ئایدۆلۆژیا وەك ئامڕاز ..
نووسینی: شكار یوسف حسن
یەكەم دەركەوتەی ئەم چەمكە دەگەڕێتەوە بۆ نوسەر و فەیلەسوفی فەرەنسی دیستات ترەیس (1755 – 1836) لە لێكۆلینەوەكانی دەربارەی هزر لەكۆتای سەدەی هەژدە لە كتێبێكیدا بەناوی (رەگەزەكانی ئایدۆلۆژیا) مەبەستی ترەیس لە ئایدۆلۆژیا زانستی هزرەكانە یاخود ئەو زانستەیە كە لە چەندێتی راستی و دروستی یان هەڵەی هزرەكان دەكۆلێتەوە. بەگشتی ترەیس چوار مەبەستی هەبووە لەناونانی ئەم زاراوەیە:
– ترەیس مەبەستی بو كەمانای ئەندێشە ناسی یان زانستی ئەندێشەكان شرۆڤە بكات.
– شێواز یان نمونەیەكی كۆماۆی خوازی لیبراڵ
– مانایەكی سوكایەتی ئامێز بەمانای نیهیلی فكری ورەفتاری هەروەها جۆرێك لەرادیكاڵیزمی ترسناك
– مەبەستی كەم بایەخ یان رەنگدانەوەی دوكترینی سیاسی كارل مەنهایم هەوڵیداوە چارەسەرێك بۆ چەمكی ئایدۆلۆژیا بدۆزێتەوە لەدانراوێكیدا بەناوی (ئایدۆلۆژیا و یۆتۆپیا).
بەبۆچونی مەنهایم چوار چێوە فكریە ئایدیالیەكان و بەهاسیاسیەكان لەسیستەمی كۆمەڵایەتی و ئابوریەوە لەدایك نابن ,بیرو باوەڕو هزرلای مەنهایم لەژێرخانی ئابوری چینێكەوە سەردەرناكات بەڵكودەگەڕێتەوە بۆ پەیوەندیكردن لەژیان و ئەو رەفتارە باوانەی لەنێوان كۆمەڵگە كاندا لەبواری كۆمەڵایەتی و لە چوار چێوەی فرەلایەندا هانا ئارنێت لەكتێبی بنەماكانی تۆتا لیتاریزمدادوچەك بەیەكەوە گرێدەدات ئەوانیش چەمكی تۆتالیتاریزم و ئایدۆلۆژیان .ئارنێت پێی وایە تۆتالیتاریزم كارلەسەر حەتمیەتی غەیبانی دەكات واتە تۆتالیتاریزم سودلەتەكنە لۆژیاو توندو تیژی وەردەگرێت بۆپاراستن و مانەوەی لەدەسەڵاتدا توندوتیژی دەكاتە یاسایەكی حەتمی و پاساوی زانستی و مێژووی پێدەبەخشێ.ئەم گواستنەو ترسناكەی تۆتالیتاریزم لە حەتمیەتی غەیبانیەوە بۆ حەتمیەتی زانستی دەبەستێتەوە بەزاراوەی ئایدۆلۆژیاوە لەچاخی نوێدا.ئارنێت دەڵێت هەمو ئایدۆلۆژیایەك لەهەناوی خۆیدا تۆوی تۆتالیتاریزمیان تێدایە وەلە سەدەی بیستەمدا دوئایدۆلۆژیا لەهەمو ئایدۆلۆژیاكانی تر زیاتر توانیان حەتمیەتی زانستی بكەن بەبەری ئایدیا ترسناكەكانیاندا ئەوانیش راسیزم و بولشەفیزم بون ئایدۆلۆژیای سیاسی بریتیە لەكۆمەڵێ بەهای بنەرەتی وێنەیەكی مەعریفی و هەستی كەپەیوەندی هەیە بەشتێ لەشتەكانەوە وەدروست دەبێت لەنێوان هێزە كۆمەڵایەتی و سیاسیەكان.ئایدۆلۆژیای سیاسی وەستاوە لەسەر دابەشكردنی هزری سیاسی وچارەسەری ئایدیاكان لەنمونەی رەوای دەسەڵات ودروستكردنی سەركردەو شێوازی فەرمانرەوای. ئایدۆلۆژیا بەكۆمەڵێ شێواز بەكاردێ:
– لەچوار چێوەی دیالۆگی سیاسیدا .
– ئەندامانی كۆمەڵگە رێكدەكەون لەسەر كۆمەڵێ بەهای هاوبەش و دڵسۆزیان بۆی .
– ئایدۆلۆژیا بیرو كرداری تاكەكان دیاریدەكات .
– رۆڵی هەیە لەچوار چێوەی دروستبونی كەسێتی مرۆڤ . چونكە مرۆڤ هەڵسوكەوت لەگەڵ چواردەوریدا دەكات.
ئایدۆلۆژیا دابەش دەكرێت بۆ دوبەش بەشی یەكەم بریتیە لە ئایدۆلۆژیای بەشەكی كەكورت دەبێتەوە لەبواری سایكۆلۆژیای تایبەت .ئەم بەشەی ئایدۆلۆژیا بەمانای كۆمەلێ ئەفكارو ئاراستەی تایبەتە بەشێكە لەواقعی كۆمەڵایەتی .بەڵام بەشی دوەمی ئایدۆلۆژیا پەیوەندی بەبواری گشتیەوە هەیە كەپێك دێت لەكۆمەڵێ بیرو بۆچون و هەڵوێستی باو لەهەر سەردەمێكدا لەوێنەیەكی مێژویدا .كەئەم بەشە ئایدۆلۆژیا دەهێنێتە خانەی لۆژیكی وئەقڵیەوە .دەوەستێ لەسەر كۆمەڵێ جیاوازی ئاراستە فكریەكان بەگشتی و باوی لەرۆحی سەردەم.
