بیری نەتەوەیی لە بەرهەمەكانی ئەحمەد موختار جاف دا

نووسینی: هێمن عەلی حسێن

ڕێڕەو و قۆناغەكانی ژیانی شاعیر:

(ئەحمەد موختاری كوڕی وەسمان پاشای كوڕی محمد پاشای كوڕی كەی خەسرەو)ی جاف لەساڵی (1898)  لەهەڵەبجەلەدایك بووە.

(ئەوەی لێرەدا پێویستە ڕوونبكرێتەوە، ناوی (احمد موختار) ناوێكی لێكدراوە لەكۆنەوە (موختار) بووە بە نازناو و  سیفەت بۆ ناوی (احمد) كە یەكێكە لە ناوەكانی پێغەمبەر (د.خ). ئیتر لەدوای ئەمەوە (موختار) بۆ هەموو (احمد) ێك بەكارهێنراوە، بەتایبەتی لە كۆمەڵی عوسمانیدا). لەبارەی نازناوی شیعریەوە، شاعیر ناوی ڕاستەقینەی خۆی (احمد)ی كردووە بە نازناوی شیعری. دایكی (احمد) بەگیش كە ناوی (عادیلەخان)  بە (خانم) یان (خانمی پاشا) ناوی دەركردووە، یەكێك بووە لە ژنە هەڵكەوتوو و دیار و بەدیمەنەكانی عەشیرەتی جاف لەلایەن سوڵتانی عوسمانیەوە ڕوتبەتی پاشایەتی ێدراوە و لەهەڵەبجە حاكمیەتی و قایمقامیەتی كردووە، هەروەها برای شاعیری كورد (تایەر بەگ)ی جاف بووە.

(احمد موختار) وەك هەموو منداڵێكی تر لە (7) ساڵیدا دەخرێتە بەر خوێندن، لە مزگەوت و حوجرە فێری خوێندنەوە و نوسین بووە. جگە لەوە مامۆستای تایبەتی بۆ گیراوە. لەتەمەنی (20) ساڵیدا ژنی هێناوە وەك لەهەندێك لەشیعرەكانیدا دەردەكەوێت پەیوەندی سۆزی و خۆشەویستی لەناو خێزانیدا بەهێزبووە. منداڵەكانی خۆی زۆر خۆشویستووە. شاعیر لەدوای مووچەخۆری میری و مەقامی دەوڵەتی نەگەڕاوە، ئەگەر هەندێكجار تووش بووبێت بۆ ناوی بووە نەك بۆ قازانج و پارە، لەساڵی (1922) كراوە بە قایمقامی هەڵەبجە و لەساڵی (1923) لەلایەن (شێخ محمود)وە خراوەتە بەندینخانەوە. لەدوای ئازادبوونی لەساڵی (1924) بەنوێنەری سلێمانی لەیەكەمین دەوری پەرلەمانی عێراق هەڵبژێردراوە تا كۆچی دوایی لەم دەزگایەدا بووە. (ژیانی (احمد موختار) كورت بووە،كەم ژیاوە، بە كارەسات كۆتایی بە ژیانی هاتووە، لەكاتێكدا لەسەرەتای مانگی شوباتی ساڵی (1935) لەزێی (سیروان) بە كەڵەك پەڕیوەتەوە بەدەستی دوژمنێك كوژراوە. لەگۆڕستانی (عەبابەیلێ‌) ئەو گۆڕستانەی (تایەر بەگی جاف)ی برای لێ‌ نێژراوە، ئەویش بەخاك سپێردراوە).

بۆچی ئەحمەد بەگ كوژرا؟

ئەحمەد بەگ هەمیشە ڕووی لەنیشتیمان و میللەتەكەی بووە. شیعرەكانی بەڵگەی زیندوون بۆ ڕاستی ئەم هەڵوێستەی ئەحمەد بەگ بڕیار دەدات كە شار بەجێبهێڵێت و بزوتنەوەیەك دژی ئینگلیزەكان و نیزامی پاشایەتی دروست بكات. هەر ئەو هۆیەش بووە كە خزمەكانی زۆر خۆشیاننەویستووە و هەمیشە گێچەڵ و كێشەیان بۆ دروستكردووە. كاتێك (احمد موختار جاف) دەچێتە دەرەوە و سەر لە سوڵتانی هەورامان دەدات و پەیوەندی دروستدەكات لەگەڵ خەڵكی نیشتیمانپەروەر، خزمەكانی لەترسی ئەوەی لەلایەن حكومەتی پاشایەتییەوە تووشی ناڕەحەتی بن وا بڵاویدەكەنەوە، كە گوایە (احمد موختار) لە یاری قوماردا پارەی زۆر دۆڕاندووە، بۆیە ناچار بووە بچێتە دەرەوە,  ڕووناك خانی كچی دەڵێت:(ئەمە ڕاست نییە و تەواو بێ بنەمایە، چونكە ئێمە هەتا ئێستاش پاش ئەو هەموو ساڵە ئەوەندەمان موڵك و زەوی هەیە، كە تەسەوری ناكەیت) لەو كاتەدا جاربەجارێ‌ بەدزیەوە سەر لەماڵ دەداتەوە دوای ئەوەی كە مەعلوم دەبێت، حكومەت مراقەبەی (احمد موختار جاف) دەكات بۆ گرتنی. ئاخر جار، كە دەگەڕێتەوە بۆ ماڵەوە شەو درەنگ (ئەڵێن دراوسێیەكی خۆی لە بەگزادەكان) پێی ئەزانێ‌ و دەچێتە (پۆلیسخانە) ئەو كاتە (احمد مەزهەر) كە باوكی (د.كەمال احمد مەزهەر)ی مێژوونوسە لەهەڵەبجە (كۆمیسیار) ئەبێت (موخەبیر) بە (كۆمیسیار) ئەڵێت (احمد بەگ) هاتووەتەوە بڕۆن بیگرن بەقسەی ئەوەی ئاگای لەو مەسەلەیەیە (مەزهەرەفەندی) بە پیاوەكە دەڵێت عەیبە تۆ چۆن كاری وا دەكەیت ئێوە دراوسێن، بۆ تۆ بۆ پیاوی وەك تۆ ئەو كارانە جوان نییە. ئەو بە توڕەییەوە هەڕەشەی لێدەكات ئەگەر نەڕۆیت خەبەر لەتۆش ئەدەم. (مەزهەرەفەندی) لەبەر ئەوەی نانی نەبڕێت ناچاردەبێت مەفرەزەی پۆلیس دروست بكات و بینێرێت بەدوای (احمد موختار جاف)دا. وەكو ئەڵێن بەدزیەوە بەر لەوەی مەفرەزەكە بڕوات جواب ئەنێرێت بۆ (احمد موختار جاف) بەهەرحاڵ دوور و نزیك ئەكەونە شوێن (احمد موختار جاف) تا لەگوندی (مۆردین) لەپشتی شاخی (باڵامبۆ) بەرەو ڕۆخی ڕووباری سیروان دەڕوات، لەو شوێنەدا و دەیەوێت سواری قەیاخ ببێت بچێتە ئەوبەری سیروان بۆ ناو خاكی ئێران. (لەو كاتەدا كە (احمد موختار) و خاڵۆ باقی بە كەڵەك سەرگەرمی پەڕینەوەن لە ئاوەكە (احمد موختار) لەبەر تەڕنەبوونی جلەكانی خۆی لەبەرداكەندبوو، لەم كاتەدا لەلایەن پۆلیسێكی سەر بە حكومەتی عێراقەوە دەدرێتە بەر گوللە و یەكێك لە گوللەكان لە پشتەوە (احمد موختار) دەپێكێت و لەسكیەوە دەردەچێت، لەم كاتەدا خاڵۆ باقی شپرزە دەبێت و احمد موختار)یش خوێنێكی زۆری لەبەر دەڕوات و دەڕژێتە ڕووباری سیروان لێرەدا بە پێویستی دەزانین كە دێڕە شیعرێكی شاعیر خۆی بخەینە ڕوو هەر دەڵێی كتومت بۆ ئەو ڕووداوەی كە بەسەر خۆیدا هاتووە وتووە دێڕە شیعرەكەش دەڵێت:

        خوێنی چاوی كوردەكانە بۆ وەتەن شیوەن ئەكەن

                                بۆیە وا لێڵ و سورن تانجەرۆ و سیروانەكەی

ئەگەرچی هەندێك لەسەرچاوەكان لەنێوانیشیاندا (شەمسە)ی كچی شاعیر خۆی لەو باوەڕەدان كە ئەو پۆلیسە نەیزانیوە ئەو كەسە (احمد موختار)ە، (شەمسە) دەڵێت (لەكاتی گەڕانەوەیدا بۆ شوێنەكەی خۆیان كە بەو شاخەوە بوو لەڕێگەی پۆلیسێكی ئەو كاتەی حكومەت تەقەی لێدەكات و برینداری دەكات، دوو كەسیشی لەگەڵدادەبن (خاڵۆ باقی و حەمەی شێخ حسین) خاڵۆ باقی هاوار دەكات بۆ خاتری خوا ئەوە تۆ (احمد بەگ)ت كوشت، پۆلیسەكەش ئەدا بەخۆیدا و ئەڵێ‌ نەیزانیوە (احمد بەگ)ی كوڕی وەسمان پاشایە، بەڵام فایدەی نابێت، (حیلمی) شاعیریش یەكێك بووە لە چەكدارەكانی (احمد موختار) لەو كاتەدا لەگەڵیدا بووە و هەمان بۆچوونی (شەمسە)ی هەیە و لەمبارەیەوە دەڵێت (كوشتنەكەی بەهەڵە)بووە ، بەڵام ئەم بۆچوونانە و هەموو بۆچوونەكانی دیكە ناتوانن لەبایەخی ئەوە كەمكەنەوە كە ئەوە پیلان و موئامەرەیەك بوو كە لەلایەن ئینگلیزەكان و كاربەدەستانی حكومەتی عێراقەوە داڕێژراوە بۆ كوشتنی (احمد موختار) و دەمێك بوو كەوتبوونە ناوزڕاندنی لەناو شار و خەڵكیدا و بەوردی لەڕێگەی سیخوڕ و بەكرێگیراوەكانەوە كەوتبوونە سۆراغكردنی و بەدوای هەلێكدا دەگەڕان تا لەناوی بەرن.

        (احمد موختار) لەكاتی برینداریدا شیعرێكی بۆ دێت و دەڵێت:

        بای خەزان هات و لەناكاو دەفتەری ژینی دڕیم

                        هەتا دوێنێ‌ بوو خونچە بووم ئەمڕۆ بەناحەق هەڵوەریم

هەروەها ڕووناك خان دەڵێت (خۆم باوكم لەسلێمانی هاوڕێیەكی هەبووە و دكتۆر بووە و ناوی جۆرج بووە، وەڵامی بۆ ناردووە كە بێت چارەسەری بۆ بكات، ئەویش خۆی ئامادەكردووە بێت، بێگومان لەوكاتەدا ئۆتۆمبێل نەبوو بەڵكو بە وڵاخ بووە، بەڵام لەلایەن حكومەتەوە ڕێگری لێكراوە بەم شێوەیە كۆتایی بە ژیانی هاتووە) ئەو چەند كەسەی لەگەڵ (احمد موختار جاف)دا دەبن ناچار دەبن تەرمەكەی بگێڕنەوە بۆ ئەمبەری ئاو بەناڕەحەتی ئەگەنە ناوچەی (نەوڕۆڵی). بروسكە ئاسا كوشتنی (احمد موختار جاف) لەهەموو لایەكەوە بڵاودەبێتەوە. هەرچی خەڵكی ناوچەی (نەوڕۆڵی) هەیە دەیكەن بە شین و شەپۆڕ و قوڕپێوان، ژنانی ئەو ناوچەیەهەموویان پەلكە و سێبەنگی خۆیان ئەبڕن و هەڵیدەواسن بەلاشەی بێگیانی (احمد موختار جاف)دا، بەشین و واوەیلا دەیبەنەوە بۆ هەڵەبجە وە لە نزیك و دوورە وە لەگەرمیان و كوێستانەوە، لەشارەزوور و هەورامانەوە، لەسلێمانی و مەریوانەوە ژن و پیاو بەقوڕپێوان و گریانەوە، كوردانە ڕوودەكەنە هەڵەبجە و لەدەوری ماڵی وەسمان پاشا و دیوەخانی چۆڵ كۆمەڵ دەبن، پاشان لەگەڵ تەرمی (احمد موختار) كە بەشێوەیەكی تایبەتی كۆتەڵ و كەژاوەی بۆ دروستكرابوو بەرەو گوندی (عەبابەیلێ‌) و بەرەو گۆڕستانی شەخسی ئەبەن.

ئەحمەد موختار كەسێكی یاخییە:

احمد موختار لە تەمووزی ساڵی (1925)ەوە بووە بە ئەندام پەرلەمانی عێراق، لەدوای ئەویش (حامید بەگ)ی برازای كە پێشتر جێگری بووە، بووە قایمقامی هەڵەبجە ســـاڵی (1920-1931). ئــەگــەرچی (احمد مــوختار جاف) لە خولەكانی یــــەكەم (1925/7/16) بۆ (1928/10/28) و خولی سێیەم (1930/11/1) بۆ (1932/11/1) وەك نوێنەری هەڵەبجە لە لیوای سلێمانی هەڵبژێردراوە بۆ ئەندامیەتی لەپەرلەمانی عێراقدا، لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر لەڕووی سروشت و هەڵسوكەوتەوە تەماشای (احمد موختار) بكەین بەهەمان شێوەی (تایەر بەگ)ی برای دەبینین شتێك كە زۆر بێبایەخ و بێ‌ ئەرزشی بووبێت لەلای ئەو مەسەلەی كورسی و پلە و پایەی دەسەڵات بووە.

        داخی كوردی نەفرە ئێستا بۆ دڵی من كافیە

                        بۆچی مەرگەر شێتم خەیاڵی ڕوتبە و فەسان ئەكەم

(شاعیر لەڕۆژگاری خۆیدا چ لەڕووی كۆمەڵایەتی و باری خێزانییەوە چ لەڕووی لێهاتوویی و ڕاددەی خوێندەواریەوە باشترین كەسی ناو عەشیرەتی جاف بووە، كە دەسەڵاتدارانی حكومەتی عێراقی ئەو سەردەمە پشتی پێ ببەستن و تموحی پلەوپایە و سامانی دارایی بخەنە بەردەست، ئەگەر بیویستایە هەموو ئەو داواكاریانەی بەئاسانی بۆ جێبەجێ دەكرا، بەڵام ئەویشی كردە ئەو چەشنە سەركەوتن و پێشكەوتنە و تەنانەت لێشیان یاخی بوو) چونكە ئەو هەر جۆرە سەركەوتن و پێشكەوتنێكی لەسایەی دوژمندا بەمەرامی سەرشۆڕی و ملدان بۆ بەرتیل و ڕیایی دەزانی. شـــاعیر لـــە نێوان ســاڵانی (1927-1928) خەریكی نوسینی (مەسەلەی ویژدان)ەكەی بوو، لەو چیرۆكەدا بەئاشكرا گاڵتە بەو كەسانە دەكات ئەو جۆرە ڕێگەیان گرتووە و وەك ئەم بوون بە قایمقام و نوێنەر و چاویان لەپۆستی بەرزتریشە، لەدوای یەكلابوونەوەی ویلایەتی (موصل) بۆ عێراق، (احمد موختار) بۆی دەركەوت كە ئینگلیزەكان نایانەوێت كێشەی كورد چارەسەرببێت و ڕێگەش نادەن ڕێگەی گفتوگۆ و نامە نوسینەوە بەئاشتی بڕیاری (محسحە اڵامم) بۆ گەلی كورد سەربگرێت. لەگەڵ (محمد جاف)دا كەوتنە تەقەللا و خەباتێكی بێوچان، كە شۆڕشێكی چەكداری بەرپابكەن. هاوكات (احمد موختار) یەكێك بوو لەئەندامە دیارەكانی پارتی ئازادی كوردستان، ئەو پارتەی كە لەلایەن ڕۆشنبیر و كەسایەتییەكی دیاری كوردەوە دامەزرابوو ئەگەر چی (احمد موختار) كاربەدەستێكی گەورەی ئەو سەردەمە و لەبنەماڵەی دەرەبەگ و بەگزادەكانی جاف بوو، بەڵام شاعیرێكی ڕۆشنبیر و خاوەن هەست و ویژدانێكی پاك و دڵسۆزی نزیكی شاعیران و هەژارانی شارەكەی بووە. دژی ستەم و زۆرداری كاربەدەست و ئاغا و دەرەبەگە خوێنمژەكان و دژی بیروباوەڕی كۆنەپەرستانەی سەردەمەكەی خۆی بووە. هەروەكو چۆن لە هەست و بیروباوەڕی كوردیدا ڕاستگۆ و سەر ڕاست بووە، دواجاریش هەر لەو پێناوەدا سەرینایەوە. هەڵوێستە دوژمنكارییەكانی عێراق و ئینگلیزەكان بەرامبەر بە كورد و خوێنەوارەكانی هەریەكە لە (احمد موختار و محمد جافی) خستە بری هەڵگیرساندنی شۆڕشێكی چەكداری، بۆ بەجێهێنانی ئەم مەبەستە، لەسەرەتا خەریكی دانانی پارتێكی سیاسی بوو، لەناو عەشایەرەكاندا كەوتنە جموجۆڵ و لەڕیزی (جافی كۆچەر)دا بنكەی شۆڕشیان پێكهێنا و لەڕێگەی ئێرانەوە ویستیان لەگەڵ ئەڵمانەكاندا پەیوەندی دروست بكەن. بۆ ئەم مەبەستەش چەند جارێك لە قەسری شیرین و هەورامانەوە پەیوەندییان لەگەڵ كاربەدەستانی دەوڵەتی ئێراندا گرت، هەردووكیان لەگەرمەی تەڵاشوو هەڵدانی بەرپاكردنی شۆڕشدا بوون. چەرخی چەپگەرد بەپێچەوانەی ئاواتەكانیانەوە وەستا، لەماوەی (9) مانگدا یەك لەدوای یەك هەریەكە و بەدەردێكی ناوەخت كۆچی دواییان كرد، ئەوەبوو (محمد جاف) لە (1934/5/1) بەنەخۆشی (ڕیخۆڵەكوێرە) كۆچی دوایی كرد.بەڵگە مێژووییەكان ئەوە دەسەلمێنن كە بۆ چەند مانگێك بەر لەچوونەدەرەوە و یاخی بوونی (احمد موختار) لەمیری، بەشێك لەموڵكەكانی خۆی فرۆشتووە، ئەوەش دەمانگەیەنێتە ئەو باوەڕەی كە شاعیر چیتر نەیتوانیوە لەژێر ئەو بارودۆخە پڕ لە ستەمكاری و بێبەڵێنانەی كاربەدەستانی حكومەت لەبەرامبەر داواكاریەكانی میلەتەكەیدا خۆی ڕابگرێت، مەبەست لە فرۆشتنی موڵكەكانیشی ئەوەبوو كە مەسرەف و تێچوونی ئەو خەڵكانەی لەگەڵیدا بڕیاری چوونەدەرەوەیاندا بگرێتە ئەستۆی خۆی,(احمد موختار جاف لەمانگە دواییەكانی ساڵی (1934)دا لەگەڵ ژمارەیەك چەكداردا كە بە وتەی (شەمسە)ی كچی شاعیر ژمارەیان (20-25) چەكدار بووە چوونەتەدەرەوە و لە حكومەت و دەسەڵات یاخی بوون، دەبێت ئەوەش بوترێت زۆربەی ئەو خەڵكانەی لەگەڵ (احمد موختار)دا چوونەتەدەرەوە بەوتەی (شەمسە)ی كچی و زۆرێك لەسەرچاوە مێژوویەكان لە (زەردۆیی و كۆكۆییەكان) پێكهاتوون. لەماوەی چوونەدەرەوەیاندا كاربەدەست و لێپرسراوانی ئینگلیز و حكومەتی عێراقی ناوچەكە لەڕێگەی سیخوڕ و بەكرێگیراوەكانیانەوە بەوردی چاودێریان ئەكردن كە لەنێوان بەری سنووری عێراق و ئێراندا هاتوچۆیان دەكرد.

