ریشەی رەوتی ئیسلامی سیاسی لە باشووری كوردستان، لە ئیسلامگەرای ئیخوانەوە تا سەلەفیزمی جیهادیی*

نووسینی: د. محەممەد شەریف

وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ماجید خەلیل

كورتەی توێژینەوە:

گروپە ئیسلامییە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستانی ئێراق، لەسەر هەردوو ئاستی نەتەوەیی كوردستان و گەلانی ئێراقدا. لەمێژە بەشێكی دانەبڕاوی گۆڕەپانە سیاسییەكانن. ئەوان بەشێوەیەكی پلەبەندی لە كۆتایی هەشتاكاندا لە ئاكامی بندەستی و بڕینەوەی نەتەوەیی رژێمی دڕندەی سەدام حوسەیندا ئاشكراتر و رۆشنتر خۆیان لەگۆڕەپانەكەدا نومایانكرد. پاش راپەڕینە جەماوەرییەكەی خەڵكی كوردستان لە بەهاری ساڵی 1991دا، ئیدی گروپە ئیسلامییە كوردییەكانیش لە شانۆی سیاسی كوردستاندا بەشێوەیەكی فەرمی لەنگەریانگرت. تاوەكو ئێستە گروپە ئیسلامییەكان نەبوونەتە فاكتەرێكی یەكلاكەرەوە و سەرەكی سیاسەتی كورد، لەگەڵ ئەوەیشدا بەرچاو و كاریگەرن. لە نێوەندی نەوەدەكاندا بۆ ماوەیەكی كەم بوونە دەنگۆی ناڕەزایی پارتە سەركییە كوردەكانی وەك یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان و پارتی دێموكراتی كوردستان.

فاكتەری سەرەكی لە نەبوونیان بە هێزێكی جەماوەریی دەگەڕێتەوە بۆئەوەی كە كوردانی ئێراق بۆخۆیان سوننی مەزهەبن، ئەم رەوگە مەزهەبییەیش ئایینی فەرمی گەلانی ئێراق بووە. هاوكات بزووتنەوەی ئازادیخوازیی كوردیش، بزووتنەوەیەكی نەتەوەگەرا بووە و تەقەڵای بزووتنەوەكە لەپێناو بەدەستهێنانی مافە ئایینی و مەزهەبییەكاندا نەبووە ‌و هیچكات كوردەكان بێزارییان لە رەوشی ئایینی و مەزهەبییان دەرنەبڕیوە. دەكرێت بوترێت كە پارتە ئیسلامییە كوردییەكان چێژ لە بەشداریی سیاسی هەرێمەكەدا دەبینن و لە مانگی 5ی 1992وە لەتەواوی هەڵبژاردنە دێموكراسییەكاندا بەشدارییانكردووە. تائەندازەیەك ئەم ژینگە سیاسییە كراوەیە، تێیدا دیدگا ئیسلامییەكانیتر توانییان بێنەپێشەوە و بڵاوببنەوە. ئەوە بەو واتایەی كە لەنێو هەناوی ئەو گروپە ئیسلامییە بەرچاو و فەرمییانەی گۆڕەپانی سیاسیی كوردستاندا، گروپ و پێڕی بناژۆ و رادیكاڵ جوودابوونەوە، ئەوەیش لە سۆنگەی ناڕەزایەتی خەڵكیی و نەیارییان لە تەك ئەم پارتە سیاسییە ئیسلامییانەی كە ئەوڕۆ لەمەیدانەكەدا هەن. ئەم كۆڵینەوەیە لەوبارەیەوە دەدوێت كە بۆچی ئەمە روویدا، هەروەها لەبارەی پێوەندی ئیسلامییە یاخییەكانی دژ بە ئەمەریكا لە تەك گروپە ئیسلامییەكان و ئاڕاستەكانیان لە كوردستان مشتومڕكراوە، ئەو گروپە ئیسلامییە یاخییانەی كە لەپاش لەنێوچوونی رژێمی سەدام حوسەین دەركەوتوون. ئەم توێژینەوەیە نایەوێت پێداگریی لەسەر ئەوەبكات كە یاخیبووەكانی دژ بە ئەمریكا لەو پێشەنگییەی ئیسلامییە بناژۆكانی كوردەوەیە، ئەوان بەشێكن لەو رەوتە رادیكاڵە جیهادییانەی كە لە مانگی شەشی 2014وە بوونەتە گێچەڵی رۆژهەڵاتی ناوین. هاوكات ئەم كۆڵینەوەیە لەبارەی ئەو دەوڵەتەی كە پێیدەوترێت دەوڵەتی ئیسلامی دەدوێت، ئەوان لە هەناوی یاخییە ئیسلامییەكانی دژ بە ئەمەریكا و گروپێكی گچكەی ئیسلامییەكانی كوردەوە چێبوون، لێرەدا هۆیەكانی پشت ئەم دیاردەیە بەوردی روونكراونەتەوە.