ئایدۆلۆژیا ئاماژەیە بۆوشەیەك كۆمەڵێكی پەیوەندیدار لەبیروبۆچون و پرەنسیسپەكانیان كەهەر بەرەو پێش چونێ بۆكردەوەدانیان بەپێی فكرەكانیانە كەجێگیربوە لەنێوان كۆمەڵێ لەتاكەكان.ماركس و ئەنگلس لەكتێبی ئایدۆلۆژیای ئەڵمانیدا رەخنە لەئایدیالیستە ئەڵمانیەكان دەگرن بەگشتی و بەتایبەتی هیگڵ.دەنوسن لەبەشی یەكەمدا بەناوی ئایدۆلۆژیا بەشێوەیەكی گشتی و ئایدۆلۆژیای ئەڵمانی بەشێوەیەكی تایبەتی(رەخنەی ئەڵمانی تائەم ساتانەی دوایش هەرگیز قەلەقمڕەوی فەلسەفەی تێنەپەراندوە.
ئەم رەخنانەش هەرگیز لەگریمانە فەلسەفیە گشتیەكانی خۆی ناكۆڵێتەوە بەڵام لەراستیدا سەرجەم گرفتەكانی ئەو لەسیستەمێكی فەلسەفی دیاریكراوەوە كەسیستەمی فەلسەفی هیگڵە سەرچاوەدەگرێ. نەك تەنیا وەڵامەكانی بەڵكو پرسیارەكانیش لەژێرسێبەری ئەودابون).ئەم خۆبەستنەوەبە بەهیگڵەوە بوەهۆی ئەوەی كەهیچ یەكێ لەهەر رەخنە نوێیانە هەر ئەندازەیەك كەئیدیای كردبێت هیگڵی تێپەراندوە تەنانەت هەوڵی نەداوە بۆرەخنەگرتنێكی هەمەلایەنە لەسیستەمی هیگڵی.سەرجەم پەیكەری رەخنەگرانە لەشتراوسەوە بۆ شترنر لەچوارچێوەی رەخنەگرتن لەتێگەیشتنەن دینیەكاندا وەستاونەتەوە .رەخنەگران لەدین واقعی و خودی لاهوتیەوە دەستیان پێكرد.بەدوای ئەوەدا هوشیاری دینی و تێگەیشتنی دینی بەرێگەی جۆراوجۆر پێناسەكراوە.هیگڵەكۆنەكان هەرشتێ كەدادەبەزیە ئاستی چەمكێكی لۆژیكی هیگڵی تێدەگەیشتن. هیگلە لاوەكان هەمو شتێكیان بەگێرانەوەی ئەوە بۆ تێگەیشتنەدینیەكان وەیان راگەیاندنی ئەوەی كە بابەتێكی ئیكۆلۆژیە دایەبەر رەخنە .هیگلە لاوەكان لەگەڵ هیگڵە كۆنەكان لەباوەڕ بونیان بەدەسەڵاتدارێتی دینی دەسەڵاتدارێتی تێگەیشتنیان جیهان بینیان داگیردەكات كەلەگەڵ دیندا هاوران ئایدۆلۆژیا زاراوەیەكە لەزمانی لاتینیەوە وەرگیراوە) ئەم زاراوەیە لەدووشە پێك دێ. (ئایدا) بەمانای هزریا بیروباوەڕ،(لۆجی) واتە زانست.كەوتە ئایدۆلۆژیا واتە زاستی هزركان یا بیروباوەرش. بەشێوەیەكی گشتی ئایدۆلۆژیا گوزارشت لەو هزرانە دەكات كەزانستی بابەتی ناتوانێت بەڵگە بۆراستی و دروستیان بهێنێَتەوە. تێگەیشتنی ماركس بۆئایدۆلۆژیاگوزارشتە لەشێوەو سروشتی ئەو هزرانەی بەرژەوەندی چینی فەرمانرەوا بەرجەستە دەكەن لەگەڵ خواست و ئامانجەكنی چینی فەرمانبەسەرداكراو دا هاودژن بەتایبەت لەكۆمەڵگەی سەرمایەداریدا.
مەنهایم واتای ئایدۆلۆژیا دیاری دەكات (ئەو هزرو دەستێوەردانەیە كەچینی فەرمانرەوا دەریان دەبرێ بۆ پارێزگاری كردن لەسیستەمی كۆمەڵایەتی ئێستا یان كۆن.یاخود گوزارشتێكی هزری گروپێكە لەگروپەكان ئەم گوزارشت كردنەش لەهێنانە دی خواست و ئامانجەكانیدا دیاری دەدات .بەپێی بۆچون و راسپاردەی مەنهایم ئایدۆلۆژیا پێچەوانەی یۆتۆپیایە كەمانای ئایدیالی یاخود كاركردن لەپێناو گشتدا دێت. یا ئەو روانینانەیە كەلەكاتی بەئاگای دەردەكەوێ) .كانت پێی وایەبیر ئەو بنچینانەیە كەزانیاریە كان بەجۆرێ رێكدەخات وبەكاری دەهێنێ كەلەگەڵ هەڵسوكەوتی رۆژانەماندا بگونجێ .ئایدۆلۆژیا پێكهاتوە لەسێ بەش :بەشی یەكەم شیكردنەوەیە هەر ئایدۆلۆژیایەك بگریت بەوردی باسی بەرێوەبردنی كاروباری كۆمەڵی كردوە.وەڵامی ئەو پرسیارانە دەداتەوە كەچۆن ئەتوانرێ كۆمەڵگەیەك لەسەر بن چینەی ئەو ئایدۆلۆژیایە دابمەزرێت. بەشی دوەم كۆمەڵگەیەكی نمونەییە ئامانجی ئایدۆلۆژیا گەیشتنە بەو كۆمەڵگەیە كەلە ئایدۆلۆژیەكەدا مەبەستە رۆژێ لەرۆژان پێی بگەن,بەشی سێ یەم سترا تیژە هەمو ئایدۆلۆژیایەك پەیرەو پرۆگرامی تایبەتی خۆی هەیە.بۆئەوەی چۆن بگەنە ئەو كۆمەڵگە نمونەییەەی كەئایدۆلۆژیاكە مەبەستیەتی.
