نووسینی: كەمال نووری مەعروف
كوردستانی باشوور لانكەی شارستانییەت و مێژووی دێرینە, بەهەر ناوچەیەكدا بگەڕێیت دەوڵەمەندە بە پاشماوەی شوێنەواری لە گرد‌و تەپۆلكە‌و ئەشكەوت‌و پەنا بەردین كە پاشماوەكانیان لە ئاسەوار داستانی مێژوویەكی دێرینی ناوچەكە دەگێڕنەوە. نموونەی لەبەرچاویش بۆ ئەو شوێنەوارانە زۆرن كە لە پێشیانەوە ئەشكەوتی شانێدەر‌و هەزارمێرد‌و قەڵاچەرمووی ناوچەی چەمچەماڵا دێن. بۆیە گرنگیدان بە شوێنەوارەكان‌و سەردانیان لەلایەن شوێنەوار ناسانی كوردەوە ئەركێكی نیشتیمانی گەورەیە كە دەبێتە هۆی فراوانكردنی زانیارییان لە سەریان, لەهەمان كاتیشدا كاریگەری دەبێت بۆ زیاتر پاراستنیان لە دەستدرێژی بازرگانەكانی شوێنەوار.
شوێنی ئەشكەوتەكە:
شوێنەواری كوڕو كچ دەكەوێتە پشت گوندی شۆڕناخ لە ناوچەی سورداش(2), كە دەتوانین بەڕێگەی گوندی (گەورەدێ) لە ناوچەی تەیناڵا(3) بیگەینێ. شوێنەوارەكەش دەكەوێتە خۆرهەڵاتییەوە‌و دەڕوانێت بەسەر شیوی چەمی ڕێزان.
ناولێنانی:
ئەشكەوتەكە لە ڕووی شاخەكە لە بەرزی 2مەتر لە زەویەكەی هەڵكۆڵراوە. ئەو كەسەی بیەوێت دیدەنی شوێنەوارەكە بكات, دەبێت لە گۆشەی لای چەپیەوە بۆی سەربكەوێت لەبەرئەوەی دەتوانێت بەئاسانی بۆی سەربكەوێت بێئەوەی پێویستی بە هۆكاری سەركەوتن هەبێت.
ناسینی شوێنەوارەكە بە ئەشكەوتی (كوڕو كچ) دەگەڕێتەوە بۆ دەماودەم كە وتنی چیرۆكێك لەسەر زمانی دانیشتوانی ناوچەكە, هەروەكو دەڵێن: كورو كچێك لەدوو تیرەی جیاواز بەرلە ڕۆژگاری ئەمڕۆ یەكتریان خۆش ویستووە. بۆیە بڕیاریان داوە پێكەوە خێزان دروست بكەن, بۆ ئەمە هۆدەو هەیوانێكیان دروست كردووە بۆ ئەوەی بەخۆشی ژیانی تێدا بەسەر بەرن(4).
وەسفی ئەشكەوتەكە:
ئەشكەوتەكە پێكهاتووە لە هەیوانێك‌و ژورێكی هەڵكۆڵراو لەبەردی شاخەكە, درێژی هەیوانەكە (10,5) مەترەو پانییەكەی (20,20) مەترەو بەجوانی دەرهێنراون. لەبەشی سەرەوەی هەیوانەكەدا بەمانا لەبنمیچەكەیدا دووكۆڵەكە بەرچاو دەكەون لە بەردەكەی دەرهێنراون، تەریبن و بۆ پێشەوەی هەیوانەكە هاتوون, درێژی هـــەریەكێكیان (2,5) مەترەو پانییەكەی (60) سانتیمەترە و ئەستورییان (50) سانتیمەترەو لە بنمیچەكە دەرهێنراون‌و پێوەی نووساون، نێوانی هەردوو كۆڵەكەكەش (1,80) مەترە. لەبەشی دواوەی دووكۆڵەكە هاوتەریبەكەدا پاشماوەی دووكۆڵەكەكەی بنك خڕی هاوشێوە بەرچاو دەكەون كە هەریەكێكیان بەبنكی كۆڵەكەی بنمیچەكەوە نووساوە, واتە لە بەردی هەیوانەكە دەرهێنراون, تیرەی هەریەكێكیان (60) سانتیمەترە. وادیارە لە ڕۆژگاری خۆیدا ئەو دووكۆڵەكەیە گەیشتوونەتە تەختی هەیوانەكە, بەڵام لەسەردەمێكی تردا شكێنراون بێئەوەی پاشماوەیان مابێت جگە لە پاشماوەی ئەو دووبنكە, كە بەبەرزییەوە لەبەرچاو دیارن.
