هەر لەوێ مرد).
ئەم قسەیەی واعیزی پشت بەو سەرچاوەیە دەبەستێ كە گوایە هی واقیدییە و دەستنووسە و ئەو كردوویەتی بە فارسی.. لە هیچ سەرچاوەیەكی ئیسلامی – عەرەبیدا ئەم هاتنەی عومەر بۆ ئەو ناوچانەی كە ئاماژەیپێداوە كە كوردستانە پشتڕاستناكرێتەوە و جێگەی گومانە، گومانەكەش لەوەدێت كە لە هیچ سەرچاوەیەكدا باسی ئەو دەستنووسەی واقیدی نەكراوە كە گەیوەتە دەست مەلا سەمەدی مەرگەیی؟! مەلا جەمیلی رۆژبەیانیش لە پەراوێزی (2)ی لاپەڕە (23- 24)ی هەمان كتێبدا ئەوە رەتدەكاتەوە كە خالید هاتبێتە كوردستان.
خۆبردنەوەسەر خانەدانە ئایینییەكان
هەر لە كۆنەوە كار لەسەر ئەوە كراوە كە ناسنامەی كورد بشوێنرێ و لە رەچەڵەك و بنەچەی خۆی دووربخرێتەوە و هەر تیرە و هۆز و بنەماڵە و تەنانەت كەسایەتییەك بدرێتەپاڵ یەكێك لە خانەدانە ئایینییەكان كە رەهەندێكی ئایینی و پیرۆزییان هەیە.. ئەوانە نكۆڵی لە كوردبوونی خۆیان ناكەن، بەڵام لەهەمانكاتدا سوورن لەسەر ئەو خۆبردنەسەرەی خانەدانە ئایینییەكان كە لە مەسەلەی نەتەوایەتیدا غەیرە كوردن یا عەرەبن.. ئەمە لەناوەڕۆكدا لە خزمەتی مەسەلەی نەتەوایەتی كورددا نییە، بەڵكو لەوانەیە مەبەستی شاراوەی هەبێ كە سڕینەوەی هەستی كوردایەتی و خامۆشكردنی كوانووی نەتەوایەتی و لەدواییشدا توانەوەیە لە بۆتەی رەگەزی نەتەوەی سەردەستدا كە عەرەبە. لەم بوارەدا هەوڵەكانی دینەوەری و مامۆستای مودەڕیس و عەباس عەزاوی و یونس ئەحمەد ئەلسامەڕائی و.. هتد، لەبەرچاون.. خەڵكانی كورد خۆیشیان ویستوویانە لەژێر كاریگەرێتی بانگەشەی ئایینیدا بۆ پیرۆزی و خۆبەگەورەزانینی خۆیان لەبەرامبەر خەڵكی رەشۆكیدا ئەو پیرۆزییەیان بەربكەوێ بەوەی بچنەوەسەر ئەو خانەدانانەی عەرەب كە سەروەری ئایینییان هەبووە.
بۆیە دەبینین بنەماڵەیەكی زۆر لەكوردستاندا ئیدیعای ئەوە دەكەن و سەجەرەی جۆراوجۆریان وەكو بەڵگە بۆ چەسپاندنی ئەو مەبەستەیان دروستكردووە، ئینجا ئەو بنەماڵە و كەسایەتییانەی خۆیان گەڕاندووەتەوەسەر یەكێك لە خانەدانە ئایینییەكان زۆر و زەوەندن، هەروەكو مارتین ڤان برۆنسەن لە لاپەڕە “109”ی ب2ی كتێبی “ئاغا و شێخ و دەوڵەت” (چونكە كەسانێكی زۆر لەنێو كورددا هەن كە بنەچەی خۆیان دەبەنەوەسەر محەممەد و خۆیان بە سەیید یاخود بە سادات لەقەڵەمدەدەن..).
واسیلی نیكیتین لە لاپەڕە “620”ی كتێبی “كورد و كوردستان” دەنووسێ: (لە سولەیمانی بنەماڵەی كاك ئەحمەدی شێخ پێیانوایە تایفەیان دەچێتەوەسەر “قەبیلەی قورەیش” زۆر بەناوبانگن).