لەزمانی سیاسیدا بەدەگمەن وشەیەك هەبوە ئەوەندەی ئایدۆلۆژیا بەچەوت و خراپ بڵاو بوبێتەوە.كاتێ خەڵكی وشەی ئایدۆلۆژیا دەبیستن زۆرجار گرێی دەدەنەوە بە (یزمەوە ) وەكو ناسیزم و فاشیزم ……., هەمو ئەو وشانە ئاماژەن بەئایدۆلۆژیا بەڵام هەمویزمێك ئایدۆلۆژیا نیە وەكو (ئۆبسیزم ـ گەشبینی) (وسیتیزم ـ قسەی ژیرانە) ئێمە بەو شێوازەی ژیانمان ئایدۆلۆژیا بەرهەم دەهێنین و وەری دەگرین و بڵاویدەكەینەوە كەواتە ئێمە ئایدۆلۆژین. ئایدۆلۆژییەكان نەخشەی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتیمان بۆدەكێشن. ماركس و ئەنگلس رەهەندێكی تریان خستەسەر ئەم دیدەی ئایدۆلۆژیا كەكاریگەری گەورەی لێكەوتەوە ئەوان بەجەخت كردنەەوەی لەوەی كەئایدۆلۆژیای چینی باڵادەست بریتین لەئایدۆلۆژیا زاڵەكان .ئایدۆلۆژیاو چینەكانیان پەیوەست كردوە بەیەكەوە وەئایدۆلۆژیەكان ئامرازێكن لەدەست چینی فەرمانرەوا لەرێگەی دەوڵەتەوە بۆمومارەسەكردن و كۆنترۆڵ كردن و جڵەوكردنی تەنانەت بۆدروستكردنی مێژو لەبەرژەوەندی خۆیان بەكاری دێنن.ماركس سەرنجی خستە سەر ئەو رێوشوێنە كەپیتالیستانەی كەئایدۆلۆژیا لێیەوە سەرچاوەی گرتبو.سیمایەكی تری كارەكتەری یەكگرتوی ئایدۆلۆژیای ماركس ئەوەیە كەئایدۆلۆژیەكان بەشێكن لەشرۆڤەیەكی تاك و گشتگیری جیهانی سیاسی وكۆڵەكەیەكن كەم و كوری جیهان راگیردەكەن وهاودژیەناوەكیەكان روپۆش دەكەن .لەگەڵ ئەوەشدا لۆژیكی ماركس ئاماژە بەزیندوێتی كۆمەڵایەتی ئایدۆلۆژیا دەكات كەزۆرجار ئایدۆلۆژیا كورت دەكاتەوە بۆچینێك.
كاتێك ماركس هەلومەرجی كۆمەڵایەتی ژێرباری سەرمایەداری وەك سەرچاوەی وەهمی ئایدۆلۆژیا مەحكوم كرد مەنهایم وای بۆچو تایبەت مەندیەكی هەرژینگەیەكی كۆمەڵایەتی كاریگەری دەخاتە سەر پرۆسە فكریەكانی مرۆڤ سەرەرای ئەمەش دركی بەوە كردكە زانیاری یان زانین پرۆسەیەكی هاوكارانەی ژیانی گروپە .وێرای ئەمەش یەكەمین نیشانەكانی پلۆرالیزمی شیكاری هاتە ناوباسكەوە كۆمەڵگەكان ژینگەی چین و گروپی كۆمەڵایەتی جیاوازیان هەیە بۆیە ئەم فرە لایەنەی شێوازەكانی بیركردنەوە ەدەتوانێت زیاد لەئایدۆلۆژیایەك بەرهەم بهێنێت .مەنهایم بەشێوەیەكی ناراستەوخۆ ئەو ئە نجێندایەی( دێستەن دوترەیسی) زیندو كردەوە كەماركس و ئەنگلس فەرامۆشیان كردبو. بەلای مەنهایمەوە ئایدۆلۆژیا هەم مانیفێستێكی كۆمەڵایەتی هەم مانیڤێستێكی سایكۆلۆژیە.مەنهایم لەگەڵ گەشەكردنی چەمكی گشتگیری ئایدۆلۆژیادابووكەدەكرا كۆمەڵناسی زانین سەرهەڵبدات .ئەمە رێگەی خۆشكرد كەزاراوەی ئایدۆلۆژیا لەواتاكەیدا لەئامرازێكی سادەی دیزاین كراوەوە بۆمومارەسەكردن یان هێشتنەوەی باڵادەستی سیاسی وەربچەرخێت بۆئامرازێكی شیكاری گرنگ كەخودی مشتومرەئایدۆلۆژیەكان رونبكاتەوە.پرسیارەكە چیتر ئەوەنەبو كەئایدۆلۆژیا چی دەكات بەڵكو ئەوەبو كەئایدۆلۆژیا چ بیركردنەوەیەكە.