ژیانی سیاسی ئەحمەد موختار جاف:

سەرچاوە و بەڵگە مێژووییەكان پێمان دەڵێن سەرەتای تێكەڵبوونی ئەحمەد موختار جاف بە دونیای سیاسەت دەگەڕێتەوە بۆ ئەو كاتەی كە شێخ مەحمود یەكەمین حكومەتی خۆی لە (تشرینی دووەمی 1918ز)دا و بە پشتیوانی و هاوكاری ئینگلیزەكان لە شاری سلێمانی دامەزراند. لەدوای مەرگی عوسمان پاشای جاف لەساڵی (1909) هەروەك مێجەرسۆن ئاماژەی بۆ دەكات مەجید بەگی كوڕی ماوەیەك شوێنی باوكی لەپلەی قایمقامێتیدا گرتووەتەوە، لێرەدا(حەسەن فەهمی كوڕی علی بەگی مەحمود پاشای جاف) بۆچوونێكی دیكەی هەیە و پێی وایە (لەدوای مردنی عوسمان پاشا، تاهیر بەگی كوڕی جێگەی گرتووەتەوە). بە بڕوای ئەو بۆچوونەكەی سۆن لەڕاستیەوە نزیكە، چونكە ئەو مێژووە هاوكاتە لەگەڵ گەشتە نهێنیەی سۆن كە بە ناوچەكانی كوردستاندا ئەنجامی داوە، سۆن لەماوەی ئەو گەشتە نهێنیەدا ناوی خۆی نابوو (میرزا حسینی شیرازی) و وەك بازرگانێكی ئێرانی خـــۆی نیشان دەدا، ئــەو رۆژانە (1909) سۆن وەك خزمەتكار لەماڵی عوسمان پاشا و عادیلە خانمی خێزانی كاری كردووە و پەیوەندییەكی زۆر باشی لەگەڵ سەركردەكانی دیكەی عەشیرەتی جافدا و لەنێوانیاندا تاهیر بەگ و مەجید بەگ و كوڕانی عوسمان پاشا و خودی عادیلە خانمدا دامەزراندبوو. لەكاتێكدا حەسەن فەهمی ئەو رۆژانە تەمەنی (4-5) ساڵ زیاتر تێنەدەپەڕی.

(ئەو ساڵە هاوكات بوو لەگەڵ هاتنی كۆمەڵی ئیتیحاد و تەرەقی لەناو دەوڵەتی عوسمانی بۆ سەر كورسی دەسەڵات و ئەویش پاش ئەوەی كە سوڵتان عبدالحمیدیان بەیەكجاری لەسەر كورسی دەسەڵات هێنایە خوارەوە). ئیتیحادییەكان لەگەڵ هاتنیان كۆمەڵێك گۆڕانكاریان لەناو دەوڵەتی عوسمانی ئەنجامدا (یەكێك لەو گۆڕانكاریانە كە دەسەڵاتدارانی عوسمانی لەناوچەكانی ویلایەتی موسڵ پێی هەستان دەرهێنانی پلەی قایمقامێتی شاری هەڵەبجە بوو لەژێر دەستی سەركردە و بەگزادەكانی عەشیرەتی جاف كە دەمێك بوو خەویان پێوە دەبینی و پێشتر نەیاندەتوانی لەبەر چەند هۆكارێكی خودی و بابەتی ئەو كارە ئەنجام بدەن). بۆیە پاش ماوەیەك لەدوای مردنی عوسمان پاشای جاف، مەجید بەگی كوڕیان لابرد و كاربەدەستێكی توركیان كردووە بە قایمقامی هەڵەبجە.هەندێكی دیكە وای بۆ دەچن كە توركەكان ئەو كارەیان نەكردووە هەتا ئەو كاتەی كە مەجید بەگیش پاش ماوەیەك (لە مردنی باوكی (1909) كۆچی دوایی كردووە، ئەو كات توركەكان هەستاون بەدیاریكردنی كاربەدەستێكی خۆیان وەك قایمقامی شارەكە. بەو شێوەیە پلەی قایمقامی هەڵەبجە لەژێر دەستی عەشیرەتی جاف دەرچوو كەوتە دەستی توركەكان، لەو ساڵەوە توركەكان هەر خۆیان قایمقامیان بۆ شارەكە دادەنا و لایان دەبرد هەتا ئەو كاتەی كە ئینگلیزەكان هاتنە ناوچەی باشووری كوردستان، لەدوای تەواوبوونی یەكەم جەنگی جیهانییەوە باشووری كوردستان كەوتە ژێر دەستی ئینگلیزەكان، جارێكی دیكە لەگەڵ هاتنی ئینگلیزەكان و هاوكات دامەزراندنی یەكەمین حكومەتی شێخ مەحموددا پلەی قایمقامی شاری هەڵەبجە كەوتەوە دەست بەگزادەكانی عەشیرەتی جاف، (لە سەردەمی یەكەم حكومەتی شێخدا ئەحمەد موختار جاف وەك یەكەم قایمقامی هەڵەبجە دیاریكرا، كە ئەو كات تەمەنی لە (21) ساڵ زیاتر تێنەدەپەڕی).ئەگەر چی هەندێك لە نوسەران حامید بەگی مەجید بەگی برازای وەك یەكەمین قایمقامی سەردەمی حكومەتی شێخ دیاری دەكەن، بەڵام سەرچاوە و بەڵگە مێژووییەكان ئەوە دەسەلمێنن كە ئەحمەد موختار ئەو پۆستەی وەرگرتووە نەك حامید بەگ. هەروەك ڕووداوەكانی دواتر و شۆڕش و ڕاپەڕینی یەكەمی شێخ مەحمود دەریدەخات وەرگرتنی ئەو پلە و پایە لەلایەن ئەحمەد موختارەوە لەو كاتەدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕۆڵە گرنگەی كە بنەماڵەكەی و لەنێوانیشیان عادیلەخانی دایكی لەناوچەكەدا دەیگێڕا، چونكە ئەو رۆژانە خانم یەكەم دەمڕاستی عەشیرەتەكەی بوو. هاوكات ئەو سەنگ و قورساییە گەورەی كە عەشیرەتی جاف لە ناوچەكانی باشووری كوردستاندا هەبووە. حكومەتی یەكەمی شێخ مەحمود نزیكەی حەوت مانگی خایاند، لەسەرەتاوە بەتایبەتی ئەو كاتەی كە مێجەرسۆن ڕاوێژكاری سیاسی شێخ بوو، پەیوەندی نێوان شێخ و ئینگلیزەكان دۆستانە و ئاسایی بوو، بەڵام ئەم دۆستایەتییە زۆر درێژەی نەكێشا، لە ئەنجامی هاتنی مێجەرسۆن و خراپبوونی مامەڵەی ئینگلیزەكان و كەم ئەزموونی و هەڵەی شێخ و كاربەدەستانی حكومەتەكەی. پەیوەندی نێوان هەردوولا ڕووی لە ئاڵۆزی كرد. (ئینگلیزەكان لەلای خۆیانەوە هەندێك ڕێگەیان گرتە بەر بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتی شێخ و سنووری ئەو ناوچانەی كە شێخ فەرمانڕەوی دەكرد، یەكێك لەو ڕێگایانە بریتی بوو لە دابڕینی چەند ناوچە و قەزایەكی سەر بە حكومەتەكەی شێخ بۆ ئەوەی بە جیا مامەڵەیان لەگەڵ بكەن)(75).ئینگلیزەكان وەك هەنگاوی یەكەم كەوتنە پیادەكردنی ئەو سیاسەتەی كە پێی ناسرابوو (سیاسەتی پەرتكە و زاڵبە)، یەكەمین شوێنێكیش كە ئینگلیزەكان هەڵیانبژاردووە بۆ ئەوەی بەرامبەر شێخ و حكومەتەكەی توشی بكەن ئەوە هەڵەبجە بوو، كە ئەو كات ئەحمەد موختار قایمقامی بوو، نابێ‌ ئەوە لەبیر بكەین ئینگلیزەكان و لەسەروو هەموویانەوە مێجەرسۆن كە ئەندازیاری تێكدانی یەكەمین حكومەتی شێخ مەحمود بوو، هەر لەخۆیانەوە و لەخۆڕا ئەو كارەیان نەكردووە، بەڵكو زۆر بەوردی ئاگاداری پەیوەندی مێژینەی ئاڵۆزی نێوان بەگزادەكانی جاف و شێخانی بەرزنجە بوون

(لە كۆتایی نیسانی 1919 مێجەرسۆن بە ئاگاداری (وڵسن) حاكمی گشتی عێراق لە كۆبوونەوەیەكدا لە گوندی تەلار لە نزیك ڕووباری سیروان لەگەڵ بەگزادەكانی عەشیرەتی جافدا، كە بێگومان ئەحمەد موختار یەكێك بووە لە بەشداربووانی ئەو كۆبوونەوەیە). سۆن ئەفسەرێكی فڕۆكەوانی بەناوی (كابتن لیز) بە بەگزادەكانی جاف ناساند و كردی بە حاكمی سیاسی هەڵەبجە و جێگری خۆی لەو شارە. بەم شێوەیە ئینگلیزەكان هەڵەبجەیان لە دەسەڵات و حكومەتەكەی شێخ مەحمود دابڕی، تەقەلای ئینگلیزەكان بۆ كردنی هەڵەبجە بە بنكەیەكی هاوتا بەرامبەر بە سلێمانی و پەیداكردنی ناكۆكی لەنێوانیان كارێكی زۆر گرانن نەبوو بۆ ئەوان. ئەم هەڵوێستەی ئینگلیزەكان و جیاكردنەوەی هەڵەبجە و چەند شوێنێكی دی لە دەسەڵاتی شێخ مەحمود وای لەشێخ كرد لە 1919/5/21 بە هەموو مانایەك بە هاوكاری و یارمەتی مەحمودخانی دزڵی شۆڕش هەڵگیرسێنێت و ئەو كاربەدەستە ئینگلیزانەی كە لە شاری سلێمانی بوو دەستگیر بكات، لەكاتی ئەم ڕووداوەدا بەگزادەكانی جاف دوو جەمسەر بوون، ئەحمەد موختار و عیزەت بگی برای لەبەرەی دایكی و خانەوادەی مەحمود پاشادا بوون كە ئەمانە لەگەڵ شۆڕش نەبوون، لەبەرامبەردا هەردوو برازاكەی (حامید بەگی مەجید بەگ و داود بەگی حەمە سەعید بەگ) هاوكاری و پشتیوانی شێخ بوون و سەركردایەتی ئەو بەرەیان دەكرد كە لە هەڵەبجەدا لایەنگری شێخ بوون و دژی دەسەڵاتی ئینگلیزەكان ڕاوەستابوون. سەرەئەنجام پاش پێنج رۆژ لە ڕاپەڕینەكەی شاری سلێمانی بەرەی دووەم لەشاری هەڵەبجە ڕاپەڕین و دەستیان گرت بەسەر شارەكەدا. ئەم بارودۆخە زۆر درێژەی نەكێشا ئــەوە بوو شەڕەكەی دەربــەندی بــازیان لە (1919/6/17) ڕویدا، كۆتایی بە فەرمانڕەوایی یەكەمی شێخ مەحمود هێنا و ئینگلیزەكان دەستیان گرتەوە بەسەر شاری هەڵەبجەدا و ئەحمەد موختاریان كردەوە بە قایمقام

پێش ئەوەش بڵێن كە ئەحمەد موختار هەر لەسەرەتاوە پێی وابوو هەر جۆرە شۆڕش و ڕاپەڕینێك دژی دەسەڵاتی ئینگلیزەكان نەك هەر هیچ دەرئەنجامێكی باشی بۆ گەلی كورد لێ‌ ناكەوێتەوە، بەڵكو چارەنووسی شێخ و حكومەتەكەشی بەرەو لەناوچوون دەبات، چونكە توانا و هێزی  ئینگلیزەكان چ لەڕووی چەندایەتی و چ لەڕووی چۆنایەتیەوە بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ توانا و هێزی شێخ مەحمود و حكومەتەكەی بەراورد نەدەكرا. ئەحمەد موختار لەم هەڵوێستەدا خۆی بەتەنها نەبوو، بەڵكو هەندێك لەڕۆشنبیران و دڵسۆزان سەرەڕای هەستكردنیان بە مامەڵە و هەڵسوكەوتی ناڕەوای ئینگلیزەكان بەرامبەر بە شێخ و حكومەتەكەی لەگەڵ ئەوەشدا هەر پێیان باش بوو ئەو پەیوەندییانە تێكنەشكێنرێن و بەباشی بمێننەوە و پارێزگاریان لێبكرێت. لەدوای ئەو تێكشكانەی شێخ و لەناوچوونی حكومەتەكەی، ئینگلیزەكان زۆربەیان دەزگیركرد و زۆر كەسیشیان ئامادەكرد پاش ماوەیەك لە ئاوارەیی ئینگلیزەكان لەسەر داوای ئەحمەد موختار و عادیلەخانی دایكی لە حامید بەگ و حەمە سەعید بەگ و شێخانی عەبابەیلێ‌ خۆشبوون و گەڕانەوەشارەكە، مەحمود خانی دزڵیش كە هاوكارێكی گەورەی شێخی كرد لە كاتی شۆڕشەكەیدا لەدوای دامركانەوەی شۆڕش لەلایەن ئینگلیزەكانەوە دەسگیركرا. هەندێك لە سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە ئینگلیزەكان لەسەر داوای عادیلەخان و ئەحمەد موختاری كوڕی و بە پارەیەكی زۆری ئەوان لە مەحمود خانی دزڵی خۆشبوون و لە بەندینخانە ئازادیان كرد.

ئەحمەد موختار و حكومەتی دووەمی شێخ مەحمود:

بە درێژایی ئەو ماوەی كە شێخ مەحمود لە ئاوارەیدا دەژیا ئەحمەد موختار هەر قایمقام بووە و هیچ كاتێكیش خۆی وەك دوژمنی شێخ و ئامانجە نەتەوەییەكانی نیشان نەداوە. (كاتێكیش كە (جەمعیەی كوردستان) لە 1922/7/22 لەشاری سلێمانی بەسەركردایەتی موستەفا پاشای یامولكی دامەزراوە، ئەحمەد موختار جاف (450) ڕوپیەی وەك یارمەتی پێشكەشی ئەو كۆمەڵەیە كرد بۆ كڕینی چاپخانە، ئەحەمد موختار هەم وەك شاعیر و ڕۆشنبیرێكی سەردەمی خۆی گرنگی زۆری بەم رۆژنامەیەداوە، كەبەنیشانەی پێشكەوتنی نەتەوە و بڵاوبونەوەی زانست و زانیاری و شارستانیەت دادەنرێت،هەم وەك تاكێكی سیاسی و نەتەوەخوازو شۆڕشگێریش كردنەوەی ئەو رۆژنامەیە بەهۆكارێكی باشی فراوانكردنی بیری نەتەوەیی و نیشتیمانی لەقەڵەم  دەدات).