لێرەدا گروپە ئیسلامییە كوردییەكان رەگوڕیشەیان وابەستەكراوە بە بزووتنەوەی ئیخوان موسلمینی میسرەوە، كە لە ساڵی 1928دا لەمیسردا دامەزراوە.

لێرەدا وابەستەیی و پێوەندی ئیسلامییەكانی كورد بە ئیخوان موسلمین و دوواجار زویربوون و دابڕانیان بەهۆی بێباكییان لەئاست نەهامەتییەكانی كوردا خراوەتەڕوو. پاشان وابەستە ئایینی و نەتەوەییەكانیی ئەم گروپە ئیسلامییانە شرۆڤەكراوە و لێكدراوەتەوە.

لەگەڵ ئەوەیشدا ئەوەباسكراوە كە بۆچی كەسانێكی دیاریكراوی كورد پێوەندییان لەتەك رێكخراوی رادیكاڵی ناسراو بە داعش چێكردووە، ئەوان چی پاڵنەریان بوو، چلۆن گەیشتنە ئەو بڕیارە. هاوكات هۆیەكانی پشت گەشەی داعش ‌و ئەگەرەكانی شكستی ئەم رێكخراوە لەكۆتاییدا شیكراونەتەوە.

پێشەكیی:

ئەوە پرسیارێكی لۆژیكییە گەر بپرسین بۆچی جیهادییە كوردەكان لەنێو ریزەكانی ئەوانەن كە پێیاندەوترێت دەوڵەتی ئیسلامی( داعش)؟ پاڵنەرەكانی پشت ئەم ئاڕاستەیە چیین؟ هەروەها هەڵوێستی پارتە ئیسلامییە خۆماڵییەكان لەهەمبەر گەشە و دەركەوتنی داعش چییە؟ بەشێوەیەكی سیاسیی رەوت و پارتە ئیسلامییە كوردییە سیاسییەكان هەمیشە دارای گرێیەكی دەروونی و نەزمێكی شێتانەن، ئەوەیش كاتێك كە ئارەزوو ئایدیۆلۆژیی و خواستە سیاسییەكانی خۆیان دەخەنەڕوو. ئەوان لەلایەكەوە وابەستەن بە بەها ئیسلامییە سەختگیرەكانەوە ‌و ئاڵنگاری پارتە نەتەوەییە سیكۆلارەكانی كورد بوونەتەوە و دژی بەخۆرئاواییكرانی هەرێمی كوردستان و چەمكە ئیسكۆلار و نەتەوەییەكانن. لەلایەكیترەوە بەتەواوی مانا پرۆژە نەتەوەییەكەی كوردیان لەئامێزگرتووە ‌و هاوكات رەگەزێكی سەرەكی پشێویی و توندوتیژییەكانی كوردستانن، بەتایبەتی لە ساتەوەختی دیمەنە سیاسییە نائارامەكاندا. بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە،  سەرگوزەشتەی شیكاری و مێژوویی ناساندنی ریشە و گەشە و دەركەوتنی پارتە ئیسلامییە كوردییەكان پێویستە، هاوكات رووداوی دەركەوتنی داعش لە 2014 دا لە ناوچەكە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دیسسانەوە باپەتێكی تێكەڵە بەو رابردووەوە.