بەشداری چالاكەوان و تیۆردارێژەری ماركسی ئیتاڵی ئەنتۆنیۆ گرامشی لەشیكردنەوەی ئایدۆلۆژیادا گرنگە لەهەردورێگای جیاوازو هاوتەریب لەمامەڵەی لەگەڵ مەنهایمدا گرامشی بەئیشكردن لەناو نەریتی بەرفراوانی ماركسیزمدا تێگەیشتنی ماركسیستی بۆزاراوەكە دەسكاری كرد .ئەو لەناو خوێندكارانی ئایدۆلۆژیادا زیاتر بەچەمكی هەژمون ناسراوە .هەژمونی ئایدۆلۆژیانەك تەنیا لەرێگەی بەكارهێنانی هێزی دەولًەت بەڵكو لەرێگەی ئامرازی كلتوری جباجیاوە لەلایەن چینی باڵادەستی بۆرژوازی پیادەدەكرێ. چەمكی هەژمون بریتیە لەوەی كەبۆرژوازی بەهۆی ئەوەی ئایدۆلۆژیاكەی لەكۆمەڵگەی مەدەنیدا هەژمون وسەركردایەتی هەیە بۆیە دەتوانێت دەسەڵاتی خۆی بەسەر كۆمەڵكەدا بسەپێنێت , پێویست ناكات جگە لەكاتی قەیران پەنا بۆدام ودەزگای توندوتیژی خۆی ببات .رابەرایەتی جۆری وئەخڵاقی بۆرژوازی لەكۆمەڵگەی مەدەنیدا كۆنترۆڵی سیاسی كۆمەڵگە لەلایەن ئەوەوە مسۆگەردەكات تێگەیشتنی هەستی و زانسای خەڵكی بەرامبەر بەسەرخانی ئایدۆلۆژی واتە كلتور وسیاسەت و ئایین وپەروەردە لەژێر هەژمونی بۆرژوازیدا سەری هەڵداوە .گرامشی ئایدۆلۆژیای لەو حاڵەتەوە وەرچەرخاند كەبەتەنیا ئامرازی دەوڵەت بێت .ئایدۆلۆژیا لەكۆمەڵگەی مەدەنیشدا خرایە گەرو بەرهەم هێنرا واتە فەزای نادەوڵەتی چالاكی گروپ و تاكەكەس .گرامشی چەمكی هەژمونی وەك بەرو پێشچونێكی مەزن دەبینی بەرەو تێگەیشتنی رەخنەی و یەكگرتوی واقیع .چەمكی هەژمونی گرامشی هەوڵدەدات هەندێ پرسیار بورو ژێنێت كەماركس وەڵامی نەداوەتەوە .وەكو ئەو فۆرمانە چین كەكۆنترۆڵی ئایدۆلۆژیا دەگرێتەخۆ؟ پەیوەندی جیاوازی نێوان باڵادەستی ئایدۆلۆژی وسیاسی چیە؟ ئایادەتوانین فرەی ئایدۆلۆژیەكان سەرهەڵدان ودەركەوتنیان رونبكەینەوە؟بەچ مانایەك خەڵكی ئایدۆلۆژیا هەڵًدەبژێرن؟
شوێنی ئەكادیمیست و فەیلەسوفی ماركسی فەرەنسی لیوس ئەڵتو سێر لەگەڵاڵە كردنی تیۆرەكانی ئایدۆلۆژیدا تارادەیەك كەمتر گرنگە لەهی مەنهایم و گرامشی هەرچەندە ئاڵتوسوێر بە پێناسەكەرێكی گرنگی ئایدۆلۆژیا دادەنرێت لەناو نەریتی ماركسیدا .ئاڵتوسێر لەبەخشینی رۆڵی زامنكەری مل كەچی كرێكاران لەبەرامبەر چینی باڵا دەستدا بەئایدۆلۆژیایەكی باڵادەست شوێن ماركس كەوت كەهەستا بەبڵاوكردنەوەی وئامۆژگاریەكانی ئەخلاق و رێزكەپێویست بون بۆراگرتنی سیستەمی بونیات نراو دەزگارەسمیەكانیان وەكو دەوڵەت و كڵێسەو سوپا كۆنترۆڵ كردنیان بەسەر چۆنیەتی زانستێك پیادە دەكرێت.بەڵام ئاڵتوسوێر لەوەدا لەماركس جیابوەوە كەوتی ئایدۆلۆژیا زیاتر واقعێكی نوێیە نەك تەمو مژاویەكی واقعی ئەو سەربونیادی بەئایدۆلۆژیا شوبهاند .تەقەڵای ئاڵتوسێر بۆگۆرینی تێگە یشتن لەئایدۆلۆژیا ناسینەوەی جۆرەهای فۆرمە دامەزراوەكانی بوو .فرەی دەزگا ئایدۆلۆژیەكان لەبەرامبەر تاكانەی ئەو وەهمەی ماركس وئەنگلس مەحكومیان كردبوو.تەقەڵای دوەم بۆداننان بو بەپەرتكردنی بەربڵاوی ئایدۆلۆژیا لەودیو فەزای گشتیەوە بەرەو فەزای تایبەت .تەقەڵای سێیەم سوربون بو لەسەرئەوەی كەئایدۆلۆژیا هەندێ تایبەتمەندی بنەرەتی هەن بەچاوپۆشی كردن لەو فۆرمە مێژوییانەی كەهەندێ لەئایدۆلۆژیەكان دەیگرنە بەر .بەپێچەوانەی ماركس و ئەنگلسەوە ئالتوسێر رایگەیاند ئایدۆلۆژیا نەمرە.چوارەمین تەقەڵای ئاڵتوسێر بۆئەوەبو كەبڵێت ئایدۆلۆژیا لەفۆرمێكی كەرەسەیدا بونی هەیە لەمومارەسەكۆمەڵایەتییكاندا یان لەو دامەزراوانەدا كەپێی دەوتن دەزگا كۆمەڵایەتیەكان .ئەو دەستەواژەیەی كەئاڵتو سێر بەكاری هێنا بۆرونكردنەوەی پەیوەندی نێوان شوێنكەوتەو ئایدۆلۆژیا .بەبۆچونی ئاڵتوسێر ئاڵۆزی زاراوەی شوێنكەوتە بەجوانی جەوهەری ئایدۆلۆژیا دەدا بەدەستەوە .ئەمە ئاماژەدەدات بەدەسپێشخەری ئازادی تاكەكەس بەڵام لەهەمان كاتدا ركێفكردنی تاكەكەسە لەلایەن دەسەڵاتێكی باڵاترەوە.