        (بانگی كوردستان)ە وادنیای ئیحیا كردووە

                زامی قەلبی كــوردی بێچارەی مـوداوا كـــردەوە

        باعیسی پێشكەوتنی ئەم قەومەیە ئەو مەتبەعە

                ئــەلحەق ئــەمڕۆ خاكی كوردستانی زێیا كردەوە

        سەد شوكور وا لەشكری عیرفان و عیلم و عاقلی

                شــاری پڕ شـۆری جەهالەتیان كە یەغما كردەوە

        لایەقی تەحسین و فەخری قەومی كوردە چونكە وا

                ئەم جەریدەیە پیرو فەرت و تیشەی خەرتووتیشی بەرنا كردووە

        بانگ و هاوارێكی بەرزە بانگی كوردستان ئەكا

                مێشـكی دنیای پڕ لە دەنگ و شـۆر و غەوغا كردەوە

        زەنگ و تاریكی جەهالەت وا لە دڵدا دەردەكات

                قــەلبی مەحزونی هەمـوو كوردی موسەففا كردەوە

        لاچووە تاریكی هەوری جەهالەت ئێستەكە

                نــەجمی ئیقبالی هــەموو كــوردانی ڕەخشا كردەوە

ئەو رۆژانەی ئینگلیزەكان لەلایەك بەهۆی پەرەسەندن و ئاڵۆزبوونی بارودۆخی كوردستان، لەلایەكی دیكەوە بەهۆی هاتنی نۆزدەمیر پاشاوە (عەلی شەفیق)ی تورك بۆ ناوچەكانی ڕەواندز ئینگلیزەكان ئەوڕۆكە بە تەواوی تەنگەتاو بوون، بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەو بارودۆخە ئینگلیزەكان بڕیاریاندا كە شێخ مەحمود لە ئاوارەیی بگەڕێننەوە بۆ شاری سلێمانی. نزیكەی دە رۆژ (1919/9/19) بەر لە گەڕانەوەی شێخ مەحمود، ئەحمەد موختار لەگەڵ ژمارەیەك لە بەگزادەكانی جافدا لەسەر داوای شێخ قادری برای شێخ مەحمود سەردانی شاری سلێمانی كرد، پێدەچێت ئەم بانگێشتكردنە بەمەبەستی ئاگاداركردنەوەیان بووبێت لەهاتنەوەی شێخ مەحمود بۆ شاری سلێمانی. (لەكۆتایی ئەیلولی 1922 كە شێخ مەحمود لە ئاوارەیدا گەڕایەوە، ئەحمەد موختار و كەریم بەگی فەتاح بەگی ئامۆزای و حامید بەگی برازای بەمەبەستی پێشوازیكردن و بەخێرهاتنەوەی شێخ خۆیان گەیاندە شاری كفری، هەمان كات لە كەلارەوە هاوڕێیەتی شێخیان كرد لە هاتنەوەی بۆ شاری سلێمانی).

جارێكی دیكە و لەڕۆژی 1922/10/9 ئەحمەد موختار بەهاوڕێیەتی ژمارەیەكی زۆر لە بەگزادەكانی عەشیرەتی جاف بەمەبەستی دیتن و چاوپێكەوتنی شێخ مەحمود سەردانی شاری  سلێمانی كرد، لەو سەردانەدا بەگزادەكان و لەسەر و هەمووشیانەوە ئەحمەد موختار وەك قایمقامی هەڵەبجە دیدار و گفتوگۆی زۆریان سەبارەت بە گۆڕانكاریەكانی دوای دوورخستنەوەی شێخ و بارودۆخی ئەو رۆژانە  ئەنجامداوە. هەر ئەو رۆژانە كە هێشتا ئەحمەد موختار لەشاری سلێمانی نەگەڕابوەوە شێخ مەحمود كابینەی حكومەتەكەی خۆی پێكهێنا، عادیلەخانمی دایكیشی لەگەڵ ژمارەیەك لەدەست و پێوەندەكانیدا بۆ پیرۆزبایی كردن لەشێخ مەحمود سەردانی سلێمانی كردووە و چاوی بەشێخ كەوتووە.نزیكەی دوو مانگ لەپاش دامەزراندنی دووەمین حكومەتی شێخ لەڕۆژی 1922/12/13 دا بە ئامادەبوونی (شێخ حەمە غریب) وەزیری ناوخۆی حكومەتەكەی شێخ مەحمود و ئەحمەد موختار جافی قایمقامی هەڵەبجە و تەواوی بەگزادەكانی جاف و هەورامان و خەڵكی ناوەوە و دەرەوەی هەڵەبجە لەمەڕاسیمێكی گەورەدا ئاڵای دووەمین حكومەتی شێخ لەسەر بینای سەرای هەڵەبجە هەڵكرا. هەموو ئەو دیدار و چاوپێكەوتنانەی ئەحمەد موختار لەگەڵ خودی شێخ مەحمود و ناوەڕۆكی بەشێك لە شیعرە نیشتیمانی و نەتەوەییەكانی و ئاواتخوازی بەڕۆژانی حكومداری بابانەكان و خۆبەقوربانكردنی خاك و ئاوی كوردستان دەمانگەیەنێتە ئەو باوەڕ و دەرئەنجامەی كە ئەحمەد موختار چەند لەخەمی دروستبوونی دەوڵەت و كیانێكی كوردیدا بوو ئەو رۆژگارە، (تا دەهات پەیوەندی نێوان شێخ و ئینگلیزەكان ڕووی لەئاڵۆزی دەكرد، لەمانگی شوباتی 1923 ئەحمەد موختار سەری لەشاری سلێمانی دا و چاوی بەشێخ مەحمود كەوتووە و گقتوگۆیان لەسەر گۆڕانكاریەكانی ئەو رۆژانە و هەڵوێستی ئینگلیزەكان كردووە). نابێت ئەوەش لەبیر بكەین ئەو دەمە خەڵكی لەشاری سلێمانی و دەوروبەریدا بەشێوەیەكی گشتی دابەشبوون بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەكیان پێی دەگوترا (توركخوازەكان) ئەمانە كەوتبوونە ژێر پڕوپاگەندەی نۆزدەمیر و بەڵێنەكانی و لایەنگیری گەڕانەوەی دەسەڵاتی توركەكان بوون بۆ ناوچەكە، بەرەكەی دیكەیان پێیان دەگوترا (ئینگلیزخوازەكان) كە ئەمانە پێیان لەسەر دۆستایەتی لەگەڵ ئینگلیزەكان و نەپچڕانی پەیوەندی شێخ مەحمود لەگەڵ ئینگلیزەكان دەكردەوە.

بەخوێندنەوە بۆ هەڵوێستەكانی ئەو رۆژانە دەتوانین بڵێین، كە ئەحمەد موختار لەبەرەی ئەوانەبوو كە پشتگیری لەسەر ئەوە دەكردەوە شێخ مەحمود دۆستایەتی و پەیوەندی خۆی لەگەڵ ئینگلیزەكان نەگۆڕێت، بەنزیكبوونەوە لەئۆزدەمیر پاشا و بە بەڵێنی درۆ و فرتوفێڵی توركەكان نەخەڵەتێن، لەم هەڵوێستەشدا خۆی بەتەنها نەبوو زۆرێك لەرۆشنبیرانی ئەو رۆژگارەی شاری سلێمانی هەمان هەڵوێستی ئەحمەد موختاریان هەبووە، ئەو هەڵوێستەشیان هەریەكە لە ڕەفیق حلمی و مستەفا پاشای یامولكی تا ئاستی سەرزەنشت و لۆمەكردن ڕووبەڕووی لێپێچینەوە كرانەوە لەلایەن خودی شێخ مەحمود و لایەنگرەكانیەوە. چونكە ئەحمەد موختار جاف وەك پیاوێكی سیاسی و ڕۆشنبیری ئەو سەردەمە زۆرباش لەوە گەشتبوو كە هەرجۆرە پشتكردنە ئینگلیزەكان و پەنابردن بۆ یارمەتی وەرگرتن لە توركەكان بۆ دژایەتی و ڕووبەڕووبوونەوەی ئینگلیزەكان نەك هیچ دەرئەنجامێكی ئەوتۆی لێناكەوێتەوە، بەڵكو چارەنووسی حكومەتەكەی شێخ مەحمود بەرەو هەڵدێر و لەناوچوون دەبات، چونكە ئەو رۆژانە توركەكان خۆیان لەبارودۆخێكی وادا نەبوون كە پشتیوانی و هاوكاری و یارمەتییەكی ئەوتۆ پێشكەش بە شێخ مەحمود بكەن بۆ ئەوەی بتوانێت ڕووبەڕووی ئینگلیزەكان ببێتەوە ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە هێز و توانای ئینگلیزەكان وەك پێشتر ئاماژەمان بۆ كرد بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ هێز و توانای شێخ و حكومەتەكەی بەراورد نەدەكرا، پێم وابێت كە ئەو چەندجارەی كە ئەحمەد موختار سەردانی سلێمانی كردووە ئەم باسەی لەگەڵ شێخدا كردووەتەوە و تێڕوانین و سەرنجی خۆی لەوبارەیەوە بۆ باسكردووە.

گیران و بەندكردنی ئەحمەد موختار لە ئەشكەوتی جاسەنە:

ناكۆكی نێوان شێخ مەحمود و ئینگلیزەكان رۆژ بەڕۆژ ڕووی لە هەڵكشان دەكرد و ئاڵۆزییەكانی نێوانیان زیاتر دەبوو، ئەحمەد موختار بەماوەیەك بەر لە گیرانەكەی جارێكی دیكە سەردانی سلێمانی كردووە و چاوی بە شێخ مەحمود كەوتووە، دوای ماوەیەك لەگەڕانەوەی بۆ هەڵەبجە نەیارەكانی ئەحمەد موختار دەنگوباسی وا دەگەیەننە شێخ مەحمود، كە ئەحمەد موختار لەگەڵ ئینگلیزەكاندا نێوانی زۆر باشە و هاریكاریان لەگەڵدا دەكات، هەربۆیە كاتێك ئەحمەد موختار لەسەرەتای شوباتی (1923)دا سەردانی شاری سلێمانی دەكات و ڕاستەوخۆ لەلایەن شێخ مەحمودەوە بڕیاری دەستگیركردنی دەدرێت، پاش دەستگیركردنەكەی دەستبەجێ‌ ڕەوانەی ئەشكەوتی جاسەنە لە سورداش دەكرێت.

لەبارەی شوێنی بەندكردنی ئەحمەد موختارەوە د.عیزەدین مستەفا ڕەسوڵ دەڵێت: (ساڵی 1955 بۆ پڕۆژەی ساڵنامەی كوردی بەدوای شوێنەوارەكانی شێخ مەحموددا دەگەڕا. چوومە گوندی جاسەنە و وێنەی ئەو ئەشكەوتەم گرت كە شێخ ڕووی تێكردبوو چاپخانەكەی دەوری حوكومڕانیش لەوێ‌ ئەگەڕا. پیاوێكی زۆر پیری جاسەنەیی ئەو جێگەیەی نیشاندام لە ئەشكەوتەكەدا كە شێخ مەحمود،  ئەحمەد موختاری تێدا بەندكردبوو). بەڵام ئەحمەد خواجە سەبارەت بەشوێنی بەندكردنەكەی بۆچوونێكی دیكەی هەیە و دەڵێت: (ئەحمەد موختار لەماڵێكدا لە گوندی قەمچووخە بەندكراوە). لەوانەشە هەردوو بۆچوونەكەش ڕاست بن، بەشێوەیەك سەرەتا ئەحمەد موختار لەگوندی قەمچوونە لەنێو ئەو ماڵەدا بەندكرابێت، دواتر گوازرابێتەوە بۆ ئەشكەوتی جاسەنە لە سورداش، چونكە ئەحمەد خواجە ئەو رۆژانە لەگەڵ شێخدا بووە و ئەو پیاوەشی كە جێگەی بەندكردنەكەی نیشانی د.عیزەدین داوە زۆر بەدڵنیاییەوە قسەی كردووە.

سەبارەت بەهۆكاری گرتنەكەی هەندێك لە نوسەران پێیان وایە ئەحمەد موختار كۆمەڵێك هەڵوێستی هەبووە بەرامبەر بە خەڵكانێكی نەزان كە لەدەور و پشتی شێخ بوون و ئەویان لەبەڕێوەبردن و ئیدارەكردنی حكومەتەكەیدا زۆر بەهەڵەدا بردووە و نەیانهێشتووە خەڵكی خوێنەوار و ڕۆشنبیر  لەشێخ نزیك ببێتەوە، هەر ئەوانەش بە دووزمانی خۆیان و بۆ خۆبردنەپێشەوە شێخیان تووشی ئەو هەڵەیە كردووە. ئەگەر بەپێی باری عەشیرەتگەرایی ئەو سەردەمە تەماشای بارودۆخەكە بكەین، دەبوو ئەحمەد موختار لە بەرەی دوژمنەكانی شێخ بووایە، بەڵام دیارە هەروەك نیشانیداوە هەستی نیشتیمانی و نەتەوەیی ئەو لەو تەمەن و سەردەمەشدا زۆر لەلایەنی عەشیرەتگەرایی بەهێزتر بووە، لەوانەیە شێخ مەحمود وەك د.عیزەدین ئاماژەی بۆ دەكات لەوە نەگەشتبێت كە لاوێكی خوێن گەرم و دڵسۆزی وەك ئەحمەد موختار پشت بكاتە كەسوكارە خاوەنشكۆ و دەسەڵاتەكانی خۆی و ژیانی ئەشكەوتی لەپاڵ شێخدا لەو هەڵوێستەی ئەوان پێ باشتربێت. ئەگەرچی تا ئێستا رۆژەكانی دەستگیركردنەكەی ئەحمەد موختار نەزانراوە، بەڵام پاش بەسەربردنی ماوەیەكی كەم لەبەندینخانەكەی ناو ئەشكەوتی جاسەنەدا سەرەنجام لەبەرواری (1923/2/24) لەو بەندییە ئازاد دەكرێت. سەبارەت بە ئازادكردنەكەشی دیسان تێڕوانین و بۆچوونی جیاواز هەیە، هەندێك پێیان وایە، كە ئەحمەد موختار لە بەندینخانەكە هەڵهاتووە و خۆی دەرباز كردووە، بەڵام ئەم تێڕوانینە لاوازە و جێگەی بڕوا و متمانە پێكردن نییە و لەگەڵ هەڵوێستەكانی دواتریدا كە بەرامبەر شێخ مەحمود هەیبووە یەك ناگرێتەوە، لەلایەكی دیكەوە ئەحمەد خواجە باس لەوە دەكات، كە شێخ مەحمود لەسەر داوا و تكای ئەو لە ئەحمەد موختار خۆشبووە و لە بەندینخانە ئازادی كردووە، دواتر لەگوندی (موشماخ)، ئەحمەد موختاریان ڕادەستی (خاڵۆ باقی) كە خزمەتكار و دۆستی نزیكی ئەحمەد موختار خۆی بووە كراوەتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی سەرچاوەكان لەسەر ئەو باوەڕەن دوای ناردنی ئەو شیعرەی كە ئەحمەد موختار لەبەندینخانە نوسیویەتی و بۆ شێخی ناردووە و دواتریش لە رۆژنامەی (ڕۆژی كوردستاندا) بڵاوكراوەتەوە، دەستبەجێ‌ شێخ مەحمود بڕیاری ئازادكردنی داوە. بەگشتی شیعرەكە هەڵوێستی نیشتیمانی و نەتەوەیی ئەحمەد موختار و بار و سەرنجی ئەو لەبارەی شێخ و حكومەتەكەیەوە دەردەخات كەتێیدا دەڵێت:

        سەبا عەرزی خلووصی بەندەگیم و هەم دوعاخوانی

                        ببە بۆ خزمەتی شـــاهی موحیتی گشــــــت سلێمانی

        بڵێ‌ قوربانی تۆبم ئەی سەلاحەددینی ئەیوبی

                        بەزۆری پەنجە وەك حەیدەر، بە سیما یووسفی سانی

        لەدەست كافر نەجاتمان بوو، بیحەمدیللاهی وەلمێنە

                        لەسایەی دەسـت و تیغ و هیمەتی تۆ، شێری یەزدانی

        كە جورمێكی نییە تا كەی لەحەپس دانیشێ‌ قوربان

                        لە تــەنهایی لەفیكری چـــۆتەوە ئــادابی ئینســــانی

        هەتا مردن وەكو بەندە لەخزمەت شاهی كوردستان

                        حــەیاتی خۆی فیداكا بۆ هـەموو ئەمرێك و فەرمانی

        من ئەم حەپسەم لەلا فەخرە، بەشەرتێ‌ سەروەری كوردان

                        لەحــەق ئەم بەندەیەی خـۆیە بمێنێ‌ لوتفی جـــارانی

        لە لوتفی تۆ زیاتر هیچ پەناهێكی نییە (موختار)

                        بە كــاری هیچ نەهاتن، دۆستەكانی، خزم و خوێشانی

لەوانەیە هەندێك كەس بڵێن ئەمە تەنها شیعرێكە و شاعیر بۆ ئەوە گوتوویەتی، كە خۆی پێ‌ ئازاد بكات، ئەگەر چی شێخ ڕاستەوخۆ لەدوای ئەم شیعرە خێرا شاعیری ئازاد كردووە، بەڵام هەڵوێستی ئەحمەد موختار بەرامبەر بە شێخ هەر ئەمە بووە.

ئەحمەد موختار هەتا ساڵی 1935 ژیاوە، لەپاش ئەو ماوە كەمەی بەندینخانەی هەر لە پلەی قایمقامیەتی هەڵەبجەدا ماوەتەوە و دەسەڵاتی پەیدا كردووەتەوە، سەرەڕای هەبوونی ئەو رۆژنامە و چاپەمەنیانەی ئەو سەردەمە كە لەبەردەستیدا بوون و ئینگلیزخوازە كوردەكان گرتبوویان بەدەستەوە و هێرشیان تێدا دەبردە سەر شێخ، بەڵام ئەحمەد موختار وەك هاوڵاتییەكی نیشتیمانپەروەر و كوردێكی دڵسۆز چ بە نوسین و چ بە قسەگوتن چ لەبارەی ڕەفتاری رۆژانەیدا لە گوڵ كاڵتری بە شێخ مەحمود نەوتووە و هەر دڵسۆزی بووە.