لە نێوان ئەو دوو كۆمەڵەكەیەداو لەبەشی خوارەوەی هەیوانەكەدا دەرگایەك لەبەردی شاخەكە دەرهێنراوە كە بەهۆیەوە بە ژورێك دەگەیت, بەرزی دەرگاكە (1,15) مەترەو پانییەكەی (80) سانتیمەترە. لەبەردەمی ناوەوەی دەرگاكەدا قاڵدرمەیەك لە بەردەكە دەرهێنراوە‌و لە شێوەی هێڵێكدا ڕاكێشراوە درێژییەكەی (1,40) مەترەو پانییەكەی (75) سانتیمەترە لە شێوەیدا دەچێتەوە سەر ئەوەی لەبەردەم دەرگا بەردینەكەی زیندانی زوحاك دەرهێنراوە لەگوندی (نەوێ)ی ناوچەی خورماڵا(5).
كەلەدەرگاكەوە دەچیتە ناو ژورەكە بەرزییەكەی بۆ تەختی ناوەكەی (17) سانتیمەترە, لێرەدا خۆت لەبەردەم ژورێكی لاكێشیدا دەبینیتەوە, درێژییەكەی (2,10) مەترەو پانییەكەی (1,53) مەترەو بەرزییەكەی (1,35) مەترە. ژورەكە پێكهاتووە لە (2) بەش واتە لە سەكۆیەك‌و گۆڕێك كە لەبەردەمی دەرگاكەوە دیارن.(نەخشەی ژمارە/2) ئەوەی لای ڕاستی گۆڕێكە درێژییەكەی (1,35) مەترەو پانییەكەی (90)سانتیمەترەو قوڵییەكەی (60) سانتیمەترە, لێوارێكی لەبەشی سەرەوەیدا لەناوەوە بۆ هەڵكۆڵراوە پانییەكەی (8) سانتیمەترەو بەهەمان شێوەش بەرزییەكەی. بەشێك لە لێواری چەپی ماوەتەوە, بەڵام لێواری لای ڕاستی شكاوە, ئەمەش بۆ ئەوە دروستكراوە لەكاتی دانانی ئێسكبەندی مردووەكە لەناو گۆڕە بەردینەكەدا بەتەختە بەردێك سەری گۆڕەكە بگرن كەدابەزیوەتە سەر ئەو لێوارانەی, ئەوەی لای چەپی ژورەكە پێكهاتووە لە سەكۆیەكی لاكێشی كە بەجوانی سافكراوە, درێژییەكەی بەقەوارەی درێژی گۆڕەكەیە‌و پــــانییەكەی (57) سانتیمەترەو بەرزی سەكۆكەش لە گۆڕەكەوە (80) سانتیمەترە.
بەلای منەوە هۆكاری دروستكردنی ئەو سەكۆیە بۆ ڕاكێشانی لاشەی مردووەكە بووە لەسەری بۆ ئەوەی ئێسك‌و پروسكەكەی لە گۆشتەكەی جیاببێتەوە‌و بیخەنە ناو گۆڕەكەوە. وادیارە ئەمە داب‌و نەریتێكی ئاینی بووە لەسەردەمی گۆڕەكەدا پەیڕەو كرابێت كە پەیوەندی بە ئاینزانی مردووەكەوە هەبوە. بەدوریشی نازانم ئەو سەكۆیە دواتر لەكاتی سەردانی گۆڕەكەدا بۆلای مردووەكە بۆ ئەو ماوەیە كە ماونەتەوە بۆ دانیشتنیان سوودیان لێ دیبێت, ئەوەش بەكردنەوەی دەرگای گۆڕەكە ئەنجام دراوە هەروەكو لەسەردەمی ئەشكانییەكاندا (250پ.ز- 227ز) پەیڕەو كراوە, نموونەش بۆ ئەمە گۆڕەكەی دەشتی كۆیسنجەقە كە بەخشتی سوور دروستكرابوو(6).