سەرهەڵدانی فێندەمیتاڵیزمی ئایینی مەتەڵێكی سەرنج راكێش ئەخاتە بەردەم خوێندكارانی ئایدۆلۆژیا .ئایا ئایینەكانیش ئایدۆلۆژیان؟ ئایا ئایدۆلۆژیاكان وئایینەكان تایبەتمەندی هاوبەشیان هەیە؟ ئایینەكان تەنیا ئەوكاتە ئایدۆلۆژیای سیاسین كەلەسەر بەرنامەی گشتی پێش بركێ بكەن .هەوڵ بدەن كاریگەری بخەنە سەر سیستەمی كۆمەڵایەتی وسەرتاپای كۆمەڵی سیاسی.بۆنمونە ئیسلامی سیاسی كرداری ئایدۆلۆژیای هەیە لەوەدا كەئەجێندای سیاسی بەكۆمەڵ دابین دەكات .لەكاتێكدا كەسەر بەروبەرێكی هاوبەشن.تەنانەت شوناسێكی هاوبەش وبەرچاو لەنێوان ئایین و سیاسەتدا بەرقەراردەكات.
ئایدۆلۆژیای سیاسی بریتیە لەسیستەمێكی تیۆری بیركردنەوەی سیاسی (ماف ,هونەر,ئەدەب,فەلسەفە). ئایدۆلۆژیابەشێكە لەسەر خانی فكری كۆمەڵ خاسیەتی چینایەتی هەیە لەبەرئەوە پەیوەندیە ئابوریەكانی ژێرخانی كۆمەڵ پیشاندەدات.
وشەی یۆتۆپیا مانای ئەندێشەو خەیاڵ و دەڤەرێك دەبەخشێ كەمرۆڤ خەونی پێوە دەبینێ بۆیەكەم جارنوسەری ئینگلیزی تۆماس مۆر وەك ناونیشانی رۆمانێ بەكاری هێنا. ئایدۆلۆژیاو یۆتۆپیا بابەتی سەرەكی ئەو بەرهەمەن كەمەنهایم 1929 لەئەڵمانیا بڵاوی كردەوە تیایدا ئەم دوبابەتەی بەتێرو تەسەلی شرۆڤە كردوە.مەنهایم لەروانگەی سۆسۆلۆژیای زانینەوە دوواتاو دوناوەرۆك ئەركی تارادەیەك نوێی بەم دوبەشەبەخشیەوە .كەپێشتر تەنیا چینی دەسەڵاتدار هێزو دەسەڵاتی كۆمەڵی بەدەستەوە بوبێ سودی لەئازادی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری وەرگرتبێ ئەوا بەهۆی دەركەوتن و گەشەكردنی بزوتنەوەی جەماوەری و رێكخراوە میللیەكان كەسەرگەرمی بەدەستهێنانی ئازادی ودیموكراسی یەكسانی بون كۆمەڵگەكانی ئەوروپا هاتۆتە هەژان.ئەم گۆرانەلەلایەكەوە هەرەشەی تێكچونی سیستەمی كۆمەڵایەتی خەڵك و دەستەی فەرمانرەوایانی بەرپاكرد .تاقمی یەكەم كۆششی گۆرانی دەكرد تاقمی دووەم هەوڵی ئارامكردنەوە و پاراستنی رەوشی ئابوری وسیاسی خۆیداوە.بەم پێیە دوجۆر ئامانج و سیاسەتی چینایەتی دەركەوتن كەسەرنجی مەنهایمیان راكێشا یەكێكیانی بەیۆتۆپی و ئەوی تریانی بەئایدۆلۆژی ناوبرد.
ئایدۆلۆژیاكان پاش شەری جیهانی یەكەم خۆیان لەچوارچێوەی سیاسی نوێدا نیشانداوە ئەودەمە دیكتا تۆریەتی ئایدۆلۆژی تاك پارتی مۆدێرن سەری هەڵدا.ئایدۆلۆژیای پارتی سەردەست كرایە ئایدۆلۆژیای دەوڵەت رێبەری پارت بەسەرۆكی بیرمەند ئەوكەسەی دوابریاردەدات دەربارەی ناوەرۆكی ئەو باوەڕەی دەبوە سەرچاوەی هەرئایدۆلۆژیایەكی سیاسی .ئایدۆلۆژیای دەوڵەت بەدەزگای پروپاگەندەو دەزگای زەبرو زەنگ دەپارێزرا .ئەم دەزگایانەش سودی تەواویان لەدەسكەوتەكانی تەكنیكی مۆدێرن وەردەگرت.