مارتین ڤان برۆنسە كە لە لاپەڕە “111” ب2ی كتێبی “ئاغا و شێخ و دەوڵەت”دا دەنووسێ: (زۆربەی سەرەكهۆزە مەزنەكانی كورد، بانگەشەی چوونەوەسەر یەكێك لەم خانەدانانە دەكەن:
1. عومەری- وەچەی دووەم خەلیفەی ئیسلام عومەری كوڕی خەتاب “بۆ نمونە خانەوادەی گڕاوی”
2. خالیدی- وەچەی خالید كوڕی وەلید “كوڕی ئەلموغەیرە ئەلمەخزومی” كە یەكێك بووە لە سەردارانی مەزنی ئیسلام و محەممەد خۆی نێوی “شمشێری خودا”ی لێناوە.. میرەكانی بۆتان شانازییان بەو رەچەڵەكەیانەوە كردووە و ئەو بانگەشەیەیان لەشەرەفنامەدا تۆماركردووە).
میر شەرەفخان لە لاپەڕە “311”ی شەرەفنامەدا رەچەڵەكی فەرمانڕەوایانی تەرجیل دەگەیەنێتەوەسەر ئیمام حسێنی كوڕی عەلی.
بەپێی كتێبی “القبائل والبیوتات الهاشمیە فی العراق” دانانی یونس ئەحمەد ئەلسامەڕائی، هەموو سەییدەكانی بەرزنجە كە لە ئاكرێ یان لە سلێمانی یان لە هەولێر یان لە چەمچەماڵ یان لە قادركەرەم بن هەموویان دەچنەوەسەر ئیمام موسای كازم، هەروەها سەییدەكانی بێخاڵ كە دەچنەوەسەر شێخ عەبدولقادری گەیلانی كە ئەویش دەچێتەوەسەر حەسەنی موسەنای كوڕی حەسەنی كوڕی عەلی كوڕی ئەبوتالیب، هەروەها ئاماژە بە رەچەڵكی شێخەكانی بیارە دەكات كە لە ساداتی حسێنین و لە هۆزی نعێمی عەلەوین، هەروەها شێخانی بریفكانیش دەچنەوەسەر ساداتی حسێنی عەلەوی، دیسانەوە سەییدەكانی جەباری دەگەڕێنێتەوەسەر ساداتی حسێنی و نەقشبەندییەكانی هەولێریش دەباتەوەسەر ساداتی حسێنی، هەروەها سەییدەكانی كەركوكیش لە ساداتی حسێنین وەكو: كەسنەزانییەكان، سەییدەكانی خانەقا، سەییدەكانی كانیچنار، هەروەها شێخانی تاڵەبانیش دەباتەوەسەر ساداتی رەسەنی عەلەوی، هەروەها سەییدەكانی داودەش دەباتەوەسەرساداتی عەلەوی، نەك هەرئەمە بەڵكو هۆزی داودەش دەكاتە عەرەب.
مامۆستا مودەڕیسیش لە كتێبەكانی (بنەماڵەی زانیاران)و (علماۆنا فی خدمە العلم والادب)دا ئاماژە بەوە دەكات كە شێخەكانی نزارە سەییدی حسێنین، شێخەكانی كاكۆ زەكەرییا سەییدی حەسەنین، هەروەها بنەماڵەی سەیید سەمەدی سەرگەڵوویی سەییدی حسێنین، سەییدەكانی قەرەداغ سەییدی حسێنین.. بەكوردییەكەی هەرچی شێخ و سەییدی كوردستانە یان حەسەنی یان حسێنین.
ئەمەش لەگەڵ قسەیەكی یونس ئەحمەد ئەلسامەڕائی كە لە لاپەڕە “149”ی كتێبی “القبائل والبیوتات الهاشمیە فی العراق”دا هاتووە یەكدەگرێتەوە كە دەڵێ: (لێرەدا بۆ هەموو كەسێكی بەویژدان دەردەكەوێ كە زۆربەی كەسایەتییە دیارەكان لە ناوچە كوردییەكاندا بەبێ ناكۆكی عەرەبن).
یان هەندێ لەوانە دەگەڕێننەوە سەر بنەچەی عەرەبی، هەروەكو لە لاپەڕە “299”ی شەرەفنامەدا لەبارەی فەرمانڕەوایانی زەرقیدا هاتووە كە (سەر رەسەنی بنەماڵەی زەرقییەكانیان دیوەتەوە و دەریانخستووە كە عارەبە و شامی بووە..)، هەروەها لە باسی فەرمانڕەوایانی سلێمانیدا میر شەرەفحان رەچەڵەكیان دەگەڕێنێتەوە بۆ سەر مەروانی حیماری پاشای ئەمەوی كە مەروان كوڕی محەممەد كوڕی حەكەم كوڕی ئەبولعاس كوڕی ئومەییە كوڕی عەبدشەمس كوڕی عەبدولمەنافە.. یان لە باسی فەرمانڕەوایانی دونبولیدا لە لاپەڕە “395”ی شەرەفنامەدا هاتووە: (میرەكانی هۆزی دونبولی باپیری زوویان عارەبی شام بووە و هێندێكیش دەڵێن لەبنچینەدا خەڵكی جزیرەن و كەوتوونەتە ئازربایجانەوە و هەمووش لایانوایە ناوی عیسا بووە..)، یان میر شەرەفخان لە لاپەڕە “336”ی شەرەفنامەدا لە باسی فەرمانڕەوایانی سۆراندا دەڵێ: (كە زنجیرەی بنەچەكەی خانەدانی سۆران دەگاتە كەڵۆس ناوێك كە عەرەبی بەغدا بووە..)، یان هەژار لە لاپەڕە بیست و شەشی پێشەكی شەرەفنامەدا دەڵێ: (هۆزی سوێدییەكان كە گوایە باپیرە گەورەی خوالێخۆشبوویان كۆیلەیەكی رەشی مەدینەنشین بووە!).