ڕای ئێمە بەرامبەر ئەشكەوتی كوڕو كچ:
هەروەكو لای شارەزایانی شوێنەوار دیارە لە ناوچەی سلێمانیدا گۆڕی بەردینی هەڵكۆڵراو زۆرە كە پسپۆڕان ڕۆژگاریان بۆ سەردەمە جیاجیاكان دەبەنەوە, لەوانە گۆڕە بەردینەكەی قزقاپان‌و ئەوانەی بازیان‌و شاخی باوە شاسوار لە كفری‌و بانی خێڵان‌و (نەوێ) لە ناوچەی خورماڵا. بۆیە بەباشی دەزانین بەراوردێك لە نێوان گۆڕی ئەشكەوتی كوڕو كچ‌و ئەوانی تردا بكەین بۆئەوەی بگەینە ئەنجامێك لەوە تێبگەین وەكو سەردەم كامیان كۆنترن.
بەراوردێك لە نێوان هەیوانەكەی ئەشكەوتی كوڕو كچ لەگەڵا هەیوانەكەی ئەشكەوتی قزقاپان(7), دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە لەهەندێ پێوانەدا ڕوو بەڕوو دەبنەوە‌و دەچنەوە سەریەك, هەروەها لەڕووی هەڵكۆڵین‌و دەرهێنانیاندا هاوشێوەن، وادیارە شارەزایی كەلتوری سەردەمێكیان پێوە دیارە كە لەژێر كاریگەری مەزەبی ئاینی میترابیدا دروستكراون. جگە لەوانەش هەروەكو ئاماژەمدا لە هەندێ پێوانەشدا یەكدەگرنەوە, نموونەش بۆ ئەمە لەهەردوولادا بەرزی هەیوانەكە چوار مەترەیە. بەڵام لەڕووی درێژی‌و پانیانەوە جیاوازن واتا هەیوانەكەی كورو كچ بچوكتر دەرهێنراوە. ئەم جیاوازییەش پێدەچێت پەیوەندی بە كەسایەتی ناوگۆڕەكەوە هەبێت. ئەو دوو كۆڵەكەیەی كە بە بنمیچی هەیوانی ئەشكەوتی (كوڕ و كچ)بەرچاو دەكەون كە هەریەكێكیان پاشماوەی بنكی كۆڵەكەیەكی لەژێرەوە پێوەلكاوە لەشێوەدا ناچنەوە سەر كۆڵەكەكانی بنمیچی ئەشكەوتی قزقاپان لەبەر ئەوەی ئەمەی دوایی بەشێوەی سیانی لە بنمیچەكەی دەرهێنراوە كە لەدوولای بەرامبەری یەكتری لەسەر تاجی دووكۆڵەكە ئایوینیەكە دانراون و شێوەیەك لە خانوبەرەی كوردی لە كوردستان نیشان دەدات. ئەوشێوە تەرزە خانووە لەسەردەمی (ماد)(8)ە وە هەتاكو ڕۆژگاری ئەمڕۆ لەناومانا باوە كە بەزۆری بەگوندەكانی ناوچەی هەورامانەوە دیارە. پاشماوەی ئەو دوو كۆڵەكەیەی (كوڕ و كچ) كە لە بنمیچی هیوانەكەدا هاتوونەتە خوارەوە هەرچەندە بەخڕی شێوە لولەیی دەرهێنراون بەڵام ناچنەوە سەر شێوەی كۆڵەكەكەی (ئایۆنی)(9)، بەڵكو هاوشێوەی كۆڵەكەی (دوری)ن كەبەر لە كۆڵەكەی (ئایۆنی) لە كوردستاندا مادەكان لەوجۆرە گۆڕە بەردینانەدا بەكاریان هێناوە, یان لە پەرستگاو ڕووی كۆشكەكانیاندا, پێدەچێت كەلتورێكی گوێزراوەبێت لە شارستانێتی یۆنانی كۆنەوە هاتبێت بۆناو فەرهەنگی شارستانێتی (ماد). كۆڵەكەی كەلتوری (دوری)ش ساناترین شێوەی كۆڵەكەیەو لەشێوەی لولەییدا دروستیان كردووە كە مێژووەكەی بۆ (700 پ.ز– 350 پ.ز ) دەگەڕێتەوە, دەركەوتنیشی پەیوەستە بەقۆناغی كلاسیكییەوە.