بەشێوەیەكی گشتی وێرای كاریگەری ئایدۆلۆژیا لەسەر دیاردە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان هێشتا چەمكی ئایدۆلۆژیا مایەی باس و خواسی فراوانە .باس وخواس سەبارەت بەواتای وردو پێناسەكردنی ئایدۆلۆژیا لەم خواستەی رابەرەكانەوە دێت كەدەیانەوێ بایەخ بە پێگەی خۆیان بدەن یان بیرو بۆچونی كەسانی دیكە بەدناوبكەن.بەواتایەكی دیكە ئایدۆلۆژیا بەواتای وەسفكردن یان وروژاندن یان بەواتای سوكایەتی ئامێز بەكاردێت.ئارەزوی فەیلەسوفەكان بۆدەستدانە باس و مشتومڕی رووت كەپایەی بەرزو پیرۆزی دەسەڵاتەكەی ناپلیۆن پۆناپارتی خستبوە بەر رەخنە. بەجۆرێك ناپلیۆنی تورەكرد كەبەگاڵتە پێكردنەوە هەمو ئەو فەیلە سوفانەی بەئایدۆلۆلیگ و فەلسەفەو فەلسەفەكاندیەكانیانی بەدەستپێكی تاریكی فەلسفەی سەرەتای ناوزەندكرد. بەكارهێنانی سوكایەتی ئامێزانەی وشەی ئایدۆلۆژیا لەنیوەی سەدەی نۆزدەدا كاتێ بەربڵاوتربوكەماركس و ئەنگلس لەنوسراوێكدا بەناوی (ئایدۆلۆژیای ئەڵمانی) هیگڵە لاوەكانیان بە ئایدۆلۆژیستی سیستەمی بۆرژوازی وەسفكرد.چونكە ئەم لایەنگرانەی هێگڵ نەیانتوانیوە خۆیان لە سنوردارییە خودیەكانی فەلسەفەكەی هیگڵ لەسەر بنەمای هزرو ئایین ئازاد بكەن.
ئایدۆلۆژیا تەواوی ئەو خواست و مەبەست و ئامانجانە لەخۆدەگرێت كەدەبێت كۆمەڵگە خەباتیان بۆبكات .لەسەر بنەمای راڤەی رابردوو ئێستا روندەكاتەوە وێنایەك لەئاییندە دەخاتە روو .ئامانج و سنوری هێزی سیاسی دیاریدەكات .ئایدۆلۆژیا بەجۆرێكی ئاسای فەلسەفەیەك لەخۆدەگرێت كەسروشتی مرۆڤ و بەرنامەی ئابوری كەشێوە گونجاوەكانی بەرهەم هێنان ودابەشكردن پێشنیار دەكات .دامە زراوەی گونجاوی سیاسی لەپێناو بەدوا داچون لەرێگەی بەرنامەیەكی تایبەت بەئابوری و تەواوی خواستەكانی مرۆڤایەتی روندەكاتەوە .ئایدۆلۆژیالەئەنجامی ئەم ئاوێتە تاقانەیەی رۆڵەكان وەك ئامرازی راڤەكردنی واقعی رابردوو .رێكخەری دیاردەكانی ئێستاودامەزرێنەری ئەنگێزەی كاركردن بەپێی پێویست تایبەتمەندی خۆی هەیە.
بەم پێیە هەر ئایدۆلۆژیایەك تارادەیەك هەندێ یان هەمو ئەم تایبەتمەندیانەی خوارەوەی هەیە:
– زۆربەی ئایدۆلۆژیاكان لەهەلو مەرجی قەیراناویدا سەر هەڵدەدەن لەم رێگەیەوە كۆمەك بەو كەسانە دەكان تازیاری كۆمەڵایەتیان نیە تابەگژ سیستەمی باودا بچنەوە یان هاوكاری خاوەن تازیارەكان دەكات تابایەخ بە تازیارەكانیان بدەن .
– ئایدۆلۆژیا وەك سیستەمی لێكدانەوەی واقیع مەیدانی جۆراو جۆری هەیە وئەگەری ئەوەی هەیە لەفەلسەفەی دەست تێوەر نەدان ( ئادەم سمس ـ لسەفر) ودەستی نادیاری خواست و خستنەروو (عرض وطلب) ی ئەو وەك رێكخەری پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان بگرە تاكۆنترۆڵی گشتی و بەرێوبەرێتی چالاكی بەرهەم هێنانی سۆشیالیزمی زاستی لەخۆبگرێ.
– ئایدۆلۆژیا پێشەنگی سیستەماتیكی هزری سیاسیە. گرنترین سیمای ئایدۆلۆژیا ئەوەیە كەوەك تیۆر لەواقیع دوركراوەتەوە .تەنها توخمی بنەرەتیترین واقیع وەسف و راڤە دەكات .
– هەمو ئایدۆلۆژیایەك توخمی تاقیكاری وبنەرەتی لەخۆگرتوە .توخمە تاقیكاریەكان زیاتر لەو تایبەتمەندیە واقیعیە كۆمەڵایەتی .سیاسی یان ئابورییەوە سەرهەڵدەدات .كەكەم تازۆر مایەی بینینن ,لەكاتێكدا توخمی بنەرەتی ئایدۆلۆژیایەك بریتیە لەهەموو ئەو تایبەتمەندیانەی راستەقینەیە. تەنانەت ئەگەر نەشبینرێن بەپێویست دادەنرێن.