دەبێ كێ بمێنێتەوە جگەلە بنەماڵەی میر شەرەفخان خۆی كە عەرەب نەبووبێ؟ هەروەكو هەژار لە لاپەڕە بیست و شەش و بیست و حەوتی پێشەكی شەرەفنامەدا دەڵێ: (لە سەرتاسەری شەرەفنامە بڕوانی – جگەلە شەرەفخان و دووسێ بنەماڵەی خزمیان نەبێ- كە خۆیان داوەتەپاڵ ساسانی و بەرمەكیان- هەموو میرە كوردێك عارەبێكی بە ئارەزووی خۆی هەڵبژاردووە و رەگەز و بنچینەی خۆی پێهەڵپەساردووە).
كەچی میر شەرەفخان گومان لە بنەچەی ئەو فەرمانڕەوایانە دەكات كە خۆیان دەبەنەوەسەر عەرەب كە دەڵێ: خوا دەزانێ.. ئەمە نیشانەی ئەوەیە كە لەڕاستی و دروستی ئەو زانیارییانە دڵنیانییە.
لەڕووی زانستییەوە زۆری ئەم خۆبردنەوەسەر عەرەب و خانەدانە ئایینییەكان رێیتێناچێ و تەنیا بۆ خۆپیرۆزكردن بووە و زۆر لەڕاستییەوە دوورن، هەروەكو هەژاری موكریانی لەمبارەیەوە لە پێشەكی شەرەفنامەدا دەڵێ: (تەكیانداوە بە تەكی عارەبی بنچینەپاك و خانەدان و جوانچاك و بە هەزار درۆ و دەهۆ، سەرەتای كەونارایان بە یەكێك لەوانەوە لكاندووە..).
خۆبردنەوەسەر خالید
بەهۆی بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام لە ناوچە كوردنشینەكاندا خەڵكی سەربە سوپای ئیسلام كە عەرەب بوون دوای جێبەجێكردنی كارە سەربازییەكانیان لەوانەیە هەندێكیان لەو ناوچانەدا مابێتنەوە و لە رێگەی ژن و ژنخوازییەوە تێكەڵ بە كۆمەڵی كوردەواری بووبن، لەوانەشە بووبنە بەشێك لە كورد و نەگەڕابنەوە ناوچەكانی زێدی یەكەمی خۆیان یان وەكو باسدەكرێ هەندێ هۆزی عەرەب هەلیان بۆ رەخسابێ لە ناوچە كوردنشینەكاندا نیشتەجێبووبن هەروەكو لە سەرچاوە مێژووییەكاندا ئاماژەی پێدەدرێ لە هەرێمی جزیرە زۆرترین ژمارەی عەرەبی موسڵمان نیشتەجێبووبن، هەروەها لە شاری موسڵ و ناوچەكانی دەوروبەری كە پێش ئیسلام هیچ شوێنەوارێكی عەرەبی تیابەدیناكرێ.
یونس شێخ ئیبراهیم ئەلسامەڕائی لە كتێبی (القبائل العراقیە)و عەباس عەزاوی لە كتێبی (عشائر العراق)دا باسی ئەم تیرە و هۆزانە كوردانە دەكەن كە لە نەوەی خالیدی كوڕی وەلیدن: زەهاوی، پشدەری، بڵباس، بابانی، خۆشناوی، گەردی و هیتر، بەڵام ئەمانە هیچ بەڵگەیەكی چەسپێنەریان بەدەستەوە نییە بۆ سەلماندنی بۆچوونەكانیان، تەنانەت ئەو كوردانەشی لەم تیرە و هۆزانە گەر هەبن بۆ خۆبردنەوەسەر وەچەیەكی عەرەبی جگەلە گێڕانەوەی دەمادەم ناتوانن پشت بە هیچ سەرچاوەیەك ببەستن یان بەڵگەیەكیان هەبێت.