لەم بارەیەوە د.عیزەدین مستەفا ڕەسوڵ دەڵێت: (هەڵوێستی پیاوانی وەك كەماڵی و ئەحمەد موختار جاف و ڕەفیق حیلمییە هەڵوێستی پیاوی نیشتیمان پەروەری هەست بە مەسئولیەتكەری ئەوتۆیە كە بۆ چاكەی گەل و نیشتیمان چاویان لە هەموو ئازار و بارێكی تایبەتی خۆیان پۆشیوە و لەگوڵ ناسكتریان بە شێخ مەحمود نەوتووە). تەنانەت لەدوای مەرگی ئەحمەد موختار، ئەفراسیابی كوڕی شاعیر یەكێك بوو لەدۆست و كەسە نزیكەكانی شێخ مەحمود، چەند جارێكیش لە داری كولی و لەو كاتەوەی كە بەیەكجاری شێخ لەو گوندە نیشتەجێ‌ بوو، ئەفراسیاب سەردانی كردووە، با ئەوەش بڵێین ئینگلیزەكانیش كە بە وردی چاودێری شێخ مەحمودیان دەكرد بێ‌ ئاگا نەبوون لەو سەردانانە و لە ڕاپۆرتەكانی خۆیاندا ئاماژەیان بۆ كردووە، شێخیش تا دواڕۆژانی ژیانی لەجێی خۆیدا لەكاتی باسكردندا بەجوانی و خۆشەویستییەوە ناوی ئەحمەد موختاری هێناوە.بە پێچەوانەی هەڵوێستی ئەحمەد موختار، ئەم ڕەفتارەی شێخ بەرامبەر بە كوڕەكەی، عادیلەخانمی زۆر پەست و نیگەران كرد، دوای ئەوەی كە ناكۆكییەكانی نێوان شێخ و ئینگلیزەكان گەیشتە لوتكە، سەرەنجام فڕۆكەكانی ئینگلیز لەڕۆژی (1923/3/3)دا كەوتنە بۆردومانكردنی شاری سلێمانی شێخ مەحمودیش بەناچاری سلێمانی جێهێشت و پەنای بردە بەر ناوچەی سورداش و ئەشكەوتی جاسەنەی كردە بنكەی سەركردایەتی خۆی، لەوێش فڕۆكەكانی ئینگلیز زۆریان بۆ شێخ و هێزەكەی هێنابوو، لەم كاتەدا عادیلەخانم نامەیەكی توند بۆ شێخ دەنێرێت و لە دێڕە شیعرێكی نێو نامەكەدا دەڵێت:

        بەچاوی ئەحمەد بە قەبری پاشا

                        من ئەو بۆردوومانەم زۆر لەلا باشە

لەو كاتەدا كە ئەم نامەیە ئەگاتە دەستی شێخ، شێخیش هەر لەوێدا وەڵامی نامەكەی عادیلەخانم دەداتەوە و لەدێڕە شیعرێكی نێو نامەكەدا دەڵێت:

        بەچاوی لەتیف بە كوڕەكەی خانم

                        من ئەو بۆردوومانە بە گونم زانم

ئەحمەد موختار جاف و كۆمەڵەی گەلان:

دوای ئەوەی توركەكان و ئینگلیزەكان نەیانتوانی بگەنە هیچ ئەنجامێك سەبارەت بە یەكلاكردنەوەی كێشەی ویلایەتی موصڵ (باشووری كوردستان)، كۆمەڵەی گەلان لە كانونی دووەمی 1925 لیژنەیەكی پێكهێنا بۆ ئەوەی سەردانی ناوچە جیاجیاكانی ویلایەتەكە بكەن و لەنزیكەوە ئاگاداری تێڕوانین و ڕاوبۆچوونی دانیشتوانی ناوچەكە ببن سەبارەت بە چارەنووس و دوا رۆژیان (ئەگەر چی ئەو لە پرسە گورگانەیەك بۆ لاوە هیچی تر نەبوو)، لیژنەكەش سەردانی چەند ناوچە و شارێكی ویلایەتەكەی كرد، بەر لەوەی ئەم لیژنەیە بگەنە شاری سلێمانی جەواد پاشای نوێنەری توركیا بۆ كۆمسیۆنی موصڵ لیستێك ناو كە لە پێنج كەس پێكهاتبوون و (ئەحمەد موختار جاف)یش یەكێك بوو لەو پێنج كەسە دا بە (پاوڵس)ی نوێنەری ئینگلیز كە بیدات بە ئەدمۆنس بۆ ئەوەی ئەویش لە سلێمانی دووریان بخاتەوە، بەو بیانووەی ئەمانە بۆ ئەوە هاتوونەتە سلێمانی كە خەڵكی هات بدەن لە بەرژەوەندی توركەكان دەنگ نەدەن. لەسەرەتاوە ئەحمەد موختار وەك پیاوێكی سیاسی تێگەیشتوو نەك هەر چاوەڕێی شتی وای لە لیژنەكە نەدەكرد كە لەبەرژەوەندی گەلی كورد بڕیار بدەن، بەڵكو هەموو بڕیارەكانی ئەو كۆمەڵەیەی بە قسەی پڕوپووچ و بێمانا لە قەڵەم دەدا وەك خۆی دەڵێت:

        ئەم قەراری عوسبە وا خەڵكی ئەڵێن بۆ كورد ئەبێ‌

                        هەر قسەی ڕووتەو قسە ناچێتە ناو گیرفانەوە

بێگومان ئەحمەد موختار بەمەبەستی هاندانی جەماوەری كوردستان ئەم پارچە شیعرەی وتووە، چونكە شاعیر زۆر باش دەیزانی كە ئەو ڕێكخراوە نوێنەری دەوڵەتە زلهێزەكانە و بۆ قازانج و بەرژەوەندی ئەوان كاردەكات و بڕیار دەدات، نەك بۆ چاكە و بەرژەوەندی میللەتە ماف خوراو و ژێردەستەكان، جگە لەوەش زۆر بە وردی ئاگای لەو ڕێ‌ و شوێنانە بوو، كە كاربەدەستانی ئینگلیز بەر لەهاتنی لیژنەكە بۆ شاری سلێمانی گرتبوویانە بەر بۆ ئەوەی كێشەكە بە قازانجی خۆیان كۆتایی پێبهێنن.

سەرچاوە و هەوێنی ڕۆشنبیری و شیعری نەتەوایەتی لای ئەحمەد موختار:

ئەحمەد موختار جاف شازادەیەك نەبووە لە دیوەخاندا كورسی هەوریشمی لەژێردا بێت و بڕیار و فەرمان بەسەر كەسانی خوارووی خۆیدا بكات، بەڵكو كەسایەتییەك بووە پێی لە فەرمانڕەوایی و دەرەبەگی دوورخستووەتەوە و لە دیوەخانەوە هاتووەتە ناو شاعیران و چینی ڕۆشنبیر و پیاوانی بەرزی كۆمەڵایەتی و نیشتیمانپەروەریەوە.(واتە لە دیوەخان هاتە دەرەوە بۆ هاوڕێیەتی و هاودەمی ئەو كەسانەی كە ڕێگای خزمەتكردنی گەل و نیشتیمانیان گرتبووە بەر، ئەمەش پێچەوانەی ڕەوتی دەرەبەگ و ئاغایەتی بوو). ئەگەر ئەوان خۆیان پێیان خۆش بووایە ئەوا بانگی ئەو خەڵكانەیان دەكرد بۆ ناو دیوەخان تا كاتی خۆشیان لەگەڵ بەرنەسەر، بەڵام ئەحمەد بەگ ئەو نەریتەی گۆڕی، خۆ ئەگەر جارێكیش لە دیوەخان بووبێت و خەڵك سەردانیان كردبێت، ئەوا ئەم بە دەیانجار لە دیوەخان هاتووەتە دەرەوە بۆ دیدەنی و بەسەركردنەوەی هاوڕێ‌ ڕووناكبیرەكانی، كە مێژوو پێمانی دەڵێت بریتی بوون لە (محمود جەودەت، إسماعیل حەقی شاوەیس، مستەفا پاشای یامولكی، تۆفیق وەهبی، سەلام عازەبانی، عبدالواحید نوری، شێخ نوری شێخ ساڵح، قانع، موفتی پێنجوێنی، شێخ بابە ڕەسوڵی بیدەنی، مەلا حەسەنی قازی ناسراو بە شاهۆ، ڕەفیق حیلمی، جەمیل صائیب، ناتق، گۆران، كمالی، فائیق بێكەس، میرزا مارف، ڕەشید نەجیب). ئەمانەش لەو سەردەم و رۆژگارەدا چراخانی ڕووناككەرەوەی ژیان و هۆشی خەڵكی كوردستان بوون. واتە ئەحمەد بەگ ئەوە نەبووە ژیان بە دیوەخانداری و باج و پیتاك و سەرانەسەندن و ڕاوشكار و سەڵتەنەت نواندنەوە بەسەربەرێت، بەڵكو لەناو خەڵكدا دەژیان و زۆرێكیش لەپارەی گیرفانی دەكرد بەدیاری بۆ خزمەتی خەڵكانێك كە پێویستیان بووبێت. (لە تەمەنی منداڵیەوە تاوەكو كۆتایی چەند كانیاوێكی ڕۆشنبیری هەبوون و بە مەیلی خۆی تاسەی تینوێتی لێ‌ شكاندوون بریتیبوون لە:

1. محمود پاشای مامی كە سەرۆكی جافە كۆچەرییەكان بووە، ئەم پاشایە لەگەڵ ئەو ئەركەیدا دەستی داوەتە كار و چالاكی سیاسی، ئەڵقەی سیاسەتەكەی كۆمەڵەی تەعالی كوردستان بووە، كە ڕێكخراوێكی سیاسی ناسیۆنالیستی كوردی بووە و لە باكووری كوردستان دامەزراوە.

ئەم پاشایە بەهۆی كارێكەوە، كە ماوەیەك لە ئەستەمبوڵ دەبێت پەیوەندییان پێوە دەكات و دەبێتە ئەندام و پاشان كە دێتەوە شوێن خۆی ڕایدەگەیەنێت بە خەڵكێكی زۆر لە ڕۆشنبیران و پیاوماقوڵان، هەروەك پیرەمێرد لە رۆژنامەی ژیندا لەسەری نوسیوە. ئەم پاشایە لەگەڵ سیاسەتدا چەكێكی شیعری هەبووەو كەشكۆڵێكی نایابی لە پاشا بەجێماوە كە پڕ پڕە لە شیعری جوان. ئەحمەد موختار لە هەردوو ڕووەوە سیاسی و شیعریەكەیەوە سوودی تەواوی لەمان وەرگرتووە.

2. كتێبخانەكەی ماڵەوەیان ئەم كتێبخانەیە وەك باسیان دەكردە ژمارەیەك كتێبی فارسی و عەرەبی چاخی بەردینی تێدابووە، لەگەڵ كۆمەڵێك بەیاز و كەشكۆڵی شیعریدا كە ئەحمەد موختار لەهۆش كردنەوەدا  لەگەڵیاندا ژیاوە. بەداخەوە ئەو كتێبخانەیە لە پەنجاكاندا بەدەستی ڕژێم بووە بەخۆراكی تونی حەمامەكەیان.

3. ئینگلیزە سیاسییەكانی سنووری هەڵەبجە كە ماڵی پاشا جێگای حەوانەوەیان بووە، ئەحمەد بەگ سوودی لە خوێندەواری و ئاستی هۆشیار و ئەزموونی ژیانیان وەرگرتووە. ئینگلیزەكان جگە لە باست و خواستی سیاسی و ئەدەبی و هونەری، هەندێ‌ نیشانەی شارستانیەتی ئەو دەمەشیان هێناوەتە هەڵەبجە وەك (ئۆتۆمبێل، گرامافۆن، كامێرا، تەلەگراف، فڕۆكە).

4. هاوڕێكانی واتە ئەو تیپە ڕۆشنبیریەی كە پێشتر ناومان هێنان.

5. شێخ محمد دوانی ئەم پیاوە تێكۆشەرە لە شۆڕشەكەی شێخ سەعیددا بەشدار دەبێت و پاش تێكشكانی شۆڕشەكە خۆی حەشاردا و بە دزە ڕێگاوە دێتە (بیارە)، چونكە بۆ خۆی لە شێخە نەقشبەندییەكانی باكووری كوردستان بوو پەنا دێنێت بۆ شێخە نەقشبەندییەكانی هەورامان، ئەمانیش پەنای دەدەن، بەڵام بۆ ئەوەی بە سەلامەتی بژی دەینێرنە گوندی عەبابەیلێی نزیك هەڵەبجە. شێخ محمود وەك ناتق شیعرێكی جوانی بۆ نوسیوە دەردەكەوێت كە پیاوێكی دڵسۆزی كورد و كوردستان بووە و بە ئەزموونی خەباتی كوردەكانی باكورەوە هاتووەتە بندەستی ئەحمەد موختار جاف و ئەمیش و شاعیرەكانی دیكە سوودی باشیان لێوەرگرتووە). ئەگەر خوێندەواری و ژیانی شارستانی بۆ ڕەش و ڕووت و بۆ پیاوانی هۆزەكە نەلوابێت یان لێیان قەدەغە كرابێت ئەوا بۆ منداڵانی بەگزادە و دەستە و تاقمیان ئاسایی بووە، ئەوانەی كە دوو مەڵبەند و بنكەی هەمیشەییان هەبووە، یەكێك لەگەڵ خێڵەكەدا بۆ كۆچكردن و ئەویتر هەوارگە و جێنشینی بەردەوامی زستانیان بووە لە هەڵەبجە و شێروانە و دەوروبەریان كە لە ئاوەدانی و خوێندن و حوجرە و قوتابخاتەوە نزیكە. (ئاشكرایە بۆ كوڕە بەگزادەیەك زیاتر لەوەی بۆ ڕەخساوە كە لە حوجرەی گشتی فەقێیەتی مزگەوتدا بخوێنێ‌ بگرە مەلا و حوجرە و دەرسی تایبەتیان هەبووە ئەوەتا بۆ تایەر بەگی برای میرزایەكی بۆ ڕاگیر دەكرێت، دەرسی فارسی و خەت و نوسینی لەماڵدا فێربكات). ئەگەر تایەر بەگ ئەوەی بۆ كرابێت دەبێت ئەحمەد موختار لە چ ژیانێك خوڵقێنرابێت، كە لەو بچوكترە، هیچ نەبێت ئەو تاقیكردنەوانە لە پێشیەوە هەیە و ئەم خۆی لەناو كەشێكی خوێندەواری و شاعیرانەدا دەدۆزێتەوە هەر ئەوەتا (عەبدوڵا بەگیش كاتبی فارسی) كە نوسەر بووە لە دیوانی وەسمان پاشادا، پەروەردەكەری كوڕانیشی بووە لەسەردەمی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیدا كەوابێت بۆ بنەماڵەی شاعیر ئاسایی بووە، كە ئەحمەد موختار بخرێتەبەر خوێندن و هەر بەو ڕێگەیە شارەزایی لە ئاین و قورئان و كتێبی جۆراوجۆری عەرەبی و فارسی پەیدا كردووە. هەر لەدیوان و كۆشكی باوكیدا چاوی دەكرێتەوە و ئاشنایەتی لەگەڵ پیاوە گەورەكان و ئەدەب دۆستان و دنیادیدەكان پەیدا دەكات ئەو دیوەخانەی كە جێگای حەسانەوەی هاتوچۆكەران و گەڕەك و پیاوی غەریب و بێگانە بوو، شوێنی پێگەیشتن و گفتوگۆی بنەماڵەكەی و كارمەندەكانی كاربەدەستانی عوسمانی لەسەردەمێكدا و ئینگلیزەكان لەسەردەمێكی تردا بۆ بەڕێوەبردن و جێبەجێكردنی كاروبار و ئەرك و فەرمان و بەرژەوەندی هاوبەشی هەردولانە، هەروەها كۆڕی هەمیشەیی دنیادیدەیە و پیاوماقوڵانی هۆز و حیكایەت و قسە و گوفتار و شیعر خوێندنەوە و گێڕانەوەی ڕووداو و بەسەرهاتی كۆنیان بووە، بێگومان كەسێك كە هەڵسوكەوتی لەگەڵ ئەو جۆرە كەسانە و ئەو چەشنە باس و خواسانە بێت ئاسۆی بیركردنەوە و شارەزایی فراوانتر دەبێت، ڕەنگە هەر بەو ڕێگەیەش و خوێندنەوەی خۆی و پەیوەندی و گەڕانی تری فێری زمانی عەرەبی و فارسی و تا ڕاددەیەك ئینگلیزی و توركی بووبێت. سەرچاوەكانیش ئەوە دەسەلمێنن كە ئەو زمانانەی زانیوە، (ڕەفیق حیلمی دەڵێت: كوردی و فارسی و توركی و عەرەبی و كەمێكیش ئینگلیزی دەزانی)، هەروەها دەوترێت بێجگە لەزمانی خۆی كە كوردییە زمانی فارسی و عەرەبی و هەندێكیش ئینگلیزی بووە. بەڵام بۆ زمانی ئینگلیزی یان زمانێكی دیكەی بێگانە كە گوایە شاعیر زانیویەتی بەتەواوی ساغ نەبووەتەوە، چونكە ئەم كارە تەنها بە باڵای ئەحمەد موختاردا نەبڕاوە بەڵكو (تایەر بەگ)یشی گرتووەتەوە كە دەوترێت رۆژێك تایەر بەگ تەماشای كتێبی فەڕەنسی ئەكات مێجەرسۆن پێی دەڵێ‌ میرم وابزانم جەنابتان فەڕەنسی دەزانن، تایەر بەگیش دەڵێت: بەڵێ‌ نەختێكی لێدەزانم. ئەگەر بەو پێیە بێت و تایەر بەگ زمانێكی ئەوروپی زانیبێت ئەوە بۆ ئەحمەد موختاریش تاڕەددەیەك ڕێی تێدەچێت كە شتێكی لێزانیبێت، لە كاتێكدا كە بەزۆری پێكەوە دەژیان و تایەر بەگ گەورەتر بوو، لە زۆر شتدا ڕێنموونی دەكرد و ئەحمەد بەگیش لە هەندێك لایەنی ژیانیدا پەیڕە و لاسایی برا گەورەكەی دەكردەوە شتی لێ‌ فێربووە. ڕەنگە یەكێك لە بەڵگەكانیش بۆ ئەوەی ئەحمەد موختار یەكێك لەو زمانانەی زانیبێت فەڕەنسی یان ئینگلیزی (ئەوا ئەو پارچە شیعرەیەتی كە بەناوی (گوڵی خوێنین)ەوەیە گوایە هی شاعیری بەناوبانگی فەڕەنسی (سولی برودوم)ە و (محمد جەودەت) كردویەتی بە كوردی، بەڵام بە پەخشان و ئەمیش بە شیعر هۆنیویەتیەوە، بۆ ئەوەیش دەبێت بڵێن بێكەس و گۆرانیش پێش ئەوەی بەتەواوی فێری زمانی ئینگلیزی بن ئەدەبی ئەوروپی كاری تێكردوون و بابەت و وەرگێڕیشیان هەیە، تەنانەت گیانی ئەو ئەدەبەش لە شیعرەكانیاندا ڕەنگیداوەتەوە، خۆ نكوڵی ناكرێت لەوەش كە گۆران لەپێشدا لەڕێگەی زمانی توركییەوە شارەزایی لەو ئەدەبە پەیداكردووە، بۆیە بۆ ئەحمەد موختاریش دەكرێت بڵێین ئەگەر ئەو گۆڕینە یان كارتێكردنە هەبێت ئەوا لەڕێگەی یەكێ‌ لەو دوو زمانە (فارسی و توركی) بەتایبەت ڕەنگ بیچت توركی زیاتر زانیبێت، كە ئەو رۆژگارە ئەدەبێكی فراوان و دەوڵەمەندی رۆژئاوا بۆ توركی وەرگێڕاوە. ئەگەر لە سەرەتادا شیعری سیاسی لای ئەحمەد موختار بەهاندانی میللەت بۆ ڕاپەڕین و خۆشویستنی خاك دەستپێكردبێت دواتر شێوەی مناسەبەت ئاسایی وەرگرت و لە ڕووداوە سیاسییەكانی سەردەمدا ئەوا لەم دوا قۆناغەدا دوو شێوەی تری تازەی وەرگرتووە، لەلایەك دەربڕینی بیروباوەڕی سیاسی لە قاڵبێكی سیاسیدا لەلایەكی تر بەكارهێنانی هێمای ساكار و باو بۆ مەبەستی سیاسی. هەروەها شاعیر دەكەوێتە ژێر كارتێكردنی ژیانی دەرەوەی دەوروبەری و ئەوەی لە كۆمەڵگەكەیدا هەیە، ئەدەبەكەش لەژیانی ئەو كۆمەڵەوە وەردەگرێت. دیارە ئەو سەردەمەی ئەحمەد موختار كۆمەڵێ‌ ڕووداو و بەسەرهاتی بەخۆیەوە دیوە و بەشێك لەو ڕووداوە سیاسیانە هۆكارێك بوون بۆ زیاتر گەشەسەندنی بیری نەتەوایەتی لای ئەحمەد موختار جاف. هەرچەندە ئەحمەد موختار ئەو كاربەدەستە گەورەی ڕژێم و ئەو بەچكە دەرەبەگ و (شارەزای كوردان) بوو، كە باسمان كرد، بەڵام ئەدیبێكی ڕووناكبیر و خاوەن هەست و ویژدانێكی پاك بووە و لەدڵ و دەروونیدا دژی زوڵم و زۆری كاربەدەست و ئاغا و دەرەبەگە خوێن مژەكان بووە و بیروباوەڕی كردار و نەریتی كۆنەپەرستانەی لا ناپەسەند بوو، هەروەك لە هەست و بیروباوەڕی كوردایەتیشدا، ڕاستگۆ و سەر ڕاست بووە و بۆی دڵسۆز بووە. بۆیە ئەو ئەگەر چی ئەوەی لەناخی و بیر و هۆشیدا باوەڕی پێی هەبووە بۆی نەلواوە بەكردار پێی لەسەر داگرێت و ڕاستەوخۆ كۆششی بۆ بكات، كە دەبێت بە هەردوو باری  (زاتی و موزوعی)دا لەم ڕووەوە وەزعیمان لەبەرچاو گرت، بەڵام بە ئەدەب و بەشێوەیەكی تایبەتی لە چیرۆكەكەیدا زۆر بە ئاشكرا و لەڕوو ئەو ئەركەی بەجێهێناوە. واتە دەتوانین بڵێین لە مەیدانی چالاكی ئەدەبیدا، ئەحمەد موختاری هەست و ویژدان پاكی كوردپەروەری ڕاستگۆ و دڵسۆز دەبینین، كە وەك ڕووناكبیرێكی پێشكەوتووخواز قەڵەم دەخاتە سەر كاغەز و دەنوسێت، نەك بۆ بەچكە دەرەبەگ و كاربەدەستێكی گەورەی ڕژێم.       