بەراوردێك لەنێوان ژوورەكەی ئەشكەوتی (كوڕو كچ)و (3) ژوورەكەی ئەشكەوتی (قزقاپان) دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی ژورەكەی (كوڕو كچ ) لە پێوانەدا هاوشێوەی ئەوانی تر دەرهێنراوە. لەسەرو ئەوەشەوە دەتوانین هەمان بەراورد لەنێوان گۆڕەكەی (كوڕو كچ)و گۆڕەكانی ( قزقاپان)(10)دا بكەین, بەو هۆیەوە دەگەینە ئەو ڕایەی كە دەتوانین بڵیین هاوشێوەن‌و وەكو یەك دەرهێنراون, بەڵام لەڕووی پێوانەیاندا لەهەندێ سەرەوە یەكدەگرنەوە‌و لە هەندێكی تردا جودادەبنەوە؛ واتا، لە قووڵی‌و پانییاندا یەكسانن‌و لە درێژییاندا جیادەبنەوە, لەوەش زیاتر لە ژوورەكەی (كورو كچ)دا سەكۆ هەیە بەڵام لە قزقاپاندا بەرچاو ناكەوێت.
بەراوردێكی تر لەشێوەی هەڵكۆڵین‌و دەرهێنانی شێوەی دەرگای ئەشكەوتی (كورو كچ )و دەرگای ئەشكەوتی قزقاپاندا دەرئەكەوێت كە ڕووە‌و خۆر دەرهێنراون ئەوەش دەمانگەیەنێتە ئەو خاڵانەی خوارەوە:
1. ئەوكەسەی گۆڕەكەی ( كوڕو كچ)ی لەبەردی شاخەكە بۆ هەڵكۆڵراوە بەپێی بەڵگە شوێنەواریەكان‌و سەرچاوەكانی مێژووی دێرین‌و داب‌و نەریت دەبێت لە ڕۆژدا مردبێت. ئەم دیاردەیە لە گۆڕەكەی (زوحاك)(11)یشدا لە گوندی (نەوێ) دووبارە بۆتەوە, هەروەها لەهەندێك لەو گۆڕانەی ناوچەی دێلێژە‌و قەرەداخ(12) و شاخی باوە شاسوار لە كفری(13)و ناوچەی بازیان‌و بانی خێڵانیش دا بەرچاو دەكەون. هەرچەندە ئەمانەی دوایی بۆ سەردەمێكی دواتر دەگەڕێنەوە بەڵام داب‌و نەریتی مردو ناشتنەكە بەپێی ئاینزاكە بەردەوامی هەبووە.
2. دانانی دەرگا ڕووە‌و خۆر لەهەردوو قسنەكەدا پێدەچێت شێوەیەكی تری دیاردەكانی پەرستنی سروشت نیشانبدات بەوشێوەیەی كە مردووەكەی ناو گۆڕی ( كورو كچ ), یان (قزقاپان) خۆر پەرست بووە، واتە میترایی, ئەمە بەهەمان شێوە كەسی ناو گۆڕەكەی زوحاكیش، لە گوندی (نەوێ)، دەگرێتەوە. ئەمەش پێچەوانەی ئەو ڕایانەیە كە هەیە لە پسپۆڕان سەردەمی ئەو دووگۆڕە بەوەی زیندانی زوحاكیشەوە بۆ سەردەمی مەزداپەرستی، واتە ئاینی زەردەشتی، دەبەنەوە كەبەلای منەوە دووركەوتنەوەیە لە ڕستی ئاینزای خاوەنی ئەو پاشماوانە‌و مێژووە كۆنەكانیان, هەرچەندە ئاینی زەردەشتیش لەئاینی خۆر پەرستییەوە وەرگیراوە كە سەرچاوەكەی ئاینی ڤیدایی هیندییە.