پاش راپەڕینی كورد لە ساڵی 1991دا، تەنها هێزێكی سەرەكیی ئیسلامیی، برێتیبوولە بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستان. ئەم پارتە تائەندازەیەك پێگەی جەماوەریی خۆی هەبوو. پاش هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی مانگی پێنجی 1992ی هەرێمی كوردستان. ئەوە یەكەمجاربوو لەمێژوودا كە ئیسلامگەرایانی كورد بتوانن پێگەی شێهەم لە كۆی دەنگەكانی خەڵكی كوردستان بەدەستبهێنن كە دەیكردە 5.1% تێكڕای دەنگدەران. وەلێ‌ ئەوان نەیانتوانی تەنا كورسییەكی پەرلەمانی كوردستانیش مسۆگەربكەن چوون پێویستبوو بۆ تێپەڕاندنی كورسییەك 7%ی كۆی دەنگەكانیان هانیبایە. دیارە ئەم دابەشبوونە سیاسییە بووە بایسی جەنگێكی نێوخۆیی درێژخایەن لەنێوان هێزە سیاسییەكاندا، لێرەوە پشێوی و هەژاری و وێرانكارییەكانی جەنگ تا ساڵی 1998 درێژەیكێشا. دیارە لەگەڵ هەڵبژاردنە گشتییەكانی پەرلەماندا، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیش بەڕێوەچوو، لەوێدا نومایانی كێبركێیەكی قووڵ و دژواردەكرا، لێرەشدا مەلا عوسمان عەبدولعەزیز توانی پلەی سێهەمی لیستەكە بۆخۆی بگرێت كە لەپاش سەركردە دیارەكانی كورد مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانییەوە بوو. ئاكامی دەنگەكانی هەڵبژاردنەكانی كاندیدەكانی سەرۆكایەتی ساڵی 1992 بەمجۆرە بوو: مەسعود بەرزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان 466,819 دەنگ كە دەكاتە 47.51%، جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان 441,507 دەنگ كە دەكاتە 44.93%، عوسمان عەبدولعەزیز رابەری بزووتنەەوی ئیسلامی كوردستان 38,965 دەنگ كە دەكاتە 3.97، مەحمود عوسمان سكرتێری حیزبی سۆشیالیستی كوردستان 23,309 دەنگ كە دەكاتە 2.37. كۆی گشتی دەنگەكان 970,600 دەنگ بوو.⁽¹⁾

ئەگەر ئیسلامییەكان سەركەوتوو بوونایە و بەلایەنیكەمەوە 5 كورسی پەرلەمانیان بهێنایە، ئەوادەكرا رێ لەو دابەشبوونەی كوردستان و كورسییەكان بگیرایە كە بە پەنجا بەپەنجا ناسرابوو. ئەم دابەشبوونە دەستپێكبوو بۆ ناكۆكییەكی قووڵ و چێبوونی حكومەتێكی یەكگرتوو كە سەری لەئاژاوەوە دەرهێنا، ئەوان بەو دابەشكارییەی نێوان پارتی و یەكێتیی تەواوی پارتە بچووكەكانیان خستە پەرێزەوە و نەخشەی جەنگێكی نێوخۆیی لە 1/5/1994دا بەتەواوی زەمینەی بۆ رەخسا. ئەگەر ئیسلامییەكان و پارتە سیاسییەكانیدیكە لە حكومەتێكی بنكەفراوان و پەرلەمانێكی فرەدەنگدا بەشداربوونایە، ئەوا پرۆسەی سیاسی كوردستان هەنگاوێكی زێدەتر دەچووەپێشەوە و پارتەكان دەكرا رێگربوونایە لەبەردەم تەنگژە و كێبڕكێی پاوانخوازی هەریەك لە پارتی و یەكێتیی و جەنگی ناوخۆ رووینەدەدا.⁽²⁾

لەكاتێكی وەهادا و بەبەشداری پارتە بچووكەكان دەكرا رێگربوونایە لە هەڵایسانی ئەو جەنگە درێژخایەنەی كە تاوەكو سەردەمی ئیدارەی كلینتۆن درێژەی كێشا، لەو میانەدا، مادلین ئۆلبایتی وەزیری دەرەوە هەوڵێكی زۆری دا تاوەكو هەردوو پاتە ناكۆك و بەشەڕهاتووەكەی بانگهێشتكرد بۆ واشنتۆن و لە سێپتەمبەری 1998دا واژۆی ئاشتی بەهەریەك لە جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی كرد و كۆتایی بە جەنگی ناوخۆ هانی.