یەكێك لەوانەی كە بنەچەی هەندێ تیرە و بنەماڵەی كوردی دەدرێتەپاڵ خالیدی كوڕی وەلیدە.. لە لاپەڕە “171”ی ب2ی كتێبی (شەرەفنامە)دا لە باسی فەرمانڕەوایانی جزیرەدا ئاوا دەنووسێ: (لە وتاری هێژا و باییدار و بەنرخ و سەنگینی باوەڕپێكراوانەوە و لە رووپەڕە نووسراوی رەنگینی كۆنە پیاوانەوە وامان بۆدەركەوتووە كە زنجیرەی بنەچەكەی فەرمانڕەوایانی جزیرە سەری ئەوسەری بە خالیدی كوڕی وەلیدی هەواڵی پێغەمبەرەوە گیرە.. یەكەم سەروەرێكی كە لەسەر تەختی فەرمانڕەوایی جزیرە رۆنیشتووە ناوی سولەیمانی كوڕی خالید بووە..).
بەپێی (شەرەفنامە) سلێمان كوڕی خالید سێ كوڕی هەبووە: حاجی بەدر، میر عەبدولعەزیز، میر ئەبداڵ.. دیارە مەبەست لە فەرمانڕەوایانی جزیرە هەروەكو میر شەرەفخان باسیدەكات هۆزی (بوختی) (بۆتی)”یە.
ئەمین زەكی بەگیش لە لاپەڕە 109ی كتێبی (خولاسەیەكی تاریخی كورد و كوردستان)دا دەنووسێ: (لەدوای حكومەتی زەنگی لە جزیرەی ئیبن عومەردا حكومەتی كوردی (عەزیزان) پەیدابوو، ریوایەتوایە كە ئەم خانەدانە نەتەوەی حەزرەتی خالیدی بن وەلید بوون)، بەڵام مەلا جەمیلی رۆژبەیانی لە (راستكردنەوەی چەند هەڵەیەكی مێژوویی) لەهەمان كتێبدا بە گەڕانەوە بۆ سەرچاوەكانی وەكو (اسد الغابە فی معرفە الصحابە)ی ئیبنولئەسیر و (نهایە الارب)ی قەلقەشەندی، ئەوە رەتدەكاتەوە كە هیچ وەچەیەكی خالیدی كوڕی وەلید نەماوە. لە خوراسانیش سلێمانییەكان خۆیان بە نەوەی خالیدی كوڕی وەلید دەزانن!
هەژاریش لە پێشەكی شەرەفنامەدا ئاماژە بەو هۆزانە دەكا كە خۆیان دەبەنەوەسەر عەرەب، بۆ نموونە لە لاپەڕە بیست و شەشدا دەڵێ: (خاڵتی هۆزێكی لەمێژینەی كوردن و زۆربەیان ئێستاش یەزیدین، میری بۆتان – كە بەشوورەیی زانیوە سەر بەوان بێ – فەرموویە: نەوەی خالیدی كوڕی وەلید بووم. بەداخەوە نەشیزانیوە كە خالیدی كوڕی وەلید هیچ زاروزیجی لێنەكەوتووەتەوە..).
بەلای مامۆستا مەلا جەمیلی رۆژبەیانییەوە ئەو هۆزەی كە خۆیان بردووەتەوەسەر خالیدی كوڕی وەلید، پاشماوەی خالدی (هاڵدی یان كاڵدی) بن كە لە باپیرانی كەونارای كورد بوون، بەوەشدا دەردەكەوێ كە هەتا ئەم دواییانەش هەر لەسەر ئایینی یەزیدی (یەزدانی) مابوون.. وێشدەچێ سەرۆكهۆزێكی پێشوویان ناوی خالید بووبێ، خالیدی كوڕی وەلیدیان پێئازابووە و لایانوابووە ئەگەر بڵێن سەر بەوبن دەبنە نەجیمزادە..).