بەم پێیە ڕەنگە ئەحمەد موختاریش خۆشی مەبەستی لە نوسینی (مەسەلەی ویژدان) لەوە بووبێت، كە ئێستا ئێمە لێی تێدەگەین. واتە ڕەخنەگرتن لە پەڕاگەندەیی ڕژێمی سەردەمی خۆی و ڕیسوا و ڕەجاڵكردنی نمونەی چەندین كەسانی دز و بەرتیل خۆر و تەڵەكەباز و خوێن مژ و كۆنەپەرست. دەسا هەر ئەم ناوەڕۆكە ڕوونەیە لەسنووری تەنگەبەری هۆنراوەدا لەوەندە زیاتر دەرنابڕێ‌ لە ئەنجامی لێكدانەوە و سەرنجدان و شارەزایی شاعیرە لەو نێوەندەدا كە تیایدا زیادە. بەتایبەت كە خۆی چەند كارێكی میری بەڕێوەبردووە و بەچاوی خۆی كاربەدەستانی كارەساتی بەڕێوەبردنی دیوە). ئەحمەد موختار لەم دەورەدا تەنها ناوماڵەكەی خۆیان بوو كتێبی شیعری بۆ گرتەوە، چونكە لەوێدا تایەر بەگی تێدا بوو، كتێبخانەكەی تایەر بەگیش دیوانۆچكەی شاعیرەكانی تێدا بووە، سەرەڕای ئەمانەش كەشكۆڵ كە لەبەردەستیدا بوو، بەیانی و ئێوارانی فیكری شاعیرانی تێدا وەردەگرت. ئەگەر بەهرەی شاعیریەتی یەكێك بێت لەو پەنایانەی چەند زانستێك تا ئێستا بەچەند جۆرێك لێكیدەدەنەوە زۆرێكیش بەرەو لێكدانەوەی میتافیزیكی بەرن، ئەەوا بەهەچۆنێك لێكیبدەینەوە و ئەبێ‌ ڕەگەزی بەهرە و توانایی لای هەموو شاعیرێك دەستنیشان بكەیت. لێرەدا مامۆستا سوجادی باش بۆ ئەوە چووە كە دیوانی شاعیران و ئاڵودەی شیعری رۆژهەڵات یەكێكن لە كۆڵەكە بتەوەكانی سەرچاوەی ڕۆشنبیری ئەحەد موختار, بەڵام توانا و لێهاتوویی شاعیر لەوەدایە كە پەیوەندی بەتینی لەگەڵ سامانی نەتەوەیی و رۆژهەڵاتی شیعردا بەرەو لاسایی و دووبارەكردنەوەی بردووە.

ئەحمەد موختار یەكێكە لەو شاعیرانەی كە (لەو خولگەی مەجلیسە ڕەهەندییە لادەدات و وەك بڵێی بەتەمای لادانێكی كورت و كاتی بووبێت، بەهیوا بووبێت زۆر كێشەی میللەت و خاكەكەی چارەسەر بێت و دووبارە لابداتەوە بەلای مەجالیسە ڕەهەندی و شیعرە زاتیەكاندا. مەودای میللەت و خەبات و شۆڕشگێڕی لەسەری ئەوان ئیتر جۆرێكی تر لە شیعری وتارداری بێگیان و هەڕەمی دەزێتە ئەندێشە و خەیاڵەوە، باری ڕێزگرتن لە ئیرادە و كات و سات و هەستی ئەحمەد بەگ دەتوانین بڵێین شیعری ئەم خولەی بە تۆزی شیعرەكانی تری ناگاتەوە. ئەمەش خۆی ئەفسون و نوشتەی شیعرییە).

6. ڕاستیەكی تر كە پێویستە باس بكرێت شاری هەڵەبجەیە مەڵبەندی ڕۆشنبیر و شاعیران و ئەدیبان و شوێنی ژیان و گەورەبوونی شاعیرە كە لەوێدا چەندین شاعیری هاوچەرخی تێدا گەورە بووە لە نموونەی علی كەمال باپیر ئاغا و بێخود و میرزا مارف و چەندانی تر، كە پەیوەندی و كاریگەرییان لەسەر شاعیر هەبووە.

7. خانەقاكانی تەوێڵە و بیارە بكرێت كە بەردەوام شاعیران و مەلا و خوێندەوارانی كورد ڕوویان لەناوچەكە كردووە و كاریگەری تەسەوف و ڕۆشنبیری ئەدەبیان هەبووە. وەك وتراوە دەبێت  شاعیر هەڵوێست و تێگەیشتنی خۆی لەمەڕ ڕووداوەكان دەرببڕێت نەك تەنها شیعرەكەی ببێتە ئاوێنەیەك ڕووداوەكان تێیدا ڕەنگ بدەنەوە ئەگینا نابێتە ئەدەبێكی نەمر نوسەر كە كۆمەڵ كاری تێدەكات، ڕەنگدانەوەی تێگەیشتنەكەی خۆی بۆ كۆمەڵ دەردەخات، كە وێنەگرتنی ئەو تێگەیشتنە و تۆماركردنیەتی،بەڵام نوسەر بەتەنها ژیانی كۆمەڵ تۆمار بكات یان ببێتە ئاوێنەیەك و ڕەنگدانەوەی ئەو كۆمەڵگەیە بێت بۆی كۆمەڵەكەی وەریبگرێت و ببینێت ئەمە ناماقوڵە و نابێتە هیچ لە ئەدەبدا، نوسەر هەمیشە هەڵوێستێكی فیكری بەرامبەر بە كۆمەڵەكەی وەردەگرێت و ئالێرەوە كە دەرفەت دەبێت بوترێت نوسەر كاردەكاتە سەر كۆمەڵەكەی. پوختەكەی ئەوەیە بۆ ڕووداوە سیاسییەكانیش شاعیر دەبێت هەڵوێست بنوێنێت، ڕای خۆی دەرببڕێت كە چۆن لە مەسەلەكە دەگات نەك هەر بەشەكانی ڕووداو بە ورد و درشتی بگێڕێتەوە بێ‌ هیچ ڕۆڵێك. ئەمە و هەموو ئەو ڕووداوە سیاسی و ڕۆشنبیریانەی كە باسمان كرد ڕووكارێكی گرنگ بوون بۆ سەرچاوە و هەوێنی شیعری و ڕۆشنبیری و نەتەوەیی لە بەرهەمەكانی ئەحمەد موختار جافدا.

ڕەنگدانەوەی بیری نەتەوایەتی لە شیعرەكانی ئەحمەد موختار جافدا:

دیارە بیری نەتەوایەتی هەر لە كۆنەوە لەبیری شاعیرانی كورددا هەبووە، هەمیشە هەوڵی ئەوەیانداوە، كە مەسەلەی نەتەوایەتی و كێشەی میللەت و بابەتی ژێردەستەیی بكەنە سەرچاوەی هەوێنی شیعرەكانیان، هەر لەڕێگەی شیعرەوە ڕۆڵەكانی نەتەوەی كورد هۆشیار بكەنەوە بۆ ئەوەی كە چیتر لەژێر دەستەیی و داگیركاری دەوڵەتە گەورەكانی دراوسێ‌ و دەرەوەی خۆیان نەژین. هەر لەم ڕێگەیەوە شیعریان وەك یەكێك بەكارهێنا بۆ بەرەنگاربوونەوەی داگیركەران، دەتوانین بڵێین كە ئەو شاعیرانەی لەم بوارەدا واتە بواری نەتەوایەتی و سیاسی شیعریان دەنوسی كۆمەڵێك شاعیری گەورە و پێشڕەو بوون، كە توانیان ئەم بابەتە گرنگە بهێننە ناو شیعری كوردییەوە، كە ڕابەر و دامەزرێنەرەكەیان (ئەحمەدی خانی)یە و دواتر (حاجی قادری كۆیی) و لەدوای ئەویش (فایەق بێكەس، یەكێكی دیكە لەو شاعیرانەی كە توانی ئەسپی خۆی لەبواری نەتەوەیی و سیاسیدا تاو بدات، (ئەحمەد موختار جاف)ە، كە بەو تەمەنە كەمەیەوە توانی جێ‌ دەستی خۆی لەناو شیعری كوردی بەگشتی و بابەتی نەتەوایەتی بەتایبەتی. شاعیر لەم ڕێگەیەوە توانی ڕۆڵەكانی میللەت هۆشیار بكاتەوە و هانیان بدات، كە پێشتر ئەم زوڵم و زۆرداریەی كە لەلایەن داگیركەرانەوە بەرامبەر بە خاكی كوردان دەكرێت و خەڵكی بە مەیلی خۆیان دەكوژن و تاڵان و ببڕی دەكەن، قبوڵی نەكەن، هانی ڕۆڵەكانی دەدا كە خاك و وڵاتی خۆیان خۆشبوێت، لەڕێگەی خوێندەوارییەوە بتوانێت كە كوردستان پێش بخەن و بیگەیەنن بە ئاستی دەوڵەتە پێشكەوتووەكان، هەروەها داوا لە شاعیرانی كوردستان دەكات، كە بەسە چیتر بە شان و باڵی ئافرەت و كچی كورددا هەڵنەدەن، بەڵكو بیرێك لە حاڵی میللەتی بێچارە و داگیركراو بكەنەوە، كە چەندین ساڵە بەهۆی نەخوێندەواری و دواكەوتوویی كۆمەڵگەی كوردەوارییەوە لەلایەن دەوڵەتانی وەكو عەرەب و فارس و توركەوە حوكم دەكرێن و هەروەها هەر لەڕێگەی شیعرەكانیەوە ئاواتی ئەوە دەخوازێت، كە كوردستان ببێتە یەكێك لە دەوڵەتە پێشكەوتووەكانی ناوچەكە، بۆیە دەكرێت بڵێین، كە شیعرەكانی شاعیر تەواو ڕەنگدانەوەی ئەو بارودۆخەبووە.

لیریكی (لەخەو هەستن) شیعری وریابوونەوە و هەڵمەتی ڕاپەڕینی كوردایەتی و بانگدانی خوێندەواری و ڕۆشنبیری بوو، كە هانی ڕۆڵەكانی دەدا كە بخوێنن:

        لەخەو هەستن درەنگە میللەتی كورد خەو زەرەرتانە

                        هەموو تەئریخی عالەم شاهیدی فەزڵ و هونەرتانە

        دەسا تێكۆشن ئەی قەومی نەجیب و بێكەس و مەزڵوم

                        بە گـــورجی بیبڕن ئەو ڕێگە دورەی وا لەبــەرتانە

        بخوێنن چونكە خوێندن بۆ دیفاعی تیغی دوژمنتان

                        هەموو ئان و زەمانێك عەینی قەڵغان و سوپەرتانە

        بەخۆڕایی لەدەستی بەرمەدەن ئەم خاكە مەحبووبە

                        كە تۆزی وەك جەواهیر سورمە وەكو كحول وا لەسەرتانە

        بەسەر خاكا ئەگەر نازیش بكەن هەقتانە كوردینە

                        تەماشای سێبەری ئەو شاخ و كێوانە وا لەسەرتانە

        بەبێ‌ قەدری بەسەریا ڕامەبوورن حورمەتی بگرن

                        گــوڵاڵە ســوورەی ئەم دەشتە خوێناوی جگەرتانە

        دەمێكە ئەم وڵاتە ئەسیری پەنجەی جەهلە

                        لەســایەی عیلمەوە ئیمڕۆ ئیتر نـۆبەی زەفەرتانە

        زمان حاڵی (ئەحمەد) هەر ئەڵێ‌ وریا بن ئەی میللەت

                        بزانن بەردی ئەم شـاخانە ئەڵماس و گەوهەرتانە

ئەم شیعرە لەڕووی ناوەڕۆكەوە ئەگەر ئەحمەد موختار بە پەخشان بینوسیایە كاریگەرییەكی ئەوتۆی نەدەبوو، كەس ئاوڕی لێنەدەدایەوە. وشەكانی ئەم شیعرە لەسەردەمی دانانیدا وەك ئامۆژگاری بەر گوێی لاوان و قوتابیان كەوت، كەچی ئەحمەد موختار ئەو مانایەی بە وشەی شیعری و ئاواز و ڕیتم و قافیەی سوك و جوانەوە كردووە بە بەرهەمێكی ئەدەبی سەركەوتوو، گەنج هان دەدات كوردایەتی بكات لەپێناو سەربەخۆیی ئەو وڵاتە ڕەنگین و جوانەی كوردستانی پێدەڵێن. لەم هۆنراوەیەدا شاعیر داوا دەكات لە میللەتی كورد، كە لە خەوی غەفڵەت و نائاگایی بەخەبەربێن و ڕێگای هۆشیاری و دانانی بگرنەبەر، چونكە خەوتن و بێئاگایی هەمیشە لەبەرژەوەندی كورد نەبووە هەروەها باس لەو فەزڵ و هونەرە دەكات كە هەموو عالەم شاهیدی بۆ ئەوە دەدەن، كە كورد میللەتێكی چەند چاونەترسە. هەروەها داوادەكات كە لەڕێگەی تێكۆشان و هەوڵدانەوە ئەو ڕێگەیەی كە بە ڕێگەیەكی دوور و درێژی داناوە بەگورجی بیبڕن. هەمیشە پاڵپشتی ئەوە دەكات كە دەبێت ڕۆڵەكانی میللەت بخوێنن و لەڕێگەی خوێندنەوە بەرەنگاری دوژمنەكانی ببنەوە، چونكە دەتوانین بەهۆی خوێندنەوە وڵات بەرەو پێشەوە ببەین لەڕووی سیاسی و سەربازییەوە، بۆ ئەوەی دژی دەوڵەتە داگیركەرەكان بوەستین و لەهەموو كات و سەردەمێكدا خوێَندن وەكو قەڵغان وایە بۆ بەرگری لە خاك و نیشتیمان. داوای ئەوە لە ڕۆڵەكانی دەكات كە قەدری ئەم خاكە جوانە بگرن و قەدری بزانن، چونكە خاك هەمیشە خۆشەویست بووە. دێتە سەر ئەوەی كە ناز و سۆز دەدات بە لاوان و دەڵێت ئەگەر ناز بكەن بەسەر خاكدا ئەوا هەقتانە، چونكە هەمیشە ئەو شاخ و دەشت و كێوانە وەكو پاڵپشتێك وایە بەسەرتانەوە، نابێت بەبێ‌ قەدری تەماشای خاك و نیشتیمان بكەین و حورمەتی نەگرین، چونكە چەندان ڕۆڵەی نەبەرد گیانی خۆی تێدا بەختكردووە. ئەم وڵاتە لە زووەوە لەژێر دەسەڵاتی نەزانی و نەخوێندەواریدا ئەسیرە، دەبێت لەڕێگەی زانست و زانیارییەوە وڵات لەو نەزانین و تاریكییە دەربهێنین. شاعیر هەر ئاگاداری میللەت دەكاتەوە دەڵێت وریابن ئەی كوردینە، خاك و دەشت و شاخی ئەو وڵاتە وەكو گەوهەر و ئەڵماس بەنرخەوە پێویستە هەمیشە بپارێزین لەدەست داگیركاری و ژێر دەسەڵاتی داگیركەران. شاعیر لە لیركێكی دیكەدا وەسفی ڕووكەشی كوردستان دەكات و موناجاتی لەگەڵ دەكات:

        ئەی وەتەن جەننەتی یا ڕەوزەیی ڕیزوانی تۆ

                        باعیســی كەیفی دڵە بـــاغ و گوڵســـتانی تۆ

        تۆزەكەت سورەیە بۆ چاو و عەبیرە خاكت

                        ڕاستە گەر بێت و بڵێم قیبلەی كــــوردانی تۆ

        ئەم گوڵانە كە لەم كێو و كەژە خەیمەن ئەدەن

                        هەموو تەمسیلی ئەكەن خوێنی شـەهیدانی تۆ

        جێگەی فەخری هەموو قەومی نەجیبی كوردی

                        ڕووح و دڵ و پارە و ماڵ گشـتی بەقوربانی تۆ

        بەچكەكانت هەموو جەنگاوەر و ساحێب فیكرن

                        هەر بژیت هەقمە بڵێم دایــە پێی شێرانی تۆ

        دەستەیەك لەو بەچەكە شێرانە كە ون بوون لێت

                        سەد شوكر هاتنەوە ژێر سێبەری سەیوانی تۆ

        لە گوڵستانی وەتەندا هەموو وەختێ‌ (ئەحمەد)

                        نەغمەخوانە بۆ وەتەن بولبولی خۆشخوانی تۆ

لەم شیعرەدا ئەحمەد موختار بەدەم گفتوگۆوە وەسفی نیشتیمان دەكات، لەوانەیە بەلای خۆیەوە بۆ ئەوەی بێت كوردستان لەلای خەڵكی خۆشەویستتر بكات. شاعیر گەشبینە لەوەی لاوانی كورد زیرەكن، هیچ جۆرە كەموكوڕییەكی بیریان نییە بۆیە هیوا و ئومێدی میللەتەكەیانن.

لێرەدا نیشتیمان هێندە خۆشەویستە لەدڵیدا لە پلەی پیرۆزیدایە، چونكە چواندوویەتی بە بەهەشت و باخەكانی بەهەشت، تۆز و خاكی نیشتیمان بە سورمەی كێوی گور. عەشق و خۆشەویستی بۆ خاك و نیشتیمان لەوەش زیاتری دەبات و تا دەڵێت تۆ قیبلەی بۆ نەتەوەی كورد. هەربۆیە لاوانی كورد بە عەشقەوە خوێنیان بۆ تۆ دەڕێژن. پاشان دێتە سەر وەسفكردنی ڕۆڵەكانی میللەتی كورد و بە ئازا و جەنگاوەر و خاوەن فیكر ناویان دەبات. هەر لێرەدا وەك دایكێكی میهرەبان گفتوگۆ لەگەڵ نیشتیمان دەكات و دڵی دەداتەوە كە خاوەنی نەتەوەیەكە، كە نابەزن و نەبەردن، بەمەش دەریدەخات كە چەندە گەشبینە بەرامبەر بە میللەت و هیوای پێیانە. لێرەدا هەوڵدەدات كە تین و گوڕی خەبات و تێكۆشان لەپێناو سەربەخۆیی خاك و میللەت لەدڵی تاكەكانی نەتەوەی كورددا بچێنێت. داوا دەكات واز لە (غەفڵەت) بێئاگایی لە بارودۆخی ژیان و گوزەرانیان و ئەو داگیركاریەی بەسەر خاكیان هاتووە بهێنن و داوا لە (مونەوەران) ڕووناكبیرانی وڵات دەكات كە بێنە مەیدان و ئەركی نیشتیمانی نەتەوەیی خۆیان ببینن. تا لە كۆتاییدا ڕاددەی خۆشەویستی بۆ نەتەوەكەی دەیگەیەنێتە ئەوەی كە بڵێت مادام كوردستان خاكی كوردانە من دڕك و داڵی ئەم خاكە ناگۆڕمەوە بە باخی بەهەشت.

لە شیعرێكی دیكەدا ئەحمەد موختار تەماشای مەسەلەی ڕزگاری میللەتەكەی دەكات و باسی ڕزگاری نیشتیمان دەكات:

        سەیریكەن خەڵكینە توخوا حاڵەتی زاری وەتەن

                        چەند پەرێشانە لەبەر غەفڵەت هەموو كاری وەتەن

        وەختی تێكۆشانە ئەی قەومینە غەفڵەت تابەكەی

                        وا خـــەزانی كــردووە ئێستێكە گوڵزاری وەتــــەن

        خۆ وەتەن ئەمڕۆ نەخۆشە ئەم تەبیبی حازیقە

                        چـــی ئەبێ‌ بیكا مــودار و قـــەلبی بیماری وەتـەن

        كوانێ‌ خەڵقینە لەكوێن فیرقەی مونەوەر و تینەتان

                        چـــونكە ئەو فیرقە ئــەزانن دەرد و ئازاری وەتەن

        من بە باغ گوڵستانی جەننەتی ناگۆڕمەوە

                        خاكی ئەو جێگەی كە كوردە نەشتەری خاری وەتەن

لەم شیعرەدا شاعیر لایەنی كەموكوڕییەكان و ناكۆكی كوردەواری نیشان دەدات بۆ ئەوەی لاوانی كورد تێكۆشن لەپێناو لابردنی هەموو ناخۆشی و فرمێسكێك. شاعیر ڕاست دەكات كورد بە نەخۆش لە قەڵەم دەدا، دیارە ئەو نەخۆشییە پزیشكی گەرەكە، پزیشكی ئەو دەردە نەخوێندەوارییە. لە كاتێكی ڕەشبینی و سەردەمێكی دڵشكاویدا ئەحمەد موختار هیچی بۆ نامێنێت ئەوە نەبێت خۆی بۆ خۆی بلاوێنێتەوە و لە دوایدا خۆی هەڵبخەڵەتێنێت بەوەی خەونەكانی هاتوونەتە دی:

        من كە كوردم خەز بە ئیستقلالی خاكی كوردستان دەكەم

                        ئـــارەزووی دەوری ئــەرەقی حـاكمی بابان ئەكەم

        ناوەجاغە ئەو كەسەی خزمەت بكا بۆ غەیری خۆی

                        تا بە مردن شەرتە من هەر بەندەی خۆمان ئەكەم

        میللەتی من هەروەكو شێری ژیانت بۆ نەبەرد

                        ئێسـتەكە من چۆن ئیتاعەی وشتری عوربان دەكەم

        گەر لە غەیری میللەتی خــۆم بێ‌ و ئومێدی چاكەكەم

                        شــێت و بێ‌ ئەقڵم لە شــەیتان ئیدیعای ئیـــمان ئەكەم

        گەر لە موژگان و برۆی دلبەر تەمای لوتفم بێ

                        من لە نـــوكی شیر و خەنجەر ئارەزووی دەرمـان ئەكەم

        لابە توخوا نامەوێ‌ دیجلە و فورات و نیلی تۆ

                        من بە فرمێسـك ئێستەكە تەشكیلی سەد سیروان ئەكەم

        جەژنی قوربانە ساڵی جارێك خەڵكی قوربانی ئەكەن

                        بۆ وەتەن من رۆژی ســەد جار ڕووحی خۆم قوربان ئەكەم

        شێتی چاوی لەیلی كوردم بۆیە وا مەجنوون سیفەت

                        خۆم بە ئایم ڕووت و قووت و سەرسەری و عوریان ئەكەم

        سەیریكەن بەم شتە قەومی كوردە مانەندی شێر

                        گاهێ‌ حــەملە ڕووبەڕووی ئێران گــــەهێ‌ توركان ئەكەم

        داغی كوردی فەخرە ئێستە بۆ دڵی من كافیە

                        بۆچ مــەگــەر شێتم خــەیاڵی ڕوونیە و فـــەرمان ئەكەم

        كوردم بۆ كوردی (ئەحمەد) سەعی ئەكەم تا بەم زووە

                        ئیعتیمادی كـــوردی خـــۆمان و ســـنە و بــۆكان ئەكەم

لەم شیعرەیدا جەخت لەسەر كوردبوونی خۆی دەكاتەوە و بەشانازییەوە دەڵێت (من كە كوردم) بەهیوا و بە گەشبینی و بە دڵێكی بەهێزەوە بانگەواز بۆ سەربەخۆیی نەتەوە و وڵاتەكەی دەكات، تانە لەو كوردانە دەدات، كە بوونەتە خزمەتكاری بێگانە و داگیركەران و بەوانە دەڵێت كە ئێوە لە ئێمە نین. لە دێڕی دواتر بەڵێن بە نەتەوەكەی دەدات كە تا لەژیاندا بێ‌ بێجگە لە خاك و نەتەوەكەی خۆی خزمەت بە هیچ نەتەوەیەك نەكات دیارە مەبەستی لە (تورك و عەرەب و فارس)ە، چونكە متمانەی زۆری بە نەتەوەكەی خۆی هەیە و دەڵێت نەتەوەكەم نەبەردە و شێری ژیانە ئەگەر ئێمە شێر بین ئیتر چۆن ملكەچ و گوێڕایەڵی عەرەب دەكەم، كە دیارە ناوی وشتر دێنێ‌ لەبەر ئەوەیە كە ڕەمزی دورگەی عەرەبییە. لە سێ‌ دێڕی كۆتایی ئەم شیعرەدا زۆر بە لێهاتوویی شانازی بە نەتەوەكەیەوە دەكات بەوەی كە ئازا و جەنگاوەرن زۆری ژمارەی دوژمن (فارس و تورك) نایانترسێنێت و ئامادەی هێرش بردنن، لێرەدا ورەی بەرزی شاعیر و هیوای گەورەی بە ئازایەتی نەتەوەی كورد وایلێكردووە ڕێگای جەنگ و خەبات لەپێناو ئازادیدا بەرنەدات و ئامادەیە تا مردن بە ئاژاوەو بەنائارامی بژی مادام بۆ نەتەوەكەی ڕێگای ڕزگاری گرتووە، ئەم ژیانەی لە ژیانی خۆشی و پێدانی پلەوپایە و سامانی داگیركەران پێ باشترە، جارێكی دیكە هاوار دەكات و دەڵێت كوردم و بۆ نەتەوەی كورد تێدەكۆشم لەپێناو یەكخستنی هەموو خاك و گەلی كورد بەردەوام دەبم. ئەمە قووڵی هەستی نەتەوایەتی شاعیر و گەورەیی هیوای بە گەلی كورد و گەشبینی بەوەی كە لە نزیكدا دەتوانن بگەنە ئامانج و ورەی بەرزی نەبەزینی خۆی بەدیار دەخات.

لوتكەی سروودی نەتەوەی كورد قەسیدەی (دێتە گوێم…) بەناونیشانی (هیوای پاشەڕۆژ) كە شیعرەكانی ئەحمەد موختاری ڕووناككردووەتەوە. بۆ یەكەمجار تەواوی ئەم شیعرە لە گۆڤاری كۆلێجی ئەدەبیات بڵاوكردووەتەوە:

        دێتە گوێم دەنگێك بەسۆز و شیوەن و گریانەوە

                        ناڵەی دڵمە لەحەسرەت خاكی كوردستانەوە

        لانەواز و بێكەس و مەزڵومن ئێستە قەومی كورد

                        گا بەدەستی توركەكان و گا بەدەست ئێرانەوە

        ئیسمی و ویجدان و عەدالەت بێ‌ موسەممایە درۆ

                        بۆ سیاسەت ئەم قسە كەوتۆتە سەرلێوانەوە

        ڕاستە گەر ئیسمی عەدالەت بۆچی منداڵانی كورد

                        وێڵ و ســـەرگەردان بسـوڕێن بەسەر كێوانەوە

        هێندە حیزە بەختی كورد بۆ كوشتن و تاڵانیان

                        كۆمەڵێك هـــاتوون بەســواری وشتری پێپانەوە

        ماڵی كورد ئێستە لەبەینی تورك و ئێران و عەرەب

                        بێچووە تەیرێكە كە كەوتۆتە دەستی منداڵانەوە

        ئەم قەرارە عوسبەیە وا ئەڵێن بۆ كورد ئەبێ‌

                        هــــەر قسەی ڕووتە قســــە ناچێتە گیرفانەوە

        ئەمڕۆ با وابێ‌ بەڵام رۆژێك دێت ئەولادی كورد

                        دێنەوە مەیدان بە عیلم و سەنعەت و عیرفانەوە

        نەوجەوانانی وەتەن تەوحید ئەكەن ئەم میللەتە

                        هەر لە كرماشان هەتا ورمێ‌ و ســنە و بۆكانەوە

        ڕێك ئەخەن وەزعییەتی وان و جزیرە سەربەسەر

                        عەقرە و زاخۆ ئەبەســـت ڕێك بەقەد بۆكانەوە

        خانەقین و مەندەلی خاكی لوڕستان سەربەسەر

                        وەك خەیات ئەیبڕن بە باڵای مەنتیقەی بابانەوە

        لەشكرێكی مونتەزەم بۆ سەندنی هەق یەك ئەخات

                        جــوان و ڕازاوە بە تـــۆپ و لالەكی ئــەڵمانەوە

لەم سروودەدا شاعیر باس لە دەنگی ناڵەو گریانی پڕلەسۆزی ناودڵی دەكات، كە لەتاو ئازار و مەینەتی گەلی كورد هەمیشە لەگوێی دەزرینگێتەوە، ئەو ئاهوناڵەی دڵی لەداخی داگیركردنی خاكەكەی لەلایەن داگیركەرەوە بەهۆی ئەمەوە وڵات پڕە لە ئاژاوە و ناڕەحەتی و شەڕ و كوشتار بەدەست وڵاتە زلهێزەكانی ناوچەكەوە، دیارە ئەوكاتە كوردستان لەلایەن هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و فارسەكانەوە داگیركرابوو، كە بەو هۆیەوە كوردستان بووبوە مەیدانی شەڕ و كاولكارییەكی گەورە ڕووی لە ناوچەكە كرد كردبوو، كە كورد بێكەس و پشت و پەنا مابووەوە و كەس نەبوو، كە پشتیوانی لێبكات و داكۆكی لێبكات، دەڵێت ویژدان و دادگەری نیە و هەر بەتەنها بە ناوە و بە قسەیە تەنها بۆ سیاسەت و بەڕواڵەتی باس دەكرێت، ئەگینا لەڕاستیدا شتێك نیە ناوی ویژدان و دادپەروەری بێت، دەڵێت ئەگەر دادپەروەری هەیە و باس دەكرێت بۆچی هەمیشە نەتەوەی كورد بە ژن و منداڵ و گەورە و بچوكەوە هەمیشە ئاوا بە ئاسوودەیی بۆ چەند كاتێك بە ئارامی بژین. دەڵێن كورد هێندە قەومێكی بێ‌ شانسە بۆ كوشتن و تاڵانی و لەناوبردنیان كۆمەڵێك هاتوون بەسواری وشترەوە كە مەبەستی عەرەب و ئەو دەسەڵاتەی كە لەلایەن ئومەتی عەرەبیەوە هەمیشە پشتگیری دەكران. هاتن خاكەكەیان داگیركردبوو. باسی حاڵی میللەتی كورد دەكات كە لەنێوان هەردوو دەوڵەتی عێراق و ئێرانەوە لە چ شەڕ و كوشتار و بڕین و كاولكاریەی كە بووبووە هۆی ئەوەی كەس نەیدەتوانی  بە ئارامی و ئاسوودەیی بژی، هەر رۆژە و لەژێر ناوێك و لە پاساوی جیاجیاوە پەلاماری خاكەكەیان دەدا. حاڵی كوردیش وەكو ئەو بێچووە تەیرەی لێهاتووە كە بەدەست منداڵانەوە بە ئارەزووی خۆیان یاری پێدەكەن و ئازاری دەدەن، بەبێ‌ ئەوەی بتوانین هیچ جۆرە بەرگریەك لەخۆی بكات و مافی خۆی وەربگرێتەوە. ئەو بڕیارەی كە ئەوكات كۆمەڵەی گەلان دەریانكرد كە گوایە لەبەرژەوەندی گەلی كورد دەبێت و مافی گەلی كورد دابیندەكات، هەر بەتەنها قسەیە و قسەش ناچێتە گیرفانی كەسەوە واتە هەموو كەس دەتوانێت قسە بكات، بەڵام گرنگ جیبەجێكردنەكەیەتی و ئەوانیش واتە وڵاتە داگیركەرەكان بەهیچ شێوەیەك ئەو بڕیارە جێبەجێ‌ ناكەن و نایانەوێت مافی وڵاتە داگیركراوەكان بەتایبەت كوردستان بدەن.