– زۆربەی ئایدۆلۆژیاكان لەخەسڵەتدا پاوانخواز ,رەهاگەراو سەراپاگیرین .هەمو سیستەمێكی ئایدۆلۆژی بەبانگەشەكردنی هاوئاهەنگی پاوانخوازی بۆپرسەكانی سەردەم و زە مەنێكی دیاریكراو جیادەكرێتەوە .
– ئایدۆلۆژیا گەشەدەكات بەڵام لەبەرامبەر گۆرانە بنەڕەتیەكاندا بەرگری دە نوێنێت .
– ئایدۆلۆژیا ئارەزویەتی ببێتە خودێتی وەك بیروباوەری ئایینی بۆباوەرێكی دیاریكراو بگۆرێت.
گەلێك جار بۆپێكەوە بەستنی كۆمەڵایەتی پێویست بەجۆرێك لەئایدۆلۆژیا یان سۆزێك هەیە، ئایدۆلۆژیا بەسێ شێوە كاریگەری دەكاتە سەر دەوروبەر :یەكەمیان بەشێوەی ئیلهام بەخش و پەندیار , دوەمیان پارت ورێكخراوی سیاسی ,سێیەمیان هاوڵاتی یان دەنگدەر. هەندێ مێژونوس سەدەی نۆزدەیان بەسەدەی ئایدۆلۆجیا ناوبردوە هۆی ئەم ناو لێنانەش پەرێشانی ئەندێشە گەلێكن كەدەكرێت بەئایدۆلۆژی پێناسە بكرێت چونكە لەناویان دا جەختكردن لەسەركردەوە بەهێزتربوە لەیاریكردن بەتیۆری فەلسەفی ئایدۆلۆژی .جاری واهەیە مانایەكی پوخت لە خۆدەگرێ جاری واش هەیە مانایەكی ناپوخت .بەواتا ناپوختەكەی بریتیە لەهەر جۆرە تیۆریەك كەلە سەركردە چەق ئەبەستێ یان هەرتەقەلایەك بۆنزیك بونەوە لەكێشە سیاسیەكان لەژێر تیشكی دەزگایەكی ئایدۆلۆژیدایە.بەڵام مانا پوختەكەی هەمان شرۆڤەی دیستان ترەیسە.
خونەریتی مرۆڤە سەرتایەكان لەژێرفەرمانی ئاییندابوە مرۆڤی سەرەتای هێزی بیركردنەوەی سنورداریان هەبوە نەیان توانیوە درك بەدیاردە سروشتی وكۆمەڵایەتیەكانی دەورو بەریان بكەن ئەو دیاردانەیان بەرەنگدانەوەی هێزی میتا فیزیكی لێك داوەتەوە پاشان بروایان بەخودی ئەو هێزانە هەبوە رای گشتی وابوە كەهێزەكانی سەرویان بریار لەرێساكانی خونەریت دەدەن لەم رێگەیەوە بیروباوەڕی ئایینی یارمەتی دەربو تاپاشاگەردانی لەنێوبچێت مرۆڤە سەرەتایەكان رێزو پەیرەوكردن فێرببن.ئەنگلس لەو باروەڕەدایە كەپەرستنی باوانە بەشێوەیەكی گشتی ئایینی سەرۆك خێزانی باوك سالاری بوە مرۆڤە سەرەتایەكان سەبارەت بەنهێنیەكانی ژیانی وەك لەدایك بون ,مەرگ,خەون.هیچیان نەزانیەوە لەژێركاریگەری ترسدابون وهەوڵیان داوە رێزلەمردوەكان بنێن. دەكرێ زۆر نمونەی جۆراو جۆر دەر بارەی كاریگەری ئایین لەسەر فۆرمگیری كۆمەڵگە سیاسیەكان هەژماربكرێ پەرستنی یەهوە گەورەترین هێزی یەكخستنی خێڵە یەهودیەكان بوە .دەوڵەت شاری یۆنان و رۆما لەدەوری (ئارك) پێكهاتن وگەشەیان كرد كەپەرستگای ئەو خوایانەوە لەلایەن كۆمەڵەوە دەپەرستران .لەئێرانی كۆندا شا پلەو پایەی ئایینی هەبو.بەربڵاوی تیۆری مافی یەزدانی پاشاكان لەسەدەی هەژدەبەدواوە برەوی نەما.
ئایین سیستەمێكە لەچەند بیروباوەڕو پیادەكردن و سروتێك پێك دێت گەپیرۆزی و رێزی خۆیان هەیە ئەو تاكانەی بروایان بەبیرو باوەڕو پیادەكردنی ئایین هەیە زۆرجار گروپێكی یەكگرتو دروست دەكەن پارێزگاری لەپرەنسیپەئایینیەكان دەكەن.خەبات بۆحستنە سەر ئەرزی واقیعی دەكەن .ئایین دیاردەیەكی مرۆی و گەردونیە هیچ كۆمەڵگەیەك دەستبەرداری نەبوە فەرهەنگی داروس بۆسەدەی بیست باس لەوە دەكات كەنەزعەی ئایینی شتێكی هاوبەشە لەناو هەمو مرۆڤایەتیدا بایەخوان بەمانای خوا یا میتافیزیك یەكێكە لەنەزعە نەمرە جیهانیەكان .ئایین رەفتاری تاكەكەسەكان دیاری دەكات و شێوازی ژیانیان دەكێشێ بیروباوەڕیان دروست دەكات دەرونیان پەروەردەدەكات .
باسی سەرەكی دۆركهایم سەبارەت بە فۆنكسیۆنە كۆمەڵایەتیەكانی ئایین گرنترین ئەو فۆنكسیۆنانەی لەیەكریزی كۆمەڵایەتیدا دێتە دی.