میر شەرەفخان نەك هەر بۆتانییەكان دەباتەوە سەر خالیدی كوڕی وەلید، بەڵكو لە لاپەڕە “280”ی شەرەفنامەدا ئاوا باسی فەرمانڕەوایانی كلیس دەكات: (با ئەوانەی رێپێبەری سەروبەری بەرەی باشی هاشمیانن و ناسینەوەی وەچ بەری لكوپۆی گەش و زۆپی شەنگەداری بژ و چڕ و پەرێشانی قورەیشیانن، باش بیزانن كە ئەوانەی لەسەر كلیس حوكمڕانن، پێیاننوایە لە ریشاژۆی فرزەندانی ئیمام هەباس – خوالێیخۆشبێ- روواونەوە و بنجی خۆیان سەربەو تیرە و زنجیرەیە حەساودەكەن..). دیارە میر شەرەفخان لەم قسەیە بەگومانە و لەهەمان لاپەڕەدا دەڵێ: (هێندێك كەسیش – كە باشتر لێیدەزانن – لایانوایە كە ئەوانە دەگەڵ بەرەی بنەماڵەی ماڵە میرانی هەكاری و ئامێدیدا ئامۆزان و بەڵگەی راستیشیان ئەمەیە كە دەپێشدا سێ برابوون: شەمسەدین، بەهادین، مونتەشا.. هەكارییەكان كە لە – شەمس- ناوی شەمۆیان لێنراوە و ئامێدییەكان لەبەر ناوی بەهادین بوونە بهدین و فەرمانڕەوایانی كلیس – كە تۆرەمەی مونتەشا بوون- بەناوی مەند ناونران..).
لە لاپەڕە (98)ی كتێبی (هۆز و تیرە و تایفەكانی كورد لە كوردستانی ئەردەڵان)ی میرزا شوكروڵڵا سەنەندجی “فەخرولكیتاب”دا هاتووە: (قوبادی.. لە وەچەی كاكەجان ناوێكن كە خۆی بە تۆرەمەی خالیدی كوڕی وەلید دەزانی و بە دوورەپەرێزی و لەخواترسی ناویدەركردووە و گوایە لە ئەسڵی عەرەبەوە هاتووە، هۆزەكە تۆرەمەی قوباد ناوێكن كە عەسكەری كاكەجانی ناوبراو بووە و بەهۆی ئەوەوە بە قوبادی ناسراون..). دیارە نووسەری كتێبی (دەربەندیخان لەمێژوودا) پشتی بەهەمان سەرچاوەی سەرەوە بەستووە كە لە لاپەڕە (194)دا دەنووسێ: (.. هەندێك بۆچوون پێیانوایە كە ئەم تیرەیە لەبنەڕەتدا عەرەب بن كە دوواتر هاتوونەتە خاكی كوردستان سیفاتی كوردەوارییان وەرگرتووە..).
كەچی بەپێی ئەوەی لە كتێبی “ایلات و طوایف كرمانشاهان”ی محەممەد عەلی سوڵتانی لە باسی تایفەی (قوبادی)دا هاتووە، ئەمانە كە دەچنەوەسەر سەیید ئەحمەد بەگ، رەچەڵەكی خۆیان بۆ خانەوادەی پێغەمبەر و ساداتی حسێنی دەگەڕێننەوە و خاوەن تەكیە و خانەقا بوون و سەربە تەریقەتی خەڵوەتییە ئیرشادیانكردووە و خاوەنی تەپڵ و ئاڵا و خەلیفە بوون.
هەرچەندە جیاوازی لەم دوو قسەیەدا هەیە كە یەكێكیان دەیگەڕێنێتەوە بۆسەر ساداتی حسێنی و ئەویتریشیان بۆسەر خالیدی كوڕی وەلید كە بە رای من هەردووكیان راست نییە.
عەلی ئەكبەر وەقائیع نیگار كوردستانی لە كتێبی (حدیقە ناصریە) لە لاپەڕە 309-310 لە باسی بنەماڵەی مشایەخی مەردۆخیدا ئاماژە بەوەدەكات لە نەوەی خالیدی كوڕی وەلیدن، ئەگەرچی ئایەتوڵڵای مەردۆخ لەمێژووەكەیدا زنجیرەی رەچەڵەكی خۆی دەباتەوەسەر حەسەنی كوڕی عەلی كوڕی ئەبوتالیب.
ئەم هەموو قسانە لەوەوە سەرچاوەدەگرێ كە بەهۆی كاریگەرێتی ئایینی و خۆبردنەوەسەر بنەماڵە و خانەدانە ئایینییەكان بووە تا لە پێرۆزییەكانیان بەرخورداربن، ئەگینا بە هیچ شێوەیەك لە دووتوێی تەنیا یەك سەرچاوەی ئیسلامی – عەرەبیشدا نەهاتووە كە خالیدی كوڕی وەلید هاتبێتە كوردستان و تەنانەت ئەوەشی دەگوترێ گوایە فەرمانڕەوایانی جزیرە دەگەیەنەوەسەر سلێمانی كوڕی خالیدی كوڕی وەلید زۆر جێگەی باوەڕ نییە و لەدوا وێستگەشدا ئەمانە هەمووی بۆ شێواندنی مێژووی كوردە!