بەڵام شاعیر دەڵێت قەینا با ئەمڕۆ بەو جۆرە بێت و كورد لەژێر دەسەڵاتی داگیركەر بێت و خاكەكەی بەویستی خۆیان دابەش بكەن و میللەتی كورد بچەوسێننەوە، خۆ رۆژێك دێت كە ڕۆڵەكانی میللەت هۆشیار دەبنەوە و داگیركەرەكان لەخاك و نیشتیمان وەدەردەنێت. بە زانست و زانیارییەكی باشەوە دێنەوە ناو كایەی سیاسی و لەڕێگەی هۆشیاری و خوێندەواریەوە دەتوانن هەموو ماف و ئازادییەك بەدەستدەهێنن. دیارە شاعیر هەمیشە هیوای بە لاوانی وڵات و كوردستان هەبووە و چاوەڕێی ئەوەی لێكردوون كە لە دواڕۆژدا دەتوانن خاكەكەیان لەدەست داگیركەر وەرگرینەوە. لاوانی كورد هەموویان یەكدەگرن و بەگیانێكی بەرزی نەتەوەییەوە دێنە نێو كایەی سیاسی و دەتوانن لەپێناو بیری نەتەوەیی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی سەربەخۆ بنیات دەنێت، هەر لە كرماشانەوە واتە لە كوردستانی ئێرانەوە تا دەگاتە ورمێ‌ و كوردستانی توركیاوە هەموو میللەت یەكگرتوو و هاوكاری یەكتر دەبن، لە جزیرە و وان كە كوردستانی سوریا و توركیا دەكات هەتا دێتەوە بۆ كوردستانی عێراق هەموویان لەژێر یەك ئاڵای نەتەوەیی و دژی داگیركەران ڕادەپەڕن و دەتوانن تەواوی خاكی پیرۆزی كوردستان لەژێر داگیركاری ڕزگار دەكەن، هەر چوار پارچەی كوردستان لەشكرێكی وەها دروست دەكەن بەتەواوی چەكی قورس و تۆپی ئەڵمانیەوە كە ئەوكات بەناوبانگ بووە. دیارە لێرەدا شاعیر هەمیشە لەبیری ئەوەدا بووە كە كوردستان ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ و تەواوی خاكەكەی بگرێتەوە لە هەر چوار پارچەكە و لەژێر ئاڵای پیرۆزی كوردستان و لە سایەی یەك سەرۆكی دڵسۆز و دادپەروەر بێت، بەڵام بەداخەوە تا ئێستاش ئەوەمان نەبینی و نەمانتوانی لەبەر ناكۆكی و دووبەرەكی ئەو دەوڵەتە دروست بكەین.

ئەحمەد موختار بە دوو لادا سەرێك ئەكێشێتەوە ناو سەردەم و هەڵیاندەسەنگێنێت، وەكو موویەك لە ماست دەربهێنێت بەو جۆرە خوڕەوشتی ئەو رۆژە دەخاتە شریتی بیرە شیعرەكەوە، دیێتە سەر ئەوەی كە دەڵێت:

        لادە شاعیر تۆ لەباسی عەشقبازی و سەیركە

                        چۆن خـەریكن چەن كەسێ‌ ئێستا وەتەن وێران ئەكەن

        جاهیلان بۆ ئیسفادەی زاتی خۆیان رۆژ و شەو

                        لەم موحیتە مەنعی عیلم و سەنعەت و عیرفان ئەكەن

        ڕووڕەشی دونیا و قیامەت ئەو نەفامانەن كەوا

                        هـەجوی قەوم و میللەتی خۆیان بە پارە و نان ئەكەن

        ئاسمان ئێستا وەها چەرخاوە، جاهیل غاڵبە

                        گـــورگ بەو ڕێوی خەیاڵی مەرتەبەی شێران ئەكەن!

        چەن كەسێكی تازە پیاو كەوتوو لە كورەوە دەرچوون

                        پیاو كە چوو بۆ ئیش، لەپێشا بۆ عەلەمەی گیرفان ئەكەن

        خەڵقە بەعزێ‌ كەس لە ئینسانی چیان دیوە زەرەر

                        وا هـــەمیشە مەشقی وەحشی و پەیڕەوی حەیوان ئەكەن

هەر لەم بابەتەوە شیعرێكی تری هەیە، چۆنییەتی ئیدارە و قانونی ئەو رۆژەت بۆ ئەكات بە هێلكەیەكی پاكراو و ئەیداتە دەستت بۆیشت ئەگێڕێتەوە:

        مەعنای وەها لێك ئەدەنەوە بەعزێ‌ موەزەف

                        قانوون ئەوەتە كەشفی بكەن باخەڵ و گیرفان!

لەم هۆنراوەیەدا شاعیر ڕووی دەمی دەكاتە شاعیران و پێیان دەڵێت، كە چیتر بەسە واز لەبابەتی عەشق و خۆشەویستی بهێنن، ئاوڕێك لە میللەت و نەتەوەی كورد بدەنەوە كە لەلایەن كۆمەڵە كەسێكی نەزان و جاهیلەوە چۆن خەریكە بەرەو وێرانی دەیبەن. نەزان و كەسانی نەشارەزا بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان و لەپێناو پلە و پۆست، شەو و رۆژ  خەریكی دژایەتیكردنی ئەو كەسانە دەكەن، كە دەیانەوێت بە داهێنان و زانستەوە كوردستان بەرەو پێشەوە ببەن، بۆیە بەو كەسانە دەڵێت كە ڕووڕەشی هەردوو دونیا ببن، چونكە ئەمانە نایانەوێت وڵات پێش بكەوێت و هەمیشە خەریكی ئەوەن، كە خاك و میللەت و لەپێناو پارە و بەرژەوەندی ماددی خۆیان بفرۆشن، كە ئەمەش كارێكی زۆر مەترسی و كاریگەرە بۆ ئەوەی نەتوانن دژی ئەو داگیركاری و چەوساندنەوەیە بوەستن. چەرخی دونیا بەجۆرێك گۆڕاوە نەزان و نەخوێندەوارەكان خاوەن دەسەڵاتن و هەموو شتێك لەژێر دەستی ئەواندایە و كەسانی شارەزا و خوێندەوار بەفەرمانی ئەمان و لەلای ئەمانە كاردەكەن. لە نەبوونی كەسانی شارەزا و خوێندەوار كەسانی نەزان و دواكەوتوو بوون بە خاوەن دەسەڵات، واتە لەنەبوونی شێر و كەسانی ئازا و خاوەن هەڵوێست، كۆمەڵێك حوكم ئەكەن كە وەكو ڕێوی وان و تەنها بە فێڵ و تەڵەكەبازی ماونەتەوە لەدەسەڵات، كە ئەمەش كارێكی زۆر نابەجێ‌ و نا مەعقولانەیە وە چەند كەسێك تازە، كە دەسەڵاتیان گرتووە دەست و لەدەست دەرچوون و هەرچییەكیان بوێت بەمەیلی خۆیان ئەنجامی دەدەن. دەڵێن پیاو كە ڕۆشتە سەر كار سەرەتا بیر لەوە دەكاتەوە، كە چۆن گیرفانی خۆی پڕ بكات جا ئەو پارەیە گرنگ نییە چۆن و لەكوێ‌ دەستدەكەوێت. دەڵێن هەندێك كەس لە ئینسانیەت دەرچوون و چوونەتە سەر ڕێچكەی حەیوان و لە هەموو كارێكی مرۆڤانە دوور كەوتوونەتەوە تەنها ئامانجیان تێركردنی سكی خۆیانە و كەسیان لا گرنگ نییە. هەروەها ئەو كەسانەی كە یانەی سەركەوتنیان دامەزراند شاعیر زۆر دڵی بەویانە خۆش دەبێت و بەهیوا و ئاواتی پێشكەوتنی دادەنێت و وەك هیوایەك تەماشای دەكات هەروەكو لەم شیعرەدا كە دەڵێت:

        باعیسی هێزی دڵ و پشت و پەنای بێكەسان

                        یـــانەی ســـەركەوتنی قــەومی نەجیبی كوردان

        واسیتەی ڕێگەی نەجاتی قەومی دڵ سووتاوی كورد

                        ئەی نیساری مەقدەمی تۆ بن بەجارێ‌ ڕۆح و گیان

        پێ‌ و قودومت خێر بێ‌ یا ڕەبی بڵند بێ‌ پایەكەت

                        شــاد و مەنون بە تەشـــریف هاتنی تۆ بیر جوان

        تۆ چرای بۆ ڕێگەی تاریكی بەختی قەومەكەت

                        ئەی بناغەی عیلم و سەنعەت وەی سەبەب بۆ حوڕ ژیان

        میللەت بۆ ئێستە چاوەڕوانە بۆ نەتیجەی هیممەتت

                        وەختی خــۆ دەرخســتنە جێگای هیوای گشـــتمان

لەم هۆنراوەیەدا شاعیر بەسەر باڵای دامەزراندی یانەی سەركەوتن دەڵێت، كە ئەم یانەیە هیوا و ئاواتێكی زۆری بەخشی بە ئەدەب بەگشتی و شیعر بەتایبەتی، كە بەهیوای بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كوردی دەزانی. پێشی وابوو كە ئەم یانەیە دەبێتە هۆی ڕزگاری گەلی كوردی دڵ سووتاو، هەروەها دڵ و گیانی خۆی بەقوربان دەكات، چونكە ئەم یانەیە تاكە یانەیەی كوردی بوو لەو سەردەمەدا و پێشی وایە كە هاتنی ئەو خێر دەبێت و سەربەرزی و ئاسوودەیی دەهێنێت. هەموو ڕۆڵەكانی میللەت لە گەنج و پیر و ڕۆشنبیر خۆشحاڵ بوون. ئەم یانەیەی بە چرای ڕۆشنكەرەوەی دەزانی بۆ ڕێگەی تاریكی و بەختی ڕەشی گەلی كورد، چونكە لەو سەردەمەدا نەزانی و نەخوێندەواری باڵی بەسەر هەموو ناوچەكانی كوردستان كێشا بوو. ئەم یانەیە بە بەردی بناغەی زانست و زانیاری و هۆكارێك بۆ پێشكەوتنی ژیان دەزانی. گەلی كورد چاوەڕوانی ئەوەیە كە ئەنجامێكی زۆر دڵخۆشكەرت پێبێت و كاتی ئەوەیە كە هەموو ئەو هیوا و ئاواتەمان پێ‌ نیشان بدەیت و لەڕێگەی ئەوەوە بگەینە ماف و ئازادییەكانمان.

شاعیر لێرەدا ڕوو لەشاعیرانی هاودەمی خۆی دەكات، كە چیتر بەسە باسی باڵا و بەژنی ئافرەت و قژی ئاڵۆزاویان نەكەن و كەم بەباڵای بەرز و جوانیان هەڵبدەن، بەڵكو دەبێت ئاوڕێك لە وەتەن و نیشتیمان بدەنەوە، كە لەلایەن داگیركەرانەوە چۆن وا وێرانە بووە و بەرەو نەمان دەچێت:

        شاعیرانی كورد بەسە بەس باسی زوڵف و چاو بكەن

                        كـــەم خـــەیاڵی پــــەرچەم و كاكۆڵی ئاڵۆزاو بكەن

        لابدەن كەم باسی سونبول یا لقی لاولاو بكەن

                        ئێوە تەدبیرێكی حـــاڵی قـەومی دڵ ســـووتاو بكەن

        زووبە و تا ئیش لەدەست دەرنەچووە سا هەوڵێ‌ بدەن

                        ئێوە تـــەعریفی مەی و پیاڵە و گوڵ و سەهبا ئەكەن

        دائیما هەر باسی لەنجە و قامەتی ڕەعنا ئەكەن

                        سەرخۆش خۆشە، وە یا سەربەستی؟ بۆچی وا ئەكەن

        تاكو كەی ئێوە قسەی وا پوچ و بێ‌ مەعنا ئەكەن

                        زووبە زوو تا ئیش لەدەست دەرنەچووە سا هەوڵێ‌ بدەن

        بێكەس و بێ‌ پشتیوانین ڕێگەمان دەورەدەن

                        حــەیفە ئێوە وا ئەســیری دەستی چەن قەمی كەرن

        بۆچی نازانن لە توخمی كاوەی ئاسنگەرن

                        هـــەڵ بكــــەن… كـــوردی ئـــەم ئیدارە لابەرن

        زووبە زوو تا ئیش لەدەست دەرنەچووە سا هەوڵێك بدەن

                        هـــەڵ بكەن… كـــــــــوردی مەبەستم تاڵانی نیە

        پارە تەحسیلكردن و ڕووتكردنی كاروانی نییە

                        غەیری مەكتەب بۆتە دارایی ئێمە هیچ دەمـانی نییە

        هیچ سیلام چاتر لە عیلم و سەنعەت و عیرفان نیە

                        هــــەقمە شـــــەو تا بەیانی ئـــارەزووی گریانمە

        شێت نەبووم وا دیما هەر مەیلی قوڕپێوانمە

                        ڕۆڵە مـــــردوو نیم بزانن شــــیوەنی كـــوردانمە

        وەك قەڵایەكی تەبیعی وایە شاخ و داخمان

                        قەت لەبــن نایەت بە خــواردنی میوەی ناو باخمان

لەم شیعرەدا ئەحمەد موختار داوا لە شاعیرانی هاوڕێی خۆی و هەموو شاعیرەكانی دیكە دەكات، كە چیتر بەسە باسی زوڵف و چاوی كچ و ئافرەت بكەن و, كەم ئەم بابەتانە لەناو شیعرەكانیان باس بكەن و تەنها

بیریان لای پەرچەم و قژی ئاڵۆزاو بێت. كەم باسی گوڵی لاولاو و لقی درەخت بكەن، ئێوە وەرن سەیری حاڵێكی گەلی كوردی لێقەوماو و دڵ سووتاو بكەن، كە چۆن لە نەزانین و داگیركاری نقوم بووە. داوا دەكات كە تاوەكو كار لە كار دەرنەچووە و میللەت و نیشتیمان لەناو نەچوون هەوڵێكی باش و جدییانە بدەن بۆ ئەوەی كە لەم بارودۆخەدا ڕزگارمان ببێت. ئێوە كە هەمیشە هەر وەسفی مەی و پیاڵە و گوڵ و بادە دەكەن و بەردەوام هەر باسی لەنجە و بەژن و باڵای ئافرەت دەكەن. لێیان دەپرسێت ئایا سەرخۆشی خۆشە؟ یان سەربەستی و ئازادی، ئەگەر ئازادی خۆشە بۆچی ئێوە هەمیشە خەریكی ئەم قسە بێمانا و بێبایەخانە دەكەن و هیچ ئاوڕێك لە حاڵی كوردی بێچارە نادەنەوە. دیسانەوە دەڵێت تاوەكو كار لە كار نەترازاوە ئێوە وەرن هەوڵێك بدەن و ئەم نەهامەتی و دەردی سەرییە چارەسەر بكەن. وە دەڵێت ئێمە هەموومان بێكەس و بێ پشتیوانین و ڕێگەیەكی دوورمان لەبەردەمدایە و دەبێت بەیەكەوە هەموومان ئەو ڕێگە دوورە ببڕین. بەداخەوە زۆر حەیفە كەوا ئێوە ئەسیر و ژێردەستەی چەند قەومێكی نەزان و بێئەقڵ و هیچن. ئاگاداریان دەكاتەوە دەڵێت ئێوە نازانن كە ئێوە نەوەی كاوەی ئاسنگەرن. دیارە مەبەستی ئەوەیە، كە كاوەی ئاسنگەر چۆن دژی زوڵم و زۆرداری زوحاك وەستایەوە و لەناوی برد، كەواتە ئێوەش نەوەی كاوەن و نابێت ئەو ژێردەستەییە و ناعەدالەتییە قبوڵ بكەن. هەوڵبدەن ئەم بارودۆخە ناخۆشە لابەرن و چارەسەرێكی بۆ بدۆزنەوە و خۆتان لەم زوڵم و ژێردەستەییە ڕزگار بكەن. هەوڵبدەن ئەی میللەتی كورد، دیارە مەبەستی ئەوەیە كە هەوڵی تاڵانی و ماڵ وێرانكردن بدەن، بەڵكو لەڕێگەی خوێندن و خوێندەوارییەوە هەوڵی پێشكەوتنی كوردستان بدەن، چونكە بەتەنها چارەسەری دەردی كورد ئەوەیە كە لەڕێگەی خوێندنەوە بەرەوپێش بڕۆن. دەڵێت هیچ جۆرە چەك و سیلاحێك  باشتر نییە لە زانست و زانیاری و داهێنان بۆ كادرانی ئێمەی میللەتی  كورد.دەڵێت من بە بەردەوامی شەو و رۆژ ئارەزووی گریان و شیوەن دەكەم بۆ ئەو حاڵەی كە میللەتی كوردی تێدایە و كەس نییە بەهانایەوە بێت. دەڵێت من شێت و بێ ئەقڵ نیم وا دایمە ئارەزووی قوڕپێوان دەكەم و خەفەت بۆ ئەو بارودۆخە دەخۆم. كوڕم نەمردووە تاوەكو بڵێن بۆ ماڵی خۆی وا دەكات بەڵكو شین و گریانی من بۆ حاڵی كوردانە، شاخ و داخەكانمان وەكو قەڵایە كە گەورەن و قەن لەبن نایەن و ناڕوخێن. هەروەها دەڵێت ئەو میوە و باخ و باخانەی كە لەنێوان ئەو شاخ و داخانەدا هەیە فریای خواردن و تەواوكردنیان ناكەوین.