3. بەراوردێكی تر لەنێوان پاشماوەی ئەو كڵوم كردنەی دەرگای ئەشكەوتی ( كوڕو كچ )و دەرگای ئەشكەوتی ( قزقاپان )و پاشماوەی كڵۆم كردنی دەرگای زیندانی زوحاك لە ناوەوە وادیارە هەرسێكیان پاشماوەی كەلتورێكیان پێوە دیاربێت. ئەو جۆرە داخستنەی دەرگاش لە ئێستادا تەنیا لە لادێكانی كوردستانا بەرچاو دەكەوێت. ئەمەش دیاردەیەكە بە گۆڕە بەردینە دۆزراوەكەی (قەڵاێ زێو)(14) یشەوە دیارە كە بۆ میرێك یان پادشایەكی (سكایی)(15) دەگەڕێتەوە. بۆیە دەتوانین بڵێین كەلتوری دروستكردنی ئەم جۆرە گۆڕانە پێدەچێت لە سەرچاوەیەكەوە هاتبێت، واتا گوێزانەوەیە. ئەم شێوەیە دەمانخاتە سەر ئەو باوەڕەی كە هونەری دروستكردنیان لە سكایی, یان ئۆرارتییەوە وەرگیرابن. بۆیە بەپێی ئەو دیاریكردنە دەتوانین دروسكردنیان بكەین بە (3) بەشەوە:
ا. گۆڕە هەڵكۆڵراوە بەردینەكانی سكایی‌و ئۆراتی.
ب. گۆڕە بەردینەكانی سەردەمی (ماد) كەلە قزقاپان‌و (كوڕ و كچ) و (زیندانی زوحاك) لە ناوچەی سلێمانی خۆیان دەبیننەوە, هەروەها گۆڕە بەردینەكانی (دوكان داود)و (سورخ دە)و (شیرین‌و فەرهاد)و گەلێی تریش سەرچاوە هەڵدەگرن‌و كاریگەری شارستانێتی یەكەمیان بەسەرەوەیە.
ج. گۆڕە بەردینەكانی سەردەمی هاخامەنشی (550 – 331 پ. ز) لە ئێراندا كە لەناویانا گۆڕەكەی داریۆشی یەكەم دێت, كە دروستكردنەكەی لە كەلتوری (ماد)ەوە گوێزراوەتەوە. بەودابەشكردنەش دەتوانین بڵێین سەردەمی هەڵكۆڵینی گۆڕی كورو كچ دەگەڕێتەوە بۆ نیوەی دووەمی سەدەی حەوتەمی پ.ز، واتە بۆ ئەو ڕۆژگارەی دەسەڵاتی سەربازی‌و شارستانیەتی ماد لە كوردستانی ئێران لە ناوچەی بۆكان بڵاو بووە. بۆیە وەكو قۆناغ گۆڕەكەی ( كوڕو كچ ) بەر لە گۆڕەكەی (قزقاپان) دادەنێن, واتە دروستكردنەكەی دەبەستینەوە بە گۆڕە بەردینەكانی ( نەوێ ) یان ( دوكان داود )ی ناوچەی كرماشان(16) .
سەرئەنجام:
بەم شێوەیە سەبارەت بە ناسنامە‌و سەردەمی ئەو پاشماوە شوێنەوارییە دەتوانین بڵێین: ئەشكەوتی ( كوڕو كچ ) گۆڕێكی بەردینی هاوشێوەی ئەشكەوتی ( قزقاپان )و فەقرەقاو (دوكان داود)و (سۆرخ دە)و گەلێكی ترە, پێدەچێت بۆ سەرەتای سەرهەڵدانی دەستەڵاتی (ماد) بگەڕێتەوە, یان كەمێك دواتر لەنیوەی دووەمی سەدەی حەوتەمی پ.ز هەروەكو ئاماژەم دا. لەوانەشە هەروەكو شارەزایان دەڵێن گۆڕی (فراوەرتیس)(17)ی پادشای ماد بێت, كە باوكی (كەیخوسرەو)ی گەورە پادشای ناوداری مادە, هەروەكو ( هێرۆدۆت )ی باوكی مێژوو دەڵی لە هێرشێكدا بۆسەر وڵاتی ئاشوور كوژرا, پێدەچێت لەو شوێنەدا خرابێتە گۆڕەوە.