لە دێسەمبەری 1993دا مەلا عوسمان عەبدولعەزیزی رابەری بزووتنەوەی ئیسلامی قۆڵبەستكراو لەسەر شاشەی تیڤییەوە بە قۆڵبەستراوی نیشانی خەڵكی درا. هاوكات یەكێك لە كوڕەكانی لەجەنگەكەدا كوژرا و بارەگاكانی سەركردایەتی پارتەكەیشی لەبێتواتەدا بەتەواوی خاپوركران، هەروەها كوڕێكیدیكەی پاش جەنگێكی سەخت و دژوار لەتەك یەكێتیدا كە هێزێكی ئاڕاستە چەپ و سیكۆلار بوو، دیسانەوە لەتیڤییەوە و بە دەستبەسەری و بە ریشی تاشراوە وێنەكانی پەخشكران. ئەوە دەستپێكی خوێنڕێژی و ناكۆكیی و جەنگی ناوخۆیی نەبوو، بەڵكو ئەوە توراسێكی لەمێژینەبوو، هەربۆیە لەوژینگەیەدا بیروباوەڕی سەیر و دژوار لەنێو پێكهاتەی ئایدیۆلۆژی بزووتنەوەی ئیسلامیدا چەكەرەیانكرد. لێرەوە پێوەندییەكی راستەوخۆ و ناڕاستەخۆ لەنێوان گروپە یاخیی و بناژۆكانی دژ بە ئەمەریكای پاش شەدام هەیە لەتەك گورپە ئیسلامییە كوردییەكاندا. هەموو ئەو پەیوەندییانە لەم لێكۆڵینەوەیەدا بەشێوەیەكی بەرچاو و دیار خراونەتەڕوو. لەوانە گرنگتر لینك و پێوەندیی راستەوخۆی نێوان ئەو بناژۆ یاخییانەی دژ بە ئەمەریكا و داعشە، هەروەها ریشە مێژووییەكانی گروپە ئیسلامییەكانی كوردستان ناتوانرێت هەروا بەسانایی بگەڕێنینەوە بۆ راپەڕینە جەماوەرییەكەی 1991 دژ بە رژێمی بەعس، بەڵكو سەرچاوەی تەوژمی ئیسلامی كوردستان زووتر سەرچاوەیگرتووە، بەبێ‌ تێگەیشتن لە سەردەمی پێش راپەڕینی 1991، توێژینەوە لەسەر رابوونی ئیسلامی كوردستان توێژینەوەیەكی تۆكمە و تەواو نابێت. بۆ مەبەستی ئەم توێژینەوەیە، پێویستە لە ریشەی پارت و گروپە ئیسلامییەكانی ئەوڕۆ تێبگەین، ئایا ئێستە ئەوان چین و لەچ ئاستێكدان؟ پێوەندییەكانی ئەوان بە سەرهەڵدان و گەشەی رێكخراوی رادیكاڵی داعشەوە چییە و كامەیە؟

پارتە ئیسلامییەكانی كوردو گروپی ناسراو بە دەوڵەتی ئیسلامی:

بەدیدێكی لۆژیكیی ئەوە رووندەبێتەوە كە پارتە ئیسلامییە سیاسییەكانی كوردستان دارای دارێكن كە هەردوو سەرەی پیساییە. لەئێستادا هەردوو پارتە ئیسلامییە كوردییە سەرەكییەكە یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان، كە دارای وەزیر و كورسی پەرلەمانی كوردستانن، رووبەڕووی رەخنەی خەڵك و پارتە سیاسیە سیكۆلارەكان بوونەتەوە، چوون ئەوان لەئاستی فەندەمێتتالیزمی ئیسلامیدا گوتارێكی رۆشنیان نییە و كەمتەرخەمن، ئەو رەخنانە پاش سەركەوتنەكانی داعش هاتن بەسەر هێزی پێشمەرگەی كوردستاندا. داعش پاش دروستبوونی دەستیگرت بەسەر ناوچەیەكی بەرفراوانی خاكی كوردستاندا، ئەوان لە مانگی هەشتی 2014 دا پاش چەند هەڵكوتان و هێرشێك توانییان بەشێك لە قەڵەمڕەوی هەرێمی كوردستان و نێوچەیەكی بەرفراوانی كوردستان كە ئێزیدییەكان تێیدانیشتەجێبوون داگیربكەن. لێرەدا ئیسلامییەكانی كوردستان شكستیانهێنا لە نیشاندانی وێنەیەكی روون و رەوان لە نواندنی هەڵوێستیان لەهەمبەر داگیركارییەكانی داعش ‌و كوشتن و قڕكردنی ئێزیدییەكان و فڕاندن و بەبەندەكردنی كچان و ژنانی ئێزیدی و فرۆشتنیان وەك مەڕوماڵات و میوەجات لەبازاڕەكاندا، دروست وەك ئەوەی لە جەنگە پیرۆزەكانی جیهادا روویاندەدا. هەموو ئەو پرۆسەیە لەلای داعش بە دەربڕینە ئیسلامییەكە بە فتوحات نێودەبرا، واتە ئازادكردن و فەتحی نێوچەكانی دەرەوەی قەلەمڕەوی ئیسلامیی. عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامی لە چەندین بۆنەدا بۆ میدیا كوردییەكانی رونكردەوە كە هەڵوێستی بێپێچوپەنای لەهەمبەر داعش نواندووە و هەیە، وەلێ‌ هەمیشە شرۆڤەی لاهوتیی و ئایینییانەی لاواز و بێبنەما و ناپەیوەستی لەهەمبەر ئەو بابەتەدا نیشانداوە، بەئاشكرا بانگەشەی ئەوەی كردووە كە هەڵسوكەوت و رەفتارەكانی داعش بەتەواوی لەدەرەوەی خانەی ئیسلام و رەفتاری ئیسلامییەوە نیین. لێرەوە موسڵمانی دروست كەمەندكێشدەكات كە وردتر لە خۆی بپرسێت. خۆبواردنی باپیر بەتۆمەتباركردنی راستەوخۆی داعش و دانەدواوەیان لە بازنەی ئیسلامدا دەرخەری ئەو شیكارەیە كە لە میتۆدی ئیسلامییەكانی كوردستاندا رەفتارەكانی داعش و بیركردنەوە جیهادییەكەیان و حوكمی ئیسلامی و سەركوتی بێئەندازەی خەڵكیی بەتەواوی نەخراوەتە لاوە.