مردنی خالید و گێڕانەوە جیاجیاكان
وەكو زۆربەی مێژوونووسان باسیدەكەن خالیدی كوڕی وەلید ساڵی بیست و یەكی كۆچی (كە دەكاتە 642) كۆچیدواییكردووە.. لەبارەی شوێنی مردنەكەشیەوە رای جیاواز هەیە.. لە كتێبی (تاریخ الیعقوبی) ب2 ل108دا هاتووە: عومەر، خالیدی لەسەر رەها و حەڕان و ریققە و تەلموزن و ئامەد دانا، ساڵێك تیامایەوە، داوای وازهێنانیكرد، لێیقبوڵكرد، بەرەو مەدینە هات، چەند رۆژێك تیایامایەوە، دوای ئەوە خالید لە مەدینەدا مرد.. لەهەمان سەرچاوە ل109دا هاتووە: واقیدی دەڵێ خالیدی كوڕی وەلید لە حیمس مرد..
تەنیا یەك سەرچاوە ئاماژە بەوە دەكات كە گوایە لە مەدینە مردبێ كە پێدەچێ راست نەبێ، بەڵام واقیدی دەگێڕێتەوە: عومەری كوڕی عەبدوڵڵای كوڕی رەیاح، لە خالیدی كوڕی رەیاح گێڕایەوە كەوا لە سەعلەبەی كوڕی ئەبی مالیكی بیستووە، دەڵێ: عومەرم لە قیبا‌و بینی، كۆمەڵێك حاجیش لە شامەوە هاتن، وتی: ئێوە كێن؟ وتیان: ئێمە یەمەنین و لە حیمس بەزیبووین، ئەو رۆژەی لەوێ كەوتینەڕێ خالید مرد.
لەمەوە دەردەكەوێ كە خەلیفە عومەر لە مەدینە بووە و ئەو كاروانییە یەمەنییە هەواڵی مردنەكەی خالیدیان داوەتێ.. ئیتر چۆن دەبێ لە مەدینەدا مردبێ وەكو هەندێ وادەڵێن.
كەواتە لەوەدەچێ ئەو قسەیە راستتربێ كە دەڵێ خالید لە حیمس مردووە و لەو مزگەوتەدا نێژراوە كە بەناوی خالیدەوە دروستكراوە و بووەتە مەزارگایەك خەڵكیی دەچنە سەردانی.
كەچی هەندێك وایبۆدەچن كە ئەو گۆڕەی خالید لە حیمس هی خالیدی كوڕی وەلید نەبێ، بەڵكو گۆڕی خالیدی كوڕی یەزیدی كوڕی مەعاویە بێ و لە خەڵكی تێكچووە.. تەنانەت ئیبن فەزلوڵڵای عومەری لە كتێبی (مسالك الابصار)دا دەڵێ: “دەڵێن گۆڕی خالیدی كوڕی وەلید لە دەرەوەی حیمسە بەو سۆنگەیەی كەوا عومەری كوڕی خەتاب خالیدی لە حیمس لابرد و بەرەو مەدینەی ناردەوە”.
بەپێی گێڕانەوەكەی ئیبن فەزلوڵڵاش بێ ئەوا گۆڕی خالیدی كوڕی وەلید ئەگەر لەناو حیمسدا نەبێ ئەوا لە دەرەوەی حیمسە.
گۆڕی خالید لە شارەزوور
لە كۆنەوە بایەخ بەچوونەسەر گۆڕی پیاوچاكان دراەوە، بەشێك لە خەڵكیی بۆ مفەڕكی و چاكبوونەوە لە نەخۆشی سەردانیانكردوون، لەوانەیە ئەمە بەشێك بێ لە باوەڕی ئەفسانەیی میللی.. زۆرجار خاوەنی ئەو گۆڕانە ناناسرێنەوە یان بەناوی كەسێكەوە دەناسرێتەوە كە لەبنەڕەتدا هی ئەو نییە، بەڵام خەڵكەكە وازناهێنن و بەردەوام خۆیانی پێوەدەبەستن.