•••
پەراوێزەكان:
1. بەمەبەستی وەرگرتنی زانیاری لەسەر ئەو پاشماوە دێرینەی سەردەمی ماد لەماوەی كاركردنمدا لە شوێنەوار چەند جارێك سەردانی ناوبراوم كردووە, دواجاریان دەگەڕێتەوە بۆ زستانی 2008 بە كامێراش لەلایەن بەڕێز دلێر حمە عەلی وێنەی زۆری گیرا.
2. شیكردنەوەی ناوەكە واهاتووە كە بنەچەكەی (سورئاش)ە و بەمانای (ئاشی سوور) دێت لە زمانی كوردیدا, یان (سوولی تاش) بەمانای بەردێك كە ئاوی زۆرە لە زمانی توركیدا, یان (سوورتاش و سوورداش ) لە زمانی توركیدا لێرەدا وشەی (سوور) بەمانی سووڕانەوە دێت‌و (داش) یان (تاش) بەمانای (بەردە) و بە لێكدانی وشەكە ئاشی ئاو دەگەیەنێت.
بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە : المحامی جمال بابان. اصول اسماء المدن و الموقع العراقیة. ج 1 بغداد، 1989. ص 168.
3. مامۆستا تۆفیق وەهبی لەبارەی وشەی (تەیناڵا)ەوە دەڵێ: ناوێكی مەغۆلییە و گوندەكە و ڕوبارەكەش بەناوی یەكێك لەو مەغۆلانەوە ناونراوە, لەوانەشە هەر ئەو مەغۆلە خۆی خاوەنی ناوچەی بازیانیش بوو بێت. بۆئەمە (جۆینی) وەبیرمان دێنێتەوە كە دەڵی: سەركردەیەكی مەغۆلی ناوی (تایناڵا نویین) بوو بەمانا میر تەیناڵا كە بە سوپایەكەوە هێرشی بردۆتە سەر خوارزم لەساڵی 1220ز.
4. ئەم چیرۆكەم لەدەمی بەڕێزحاجی حەكیمی (گەورەدێ) وەرگرتووە كە ئێستا لەژیاندا نەماوە, وەكو ناو پەیوەندی بە شوێنەوارەكەوە هەیە, بەڵام وەكو مێژوو دورە لە ڕاستییەوە.
5. بۆ شیكردنەوەی ناوی خورماڵا بۆ چوونی زۆر هەیە، بەڵام لەناویاندا بۆچوونەكەی مامۆستایان بشیر فەرەنسیس و كورگیس عەواد وەردەگرین هەروەكو دەڵێن بنەچەی ناوی خورماڵا لە (گوڵا عەنبەر)ەوە هاتووە كە مانای (گوڵی عەنبەر) دەگرێتەوە. (سپایزەر)یش هەمان ڕای هەیە‌و وای بۆ چووە كە (گوڵا عەنبەر)ەوە گۆڕانی بەسەردا هاتووە و لە (گورمیاڵا) و (گورماڵا)ەوە گۆڕاوە بۆ خورماڵا هەروەكو لە (ئەربیل) یشدا دەردەكەوێت.
المحامی جمال بابان. نفس المصدر السابق ص 106.
6. كەمال نوری مەعروف. هەندێك شوێنەواری دێرینی بەرلەمێژوو و مێژوویی كوردستان, بەڕێوبەرێتی چاپ و بڵاوكردنەوەی سلێمانی 2010 لا 379.
7. كمال نوری مەعروف. مجلة سومر. عدد 38 / 1982. ص309.