ئەحمەد موختار ڕاز و نیازێكی هەیە لەبەینی گوڵ و بولبولا كە شیعرە، ئەمە زادەی فیكری خۆی بێت یا پرشنگ بێت وەریگرتبێت لە هەردوو باردا پەڕەیەكی چیرۆكی پیشان دەدات و نمونەیەكە بۆ وردی بیری ئەم شاعیرەمان. بەبێ‌ لایەنگیری ئەم شیعرانە لەلایەن مەعناوە پایەیەكی بەرزیان لە ئەدەبیاتی كوردیدا بۆ خۆیان تەرخان كردووە. شاعیر دەرەتای دەكاتەوە و دەڵێت:

        چیە ئەی گوڵ كە ڕەنگت ئێستە سوورە

        چ وەختی شــــادی و عەشق و سروورە

        پەڕەت بۆ ئــــاڵ و ڕەنگینە بەهاران

        دوو ڕەفشانە لە قـەترەی ئاوی باران

        مەگەر شـــــێت نییە تـاكو بزانیت

        لەخـــاكی كێ‌ ڕواوی بــــۆیە جوانی

        ئەتــۆ نازانی بۆچی ئاڵ و ســـووری

        لەبـــەزمایە بێ‌ كەیف و ســرووری

        ئــەگەر بیوایە لای تـۆ عەقڵ و نامی

        دەماغ و مێشك و جیســـمی تەمامێ‌

        لەجێی دەورت بەڕووزەردی نــەهاتی

        گەڵا ڕێزت ئـــەكرد ئێســتا لە ماڵی

        سەرت وەختێ‌ كە دەرهـێنابوو، ئەبوا

        بەڕەشــــپۆشــــــی بهاتینایە دونیا

        ئەترسم چونكە  بێ‌ جیســمە گۆشت

        وەكو ئینـــسان نیە ئەفكار و هۆشت

        لەســــەر قەبری شەهیدێ‌ یا ڕواوی

        بەخوێنی جـــەرگی ئەو تۆ ئاو دراوی

        كە دایناوە حـــەیاتی خۆی بە مەردی

        لــــەپێناوی وڵاتی قـــەومی كوردی

        خسووســــــەن تۆ كە خولقاوی لەخاكی

        گەلێكی سێ‌ كەسی و سەربەرزی و پاكی

لەم پارچە هۆنراوەیەدا شاعیر ڕوودەكاتە گوڵ و دەیەوێت پێی بڵێت بۆچی ئەوا ڕەنگت سوور و جوانە و بۆچی دایم خەریكی شادی و كەیف و خۆشیت، بۆچی پەڕ و گەڵاكانت ئاوا ڕەنگین و جوانن لە بەهاراندا. جوان و درەوشاوەیە لەبەر تاوی باران، بۆچی عەقڵی ئەوەت نییە كە بزانی ئەم جوانی و درەوشانەوەیت هی ئەوەیە كە لەناو خاكێك ڕوواویت كە خاكی كوردانە، ئەو خاكە خاكێكی زۆر پیرۆز و بە بەرەكەتە، دەڵێت ئەگەر تۆ كەمێك عەقڵی ئەوەت هەبوایە ئەوا لەجێی ئەو ڕەنگە سوورەت بە ڕوویەكی زەردەوە سەرت دەردەهێنا و هەموو گەڵاكانی خۆت دەوەراند ئەو كاتەی كە سەرت درهێنا ئەبوایە بە ڕەشپۆشی بهاتیتایە دونیا، چونكە خاكەكەت داگیركراوە و هەموو رۆژێك خوێنی ڕۆڵەكانی تێدا دەڕژێت و خەڵكەكەی ڕەشپۆشن، دەڵێت زۆر دەترسم، چونكە تۆ هەست بە شتەكان ناكەیت و بیركردنەوەت وەكو مرۆڤەكان نیە، ئەفكار و بیر و هۆشت، تۆ لەسەر قەبری شەهیدێك سەوزبوویت، كە ئەو شەهیدە لەپێناو ئەو خاكەدا گیانی خۆی بەخشیوە و تۆی بەخوێنی خۆی پەروەردەی كردووە، بەخوێنی ئەو تۆ ئاوت خواردووەتەوە،  تۆ بویت بەو گوڵە گەشاوەی ئێستا. ئەو گۆڕە لەپێناو وڵاتی داگیركراوی و نەتەوەی خۆی كە هەمیشە داگیركەران هەوڵی لەناوبردن و داگیركردنیان داون. تۆ بەتایبەتی دروست بوویت لەناو ئەو خاكەدا و ئەبێت شانازی بەو خاكەوە بكەیت. گەلێك سەربەرز و پاكی كە بەو خوێن و لەسەر ئەو خاكەدا ڕواویت.

كەواتە لەڕێگەی ئەم كۆمەڵە شیعرانەوە بۆمان دەردەكەوێت كە ئەحمەد حوختاربەگی جاف چەندە خۆشەویستی نەتەوە و خاك لەدڵ و ناخیدا گەورەیەو چۆن كێشەی خاك و نەتەوەكەی سەرتاپای ژیان و تەمەنی داگیركردوەو چەندە قوربانی داوە لەپێناو سەربەخۆی نەتەوەكەی و بەردەوام بەدڵێكی پڕ لەهیواوە ڕوانیویەتیە پاشا رۆژی گەلی كورد، هەموو هێزوو تواناو لێهاتوویی و دەسەڵات و سامانەكەی خۆی لەپێناو نەتەوەكەیدا سەرف كردووە و تادواهەناسە ئەو هەست و سۆزە گەورەی لەناخدا مایەوە و لەگەڵ خویدا بۆ ناوگۆڕەكەی بردووە.

ئەنجام:

لە ئەنجامی ئەم توێژینەوەیەدا گەشتین بەم دەرئەنجامانەی خوارەوە:-

1. بیری نەتەوەیی و سیاسی لە هەموو مرۆڤێكدا بەدی دەكرێت، بەڵام ڕەنگدانەوەی لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی

دیكە جیاوازە.

2. بیری نەتەوەیی هەر لە كۆنەوە لەناو ئەدەبی گەلانی جیهان هەبووە و بەدی كراوە، بەڵام بەشێوەیەكی وا بەرچاو و پێشكەوتوو نەبووە.

3. بیری نەتەوەیی لەناو ئەدەبی كوردیدا سەرەتا لەسەر دەستی شاعیر و بیرمەندی كورد (ئەحمەدی خانی)یەوە دامەزرا.

4. لەدوای (ئەحمەدی خانی) چەند شاعیرێكی دیكە ئاوڕیان لەو بابەت و بیرە گرنگە داوەتەوە كە ئەوانیش (حاجی قادر و فایەق بێكەس).

5. شاعیرانی كورد هەمیشە هەوڵیانداوە كە بە شیعرەكانیان  نەتەوەی كورد هۆشیار  بكەنەوە بەرامبەر بەو كێشە و گرفت و نەهامەتیانەی كە بوونەتە هۆی دواكەوتنیان لە كاروانی پێشكەوتنی گەلانی دونیا و هانیان بدەن بۆ خوێندن و فێربوون و بەشداریكردنی ڕاستەقینە لە چارەسەركردنی كێشەكانیان.

6. ئەحمەد موختار كەسێكی شۆڕشگێڕ و یاخیە و هەمیشە دژی دەسەڵاتی بنەماڵەیی و جیاوازی چینایەتی و چەوساندنەوەی هەژاران بووە.

7. دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی و یەكخستنەوەی هەموو پارچەكانی كوردستان لە ژێر یەك ئاڵای یەكگرتوو ئاواتی ئەو شاعیرە بووە.

8. ئەحمەد موختار توانی ڕێبازێكی نوێی گیانی نەتەوەیی بێنێتە ناو ئەدەبی كوردی و شیعری كوردییەوە، كە بووە بنەمایەكی گەورەی بابەتی نەتەوایەتی.

9. لەگەڵ ئەوەی كە زۆر سەركەوتووانە توانیویەتی باری خراپ و پڕ نەهامەتی و ئازاراوی میللەتی كورد بەشێوەیەكی واقیعیانە لەناو شیعرەكانیدا باس بكات، لە هەمان كاتدا گیانی یاخیبوون و شۆڕشگێڕانە لەناوەڕۆكی شیعرەكانیدا بەدیدەكرێت و هیوای گەورەی بە ڕۆڵەكانی نەتەوەكەی هەیە و هێزی كۆڵنەدان و بەردەوامی لەناخیدا بووەتە هەوێنی كۆمەڵێك شیعری بەرز و سەركەوتوو، كە لەناو لاپەڕەی مێژووی شیعری نەتەوەیی و سیاسی كوردیدا جێگای بەرز و دیاریان هەیە.

10. ئەحمەد موختار هەموو دەسەڵاتێكی سیاسی و پلە و پایەیەكی ڕەتكردووەتەوە و پشتی كردووەتە ئەو موڵك و ماڵەی كە هەیبووە. لەپێناو ئەوەی كە خەڵكەكەی ژێردەستە نەبێت.

11. شاعیر توانی لەو تەمەنە كورتەی كە تێیدا ژیاوە ڕێبازێكی تایبەت بەخۆی لە ئەدەبی كوردی دامەزراند و شیعرە نەتەوەییەكانی هەمیشە لە دەنگی خەڵك دەزرینگێتەوە.

12. مردنی دایك و باوكی و نەمانی تاهیر بەگی برای شاعیر كەلێنێكی گەورەی خستە ناو ژیانی ئەحمەد

موختارەوە، كە بووە هۆی ئەوەی كە خزم و كەسەكانی دژی بووەستنەوە.

13. ئەحمەد موختار كەسێكی خۆشەویست و هاوڕێیەكی دڵسۆزی شاعیرانی سەردەمەكەی خۆی بووە كە پێكەوە لە دیوەخانی ماڵ پاشادا ڕاو بۆچوونی ئەدەبی و نەتەوەیان تاوتوێ‌ دەكرد.

•••

       سەرچاوەكان:

        یەكەم: كتێبەكان

        سەرچاوەی كوردی

1. ئەكرەم میهرداد، ناسیۆنالیزم، چاپی دووەم ،چاپخانەی حەمدی، سلێمانی،2006.

2. ئەلبێرت كامۆ، مرۆڤی یاخی، و. ئازاد بەرزنجی، چاپی یەكەم، چاپ و بڵاوكردنەوەی ئەندێشە، سلێمانی، 2012.

3. ئەحمەدی خانی، شاعیر و بیرمەند و فەیلەسوف، ن.و.پ.د عێزەدین مستەفا ڕەسوڵ.چاپی یەكەم،چاپخانەی گەنج، سلێمانی، 2011.

4. ئەحمەد موختار جاف، مەسەلەی ویژدان، ساڵی چاپ 2010.

5. ئەحمەد شریف،  لە پێناو ڕۆشنبیرییەكی نەتەوایەتی شۆڕشگێڕدا، چاپی یەكەم، سلێمانی، 1999.

6. بەكر حمە صدیق، لاپەڕیەك لە مێژووی هەڵەبجە لە نێوان ساڵانی 1700-1958، چاپی یەكەم، چاپخانەی ڕۆشنبیری كوردستان،سلێمانی، 1997.

7. بورهان قانع، فەرهەنگی نوێ‌، چاپخانەی ڕەنج، چاپی دووەم، ساێمانی، 2003.

8. پرشنگ حمە أمین أحمد، فەرهەنگی یاد، چاپخانەی دیلان، چاپی دووەم، سلێمانی، 2006.

9. جەمال نەبەز، بیری نەتوەی كورد، چاپخانەی ئازاد، چاپی یەكەم، ستۆكهۆڵمن 1984

10. جەلیل ڕەوشەندل، ئاسایشی نەتوەی و سیستەمی نێودەوڵەتی، چاپی یەكەم، و.لە فارسییەوە. مستەفا شێخە، چاپخلنەی هاوسەر، هەولێر، 2009.

11. حەكیم مەلا صاڵح هەڵبجە لە ئامێزی مێژوودا، بەرگی دووەم،چاپی دووەم،چاپخانەی چوارچرا،سلێمانی،2011.

12. خەبات عبداللە، هەڵەبجە مەملەكەتی ژیان،چاپی یەكەم، سلێمانی. 2010.

13. خەسرەو جاف، مێژووی هۆزی جاف، چاپی یەكەم،هەولێر، 2013.

14. ڕێباز نەجمەدین مەلا محمد، ئەحمەد موختار شاعیری شۆڕگێڕ و بە ئەمەك، چاپی دووەم،چاپخانەی پیرەمێرد،هەڵەبجە، 2012.

15. مەسعود محەمەد،دیوانی حاجی قادری كۆیی.بەشی سێیەم،چاپخانەی ئاراس،چاپی دووە،هەولێر،2010.

16. شێخ محمدی خاڵ، شێخ محمدی خاڵ، بڵاوكراوەی ئاراس، چاپی دووەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر،2005.

17. شێخ علی، شارەكەم هەڵەبجەیە، چاپخانەی ڕوون(….) ،2012.

18. عێزەدین مستەفا ڕەسوڵ، دیوانی ئەحمەد موختار جاف،چاپی دووەم،چاپخانەی پەنجەرە،تاران، 2016.

19. عەلادین سەجادی، مێژووی ئەدەبی كوردی، چاپخانەی هەولێر،هەولێر، 1960.

20. عادل صدیق، هەڵەبجە 1889-1930، چاپی یەكەم،چاپخانەی سەردەم،سلێمانی، 2008.

21. عادل صدیق، چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی هەڵەبجە، چاپخانەی كەمال، سلێمانی، 2011.

22. عمر حاجی عینایەت هەڵەبجەی، هەڵەبجە شار و شارستانییەت ، چاپی یەكەم ،چاپخانەی پیرەمێرد، 2008.

23. عبدالكریم حمید عبدالكریم، ئەحمەد موختار جاف شاعیر و مرۆڤ، كۆمپیتەر و دەزگای چاپی پەخشی سەردەم، 2000.

24. عبداللە ئاگرین، شیعری سیاسی كوردی لە باشوری كوردستان، چاپی یەكەم، 1996.

25. عەتا قەرەداغی، وتاری ناسۆنالیزمی كوردی، چاپی یەكەم،بەرگی یەكەم,چاپخانەی ڕەنج, 2017.

26. فەرشاد شەریفی، فەرهەنگە زاراوەكانی فەلسەفەو زانستە كۆمەڵایەتییەكان، دەزگا و چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2017.

27. كۆمەڵێك نوسەر، ڕەهەندەكانی ناسیۆنالیزم، و. ئارام جەمال، چاپی یەكەم، خانەی وەرگێران، سلێمانی،2004.

28. مەسعود عبداخالق، ڕۆڵی عەلمانیەت لە دروستبوونی مەینەتی كورد، چاپی یەكەم، چاپخانەی رۆژهەڵات،هەولێر، 2014.

29. مەریوان وریا قانع، ناسیۆنالیزم و سەفە، چاپی یەكەم، چاپخانەی ڕەنج، سلێمانی، 2005.

30. مام جلال، كوردایەتی بزوتنەوەی ڕزگاری نەتەوایەتی گەلی كوردستان، چاپی سێیەم، چاپخانەی خەبات،(….)، 1966.

31. مەلا سامان هەڵەبجەی، گوڵستان ژیانی شاعیران و ناوداران، چاپخانەی هێڤی، چاپی یەكەم،هەولێر، 2013.

32. مەجید صاڵح، بیری نەتەوەی لای شێخ نوری شێخ صاڵح، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2016.

33. هەژار، فەرهەنگی هەم بانە بۆرینە، پەخش سروش، چاپی پێنجەم، تاران، 1385 ه.ق.

34. هیوا عزیز سەعید، ناسیۆنالیزمی كوردی، چاپی مەكتەبی بیر و هۆشیاری (ی.ن.ك)، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2003.

        دووەم: سەرچاوەی عەرەبی(كتێب)

1. أبو نڤال، جدل شیعر السوریە، الموسسە العربیە للدراسات و والنشر، بیروت، 1979.

2. ساگع الحصری، ماهی الومیە، ابحاپ و دراسات، گبعە الاول، دار العلم، خزیران (یونو) 1959.

3. د.سعد ناجی جواد، دراسات فی المسالە قومیە الكوردیە، گبع الاول، دارالعربیە للعلوم، بیروت، 2005.

4. د.محمد عاگف غیپ، قاموس علم الاجتماع، الهیئە المصریە العامە للكتاب، 1979.

5-ویس الابوبی، فصول فی النقد الشعر العربی الحدیپ، منشورات التحاد و الكتاب العربی، الدیمشق، 1989.

        سێیەم: گۆڤارەكان

1. مارف خەزنەدار، شیعری سیاسی كوردی، گۆڤاری كولێژی ئەدەبیات، ژمارە (15)، 1971.

2. مەریوان وریا قانع، نەتەوەو ناسیۆنالیزم، گۆڤاری ڕەهەند، ژمارە(16-17)، 2004.

3. باوكی سایە، سەرهەڵدانی بیری نەتەوایەتی، گۆڤاری دووربین، ژمارە(4)، 23/8/2014.

4. ئەكرەمی میهرداد، نەتەوایەتی و پۆست مۆدێرنیزم، گۆڤاری توێژینەوە، 1مارس(15)، هەولێر، 1ی نیسانی ساڵی 2005،.

5. بەختیار علی، سەدەی ناسیۆنالیزم بەرەو دانیشتنی زەمینەیەكی تیۆری، گۆڤاری ڕەهەند، ژمارە(10)، 10/9/2000.

6. ماهر عزیز، ناسنامەی نەتەوەی كورد گۆڤاری توێژینەوە، ژمارە(4) تشرینی یەكەمی 2005.

        چوارەم: نامەكان

1. ئارام قادر محمد، ڕۆڵی شیعر لە بزافی ڕۆشنگەری كوردیدا، تێزی دكتۆرا، زنكۆی سلێمانی، 2010.

2. عبداللە ئاگرین، شیعری سیاسی كوردی، نامەی ماستەر، كۆلێژی ئەدەبیات، زانكۆی صەلاحەدین، 1994.

3. فەرهاد قادر كریم، ڕێبازی شیعری كاكەی فەلاح، نامەی ماستەر، زانكۆی سلێمانی، 2006.

4. دكتۆر عبداللە یاسین علی ئامێدی، هۆنراوەی بەرگری لە بەرهەمی چەند شاعیرێكی كرمانجی سەروو،1939-1970، هەولێَر، 2005، (نامەی دكتۆرا).

5. دكتۆر عبداللە عزیز حالید، كاریگەری بیری نەتەوەی لە گەشەسەندنی كورتە چیرۆكی كوردی كوردستانی عێراق، نامەی دكتۆرا ، زانكۆی صەلاحەدین، 1999

        پێنجەم: ئینتەرنێت

1. Wilkinson paul international relation a Very short introduaction oxford university press New york 2007.

2. Horn by, A. S Oxford Advanece Learnes Dictionary, sixth ed. Oxford University press 2000.

3. Bollaffi, Guoido and others, Dictionary of  Fthnicity and culture, SAG publication, Lpndon.

4. WWW.AR. Wikipedia. Org . wiki                              (القومیە-عربیە)                  5. www, Almaany.com. quran                    سایتی ڕەسمی المعانی(قوم)                             6. www.Ejabat. Google.Com/ ejabat threat?  Tid                         بەرواری سەردان  5/10/2014