بۆیە لە زۆر شوێنی وڵاتانی ئیسلامیدا ئەو جۆرە گۆڕانە هەن كە ناتوانرێ بەتەواوی لێیان دڵنیابین وەكو: گۆڕی نوح پێغەمبەر، گۆڕی ئیبراهیم پێغەمبەر، گۆڕی هود پێغەمبەر، گۆڕی یونس پێغەمبەر.. هتد، هەروەها گۆڕی زۆر لە ئەسحابەكان كە لە زۆر شوێن دووبارەدەبنەوە، وەكو: گۆڕی عەلی كوڕی ئەبوتالیب كە دەڵێن لە كوفە نیژراوە و كەچی ئێستا گۆڕی لە نەجەفە، گۆڕی عەبدوڵڵای كوڕی عومەر كە دەڵێن لە جزیرەیە و كەچی ئەو لە مەككە مردووە و هەر لەوێش نێژراوە، گۆڕی حسێنی كوڕی عەلی كە لە چەندین شوێن هەیە، سەرەكەی لە قاهیرەیە و دەشڵێن لە مەدینە لەپاڵ گۆڕی حەسەنی برایدا نێژراوە، بەڵام لاشەكەی لە كەربەلایە، گۆڕی ئومكەلسومی كچی پێغەمبەر كە دەڵێن لە شامە، كەچی ئەو لە ژیانی پێغەمبەردا لە مەدینە مردووە، هەروەها لەسەر گۆڕی خالیدی كوڕی وەلید قسەی زۆر دەكرێ، بەڵام زۆربەی سەرچاوە عەرەبی و ئیسلامییەكان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە خالیدی كوڕی وەلید لە شاری حیمسی وڵاتی شام كۆچیدواییكردووە و هەر لەوێ نێژراوە و دواتر مزگەوتێك بەناویەوە دروستدەكەن كە گۆڕەكەیشی تێدایە، كەچی هەروەكو وترا هەندێك دەڵێن كەوا لە مەدینە مردووە، بەڵام لەمەدینەدا نە گۆڕەكەی دیارە و نە مزگەوتیش بەناویەوە دروستكراوە!
ئەوەی سەرنجڕادەكێشێ ئەوەیە كە لەكوردستانیشدا خالیدی كوڕی وەلید گۆڕی هەبێ كە هەرگیز خالید نەگەیشتووەتە كوردستان و هیچ سەرچاوەیەكیش ئاماژەی بەوە نەكردووە.. كەچی لە دەمەتەقێیەكدا (لالە سەرحەدی خەلیفە یونس) باسی ئەوەیكرد كەوا گۆڕی خالیدی كوڕی وەلید لە دۆڵێكدایە لەنێوان هەردوو دێی دسكەرە و سێتەڵانی خواروو لەشوێنێكدا پێیدەڵێن (داری خاڵد) كاتی خۆی دارێك بەسەر گۆڕەكەوە بووە، خەڵكیی بڕیویانەتەوە و نەماوە، بەڵام شوێنەواری گۆڕێك هەیە كە بەردێكی زۆری بەدەوردایە و خەڵكیی شوێنەواردزیش هەوڵیانداوە هەڵیبكەنن وادیارە شتێكیان چنگنەكەوتبێ.
لەبارەی مردنی خالید و ناشتنی لەم گۆڕەدا، لالە سەرحەد لە زمانی حەمەی مارفی نەمەڵی دەگێڕتەوە: كاتێ سوپای موسڵمانان لە شەڕی هەورامان و خورماڵ دەگەڕێنەوە و دەگەنەسەر ئاوی تانجەرۆ، لەئاستی زێڕنجۆ دەیانەوێ بپەڕنەوە، بەڵام ئاوەكە زۆر سارددەبێ.. خالید داوا لە پیرێژنێك دەكات بیكاتە كۆڵەوە و بیپەڕێنێتەوە.. پیرێژنەكە دەیكاتە كۆڵەوە، لە ناوەڕاستی ئاوەكەدا پیرێژنەكە كوڕەكەی دەكەوێتە بیر كە لەلایەن سوپاكەی خالیدەوە كوژراوە، بەهێواشی ئەو كێردەی كە شاردبوویەوە دەكا بە ورگی خالیددا و یەكاڵایدەكاتەوە و دەیكوژێ.. دوایی تەرمەكەی دەگوێزرێتەوە بۆ ئەو دۆڵەی نێوان دسكەرە و سێتەڵانی خواروو لەو شوێنەی پێیدەوترێ (داری خاڵد).