8. بەڵگەی دكتۆر سافراستیان, كەدەڵێ گەلێك نەبووە بەناوی (ماد) بەهۆی ئەوە بووە كە لە مۆرە لوولەییە مێخییەكاندا وشەی (میدا) لەبنەڕەتدا بەمانای خاك یان وڵات دێت، هەروەكو دەگووترێت (میدا گۆتیۆم) بەمانای وڵاتی (گوتو), یان (مید ئیلام) بە مانای وڵاتی (ئیلام). بابلیەكانیش هەر بەوجۆرە كەوتوونەتە هەڵەوە بەهۆی ئەوەی زانیارییەكانیان لە سۆمەرییەكان وەرگرتووە. سەبارەت بە وشەی (میدا) وایانزانیوە كە ناوی وڵاتێكی ناسراوە, یان گەلێكە لە گەلەكان, لەگەڵ ئەوەشدا نەیانتوانیوە سنووری ئەو وڵاتە دابنێن, یان دەستنیشانی ئەو گەلە بكەن. ئاشورییەكانیش بە هەمانشێوە ئەو هەڵەیان لە بابلییەكانەوە گواستۆتەوە, ئێرانییەكانیش هەروەكو خۆی لە ئاشورییەكانیان وەرگرتوو. نووسەرە ئەوروپیەكانیش بەهەمان دەستوور لە نووسەرە یۆنانییە كۆنەكانیان وەرگرتووە. بۆ ئەمە بڕوانە: الدكتور شاكر خصباك. الاكراد. دراسة جغرافیة اثنوغرافیة. بغداد 1972 ص 513.
9. كۆڵەكەی ئایۆنی لەچاخی شەشەمی پ.ز لە وڵاتی یۆناندا دەركەوتووە و لە نیوەی دووەمی هەمان چاخدا بەتەواوەتی لە ناوچەكانی دەریای ئیجە‌و ئاسیای بچوكدا بڵاو بۆتەوە. بڕوانە: د. تقی الدباغ . محاضرات علی طلاب كلیة الادب. قسم الاثار القدیم. التاریخ الیونانی. السنة الثالثة 1967- 1968.
10. قزقاپان: ناوێكی توركییە بە مانای كچ ڕفاندن دێت. وادیارە ناولێنانەكەی بەوشێوەیە بۆ سەردەمی دەستەڵاتی تورك دەگەڕێتەوە لە كوردستاندا كە ماوەی 400 ساڵی خایاندووە و لەجەنگی جیهانی یەكەمدا لەساڵی 1918 ئەو دەستەڵاتەیان كۆتایی هاتووە.
11. زوحاك: لە داستانی كاوەی ئاسنگەردا ناوی هاتووە بەوشێوەیەی كە پادشایەكی زۆردار بووە. ئەو ناولێنانەی مەبەست لە (ئاستیاگس)ی دواپادشای (مادە) و سەرچاوەكانی ئەرمەنی بۆ مێژووی كۆن بە باڵایاندا بڕیوە. بۆ زیاتر زانیاری لەسەر ئەو پادشایە بڕوانە: د.فؤاد حمه خورشید. اصل الكورد واللغة الكردیة. الطبعة الاولی 2011. دار سردم للطباعة و النشر ص41-55
12. قەرەداخ : لە زمانی توركیدا بە شاخی ڕەش هاتووە كە بەلای مامۆستایان (تەها باقر و فوئاد سەفەر) بەڵگەی بوونی دارستانی ڕەش دەگرێتەوە كە شاخەكەی داپۆشیوە. بۆ ئەمە بڕوانە: طه باقر و فؤاد سفر. المرشد الی مواطن الاثار و الحضارة. نفس المصدر السابق ص22.
13. كفری: نزیكە لە وشەی (كفر) كە جۆرێك لە (قیرە) بە زمانی عەرەبی, یان لە وشەی (كبرو) وەرگیراوە كەمانای قیر دەگرێتەوە لە زمانی بابلی و ئاشووریدا. بۆیە بەو ناوە ناسراوە لەبەر ئەوەی قیری تێدایە. بڕوانە: جمال بابان. اصول اسماء والمدن و الموقع العراقیة ج 1 نفس المصدر السابق ص255.
14. اردشیر خدادادیان. اریاهاومادها. نشر به دید 1379. ص184.
15. عباس قدیانی. تاریخ ادیان و مذاهب درایران. تهران 1374. ص71. (سكا): لقێكن لە گەلانی ئاری نەژاد, لە زمانەكانی ئەوروپادا بە گەلی (سیت) ناسراوە. لەسەرەتادا لەگەڵا گەلانی هیند‌ۆ ئەوروپیدا ژیاون بەڵام دوایی كۆچیان كردوە. ڕووسەكانی ئێستا بە باپیرە گەورەی خۆیانی دادەنێن.
16. گور دخمەهای كرماشان. سازمان میراث فرهنگی كشور 1379.ص23.
17. مجلة الكتاب. العدد الثانی. تموز 1958. السنة الاولی ص8.