لەفەلسەفەی هیگڵدا ئایین وەك قۆناغی دوەمی رۆحی رەها چاوی لێدەكرێت دەكەوێتە نێوان هونەرو ناسینی رەها هێگڵ پێی وایە دەبێت دەوڵەت پاشكۆی ئایین بێًت وئازادیش پاشكۆی رۆح .هیگڵ لەكتێبی ئەقڵ لەمێژودا بەم شێوەیەباس لەئایین و رۆح دەكات : ئایینە دێرینەكان خودایان ناو ناوە رۆح بەڵام رۆح بەلای ئەوانەوە لەناوێك زیاتر نەبوە .رۆح لەئایینی جولەكەشدا تێگەیشتنێكی لێڵی هەیە .بەڵام لەئایینی مەسیحیدا كەخودا وەك رۆحێك ئاشكرا دەبێت .سەرەتا خودا لەئایینی مەسیحیدا باوك و هێزو گشتیەتی تەنیایە لەحاڵەتی نادیارو بەهێزدا بونی هەیە ,لەقۆناغی دوەمدا دەبێتەبابەتی خۆی و دوچاری دوفاقی دەبێت .لەقۆناغی سێیەمدا وەك روحی نەتەوەی پیرۆزە.ئایینی مەسیحی بەهۆی ئەم سێ كوچكەیەوە لەهەمو ئایینەكنی كە باشترە.
ماركس پێیوایە ئایین دڵی جیهانێكی بێ دڵ و رۆحی هەلومەرجێكی بێ رۆحە ئایین تلیاكی گەلانە. مەبەستی ماركس لەو ڕستەیەی كۆتای ئەوەیە كەئایین هۆكارێكی ئارامكەرەوەیە هەمو ئیشێ بەری جیهانی پڕ ئێشە .بەڵام لەڕوانگەی ماركسەوە ئەوە تەنیا فۆنكسیۆنی ئایین نیە .چونكە بەرای ماركس وەك نزاو نارەزای لەدژی ئێش و ئازاری راستە قینە باس لەئایین دەكرا.
ئایینە گەورەكان بەیەك راوە خاوەن بانگەشەی سیاسی نەبون بەڵام لەسەر ئەو بابەتە كەتاچ رادەیەك رێكخراو كاربەدەستە ئایینیەكان بانگەشەی دەستێوەردان لەژیانی سیاسی و بەتایبەت بەڕێوە بەری بابەتە دەوڵەتیەكان بون لەنێوان ئایینەكان جیاوازیان هەبوە. یەكێ لەو جیاوازیانە لەنێوان ئایینە رۆژ هەڵات و رۆژئاوایەكاندا یان لەنێوان ئایینەكانی یەكێتی وجودی وئایینەعەلەویەكان .لەئایینەكانی یەكێتی وجودیدا مەلەكوت و ناسون لێك جیاناكرێتەوە وسەرجەم بون یەك موقەدەسە وەپێغەمبەران راسپاردە گەلێك نین كەلە مەلەكوتەوە بۆناسون راسپاردەیان پێ بێت.
ماركس لەهەندێ لەوتارەكانیدا بەتایبەت لەكتێبی ئایدۆلۆژیای ئەڵمانیدا ئایدۆلۆژیابەمانیەكی دزێو جنێوئامێز بەكاردەبات بەمانای هۆشیاری درۆین ناودەبات .هەرئایدۆلۆژیایەك بەجیهان بینیەك ناونوس دەكرێ كەتەنیا بەرژەوەندی و خواستەكانی چینێكی كۆمەڵایەتی دەستەبەردەكات.
•••
سەرچاوەكان:
1. ئەنتۆنیۆ گرامشی, دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی, و. پاسار شێركۆ, چ1, شڤان ,2015.
2. ئەحمەد شەبانی, فەرهەنگی زانستی سیاسی, چ1, دانشگاە كردستان, سنە,2010.
3. مایكڵ فریدێن, دەروازەیەك بۆ ئایدۆلۆژیا, و.كارزان كاوسێن, چ1, هیڤی, 2012.
4. ماكس هۆركایمەر, سەرەتاكانی فەلسفەی مێژوی بۆرژوازی, و. سامان علی حامد, چ2, گەنج, 2013.
5. ماوتسی تونگ, كتێبی سور, ئازاد حسین, چ1, كارۆ, 2013.
6. كارل ماركس، فریدیك انجلز: الایدولوجیە الالمانیە, ت, د. فواد أیوب, دار دمشق.
7. د. ئیحسان محمد, ئینسكلۆپیدیای كۆمەڵناسی, و .دارا حسن, چ1, سەردەم, 2012.
8. د. حمیدعزیز, بنەڕەتەكانی فەلسەفەی كۆمەڵایەتی, چ2, موكریانی, 2011.
9. شعبان طاهر الاسود, علم أجتماع السیاسی, دار المصریە البنانیە.
10. ئەحمەد نقیب زادە, پێشەكییەك لەسەر كۆمەڵناسی سیاسی, و. مەسعود رەواندوست, چ1, موكریانی, 2007.
11. د. كمال پۆلادی, مێژووی هزری سیاسی لە رۆژئاوا لە سوكراتەوە تاسەدەی بیستەم, و: ئازاد وەڵەدبەگی, سیروان زەندی بەرگی سێیەم, چ2, چاپخانەی حاجی هاشم, هەولێر, 2011.
12. ڕەیدار لاشۆن, ئایدۆلۆژیی سیاسی هاوچەرخ, و: ئاسۆس شەفیق, چ2, چاپخانەی كتێبی هەرزان, سلێمانی,2010.
13. (Oxford politics, iainmelean and alistairmemillan, university press, third edition)