لەڕاستیدا ئەمە لە ئەفسانەیەك زیاتر هیچیتر نییە و ناوەڕۆكەكەی بە ناڕێكی رێكخراوە.. جارێ بەپێی سەرچاوەكان خالید نەهاتووەتە شارەزوور و هەورامان، ئینجا بۆ بگەڕێتەوە بۆ سەر ئاوی تانجەرۆ؟ ئەی بۆ بە كۆڵی پیرێژنێك بپەڕێتەوە؟ كە نە ئیسلام رێگەدەدات پیاوێك سواری كۆڵی ژنێك بێت تادەگاتە پیرێژنێك؟ ئایا ئەو سوپایە وڵاخیان پێنەبووە تا بپەڕنەوە؟ ناشكرێ بڕوا بەوەبكرێ خالیدی فەرماندە وڵاخی پێنەبووبێ لەو هەموو وڵاخە رەسەنە عەرەبییە یان وڵاخە تاڵانكراوەی كوردستان؟ ئینجا بۆ بیبەنە ئەو دۆڵە نادیارە و لەوێ بینێژن؟ جگەلەوە لەوەدەچێ ئەو گۆڕە هی سەردەمی كۆنتر بێ و هی ئیسلام نەبێ.. دەبێ شوێنەوارناسان بچنەسەری و لێكۆڵینەوەی لەسەربكەن.
كۆتایی
دوای هەڵدانەوەی ئەو هەموو لاپەڕانەی مێژووی عەرەبی- ئیسلامی كە باسی زۆری لەسەر خالید تێدایە، دەردەكەوێ كە خالید بەهیچ شێوەیەك نەهاتووەتە كوردستان و پەیوەندی بە شەڕەكانی وڵاتی كوردەوارییەوە نەبووە و حوكمڕانی ناوچە كوردنشینەكانی نەكردووە.. كەسێك نەهاتبێتە كوردستانەوە و لە وڵاتی شام بووبێ و هەر لەوێش مردبێ و هەموو سەرچاوە عەرەبییە- ئیسلامییەكانیش ئەوە دووپاتدەكەنەوە و لە سەرچاوەكانی خۆیاندا تۆماریانكردووە ئیتر چۆن دەبێ گۆڕی لەكوردستاندا هەبێ تەنانەت بڕواش ناكرێ نەوەی لەكوردستاندا هەبووبێ و هیچ سەرچاوەیەك ئاماژە بەوەناكات كە كەسێكی خالید هاتبێتە كوردستانەوە تا ئەو هەموو بنەماڵە و تیرە و خەڵكانە خۆیان ببەنەوەسەری، تەنانەت رەگەزناسە عەرەبەكان گومان لەوەدەكەن كە هەندێ تیرەی عەرەبی كە خۆیان دەبەنەوەسەر خالید راستی تیادابێ. ئەمە نە مێژوو سەلماندوویەتی و نە لۆجیكیش ئەوە جێگیردەكات جگەلەوەی ئەمە وەكو ئەفسانە لەناو خەڵكیدا بڵاوبووەتەوە و لەگەڵ رۆژگاردا لەناو لاپەڕەكانی مێژووشدا جێگەی خۆی كردووەتەوە تەنانەت هەندێ مێژوونووس بۆ كەمكردنەوەی كەسایەتی كورد هەموو زانا و دانا و خەڵكە دیارەكەی كورد دەبەنەوەسەر رەچەڵەكی غەیرە كورد بەتایبەتی عەرەب، چونكە بەهۆی ئایینی ئیسلامەوە بنەماڵەی فەرمانڕەوا بەتایبەتی پیرۆزییەكیان دراوەتێ.. ئیتر لەو سۆنگەیەوە هەركەسێك سەر بەوان بێ بەچاوی رێزەوە تەماشایكراوە و بگرە بووەتە مایەی شانازیش بۆیان و بگرە بەوەش خۆیان لە خەڵكیتر جیادەكەنەوە.
•••
سەرچاوەكان
– كوردستان لەبەردەم فتوحاتی ئیسلامیدا/ حەسەن حەمە كەریم مەحمود
– فەتحی ناوچە كوردییەكان/ حەسەن حەمە كەریم مەحمود
– وڵاتگیری رەشەخاكی عێراق/ مەلا جەمیل رۆژبەیانی
– ئاغا و شێخ و دەوڵەت/ مارتین ڤان برونەسن/ ب2
– الفتوح وبلدانها/ بلاژری
– تاریخ الكرد فی الحچارە الاسلامیە/ د. احمد الخلیل
– كورد و كوردستان/ د. زرار سدیق تۆفیق
– صورە الكرد فی مصادر التراپ الاسلامی/ د. احمد الخلیل
– شەرەفنامە
– وڵاتەكەت بناسە
– S-maj.net – I7ur.com- D1g.com – Bnikhaled.com – Scf-k.a7alarab.net – Meshkat.net
– جگەلە هەندێ سەرچاوە كە لەناو بابەتەكەدا ناویان هاتووە.