لەئێستادا داعش لەسەر ئاستی جیهادی و سەربازیدا لە سێ‌ بەرەوە كاردەكات: سەرەتا ئازادكردنی خاكی موسڵمانان و ملكەچكردنی موسڵمانان بۆ یاساكانی سوننەت ‌و رزگاركردنی موسڵمانان لە حوكمی شیعە، چوون ئەوان مەزهەبی شیعە بە رەوافز نێودەبەن. یانی ئەو خەڵكانەی كە دەسەڵاتی شەرعیی ئیسلامیی دەدەنەدواوە. بەرەی دووەمی جیهادی داعش لەبەرامبەر بیدعەچیی و سیكۆلارەكانە كە بە زەنادیقە ناویاندەبەن، واتە ئەوانەی كە بە یاسای خوا ملنادەن و حوكم بە غەیری بەرنامەی خوادەكەن، ئەوان حوكمی ئێستەی كوردستان لەوچوارچێوەیەدا دادەنێن. دیارە پەیامی ئەبومەسعەب زەرقاوی قاعیدە لەمجۆرە بیركردنەوەیەی جیهادا دژ بە سیكۆلارەكان شوێنی دەبوویەوە. بەرەی سێهەمی جیهادی داعش دژ بە ناموسڵمانەكانە، ئیتر چ كریستیان بن یاخۆ ئێزیدی، داعش بە نیازی بەموسڵمانبوونی وان، زەوییەكانیان داگیردەكات و بەتۆپزی یاساكانی شەریعەت لەنێویاندا بەرقەراردەكات ‌و پێویستە ملكەچی خۆیان بۆ ولایەتی خەلافەتی ئیسلامی دووپاتبكەنەوە.

ئەبومەسعەب زەرقاوی لەمبارەیەوە لەپەیامێكیدا لەسەر شیعە وتوویەتی: هەموو ئەوانە لەباوەڕماندا كلیلی گۆڕانكاریین، بەومانایە لێدان لە قووڵایی ئایینی و سیاسی و سەربازییان، هانیاندەدات تا سوننیبوونی خۆیان نیشانبدەن و دانبنێن بەڕاستییەكاندا.

ئەگەر ئێمە ئەوان راكێشین بۆ نێو جەنگێكی تائیفی، ئیدی مەترسی لەسەر سوننییەكان دروستدەبێت، لێرەوە هەستدەكەن لەبەرامبەر مەرگێكی حەتمیدان بەدەستی سابیئە و شیعەكان، هەربۆیە هێزی جیهاد زیاددەكات. موسڵمانانی سوننە سەرەڕای لاوازی و دابڕانیان هەڵگرانی تیژترین شمشێرەكانن لەڕووبەڕووبوونەوە لەتەك شیعەدا سەردەكەون، شیعە ئەهلی ترسنۆكی و پاشملە و خیانەتن،⁽³⁾ هەروەها راگەیەنراوەكەی زەرقاوی لەهەمبەر كوردەكان بەمشێوەیەبوو:

ئەوانە وەرەمێكن لەقورگدا و دڕكێكن پێویستە پێش دەرهاتن هەڵبكەندرێن. ئەوان لە دوواوەوەی لیستەكەماندان، هەرچەندە لەهەوڵداین بۆ لێدانی هەندێك لە سیمبوڵەكانیان، بەپشتیوانی خودا كوردەكان پیتوبەرەكەت و توانانی خۆیان بە گرێبەستێك بەدڵ و دەستەكانیان بەخشیوەتە ئەمەریكییەكان.

كوردەكان زەویی و خاكەكەیان لەبەردەم جوووەكاندا وازكردووە و بوونەتە پێگەی پشتەوەی ئەسپی تەروادە بۆ پلانەكانی وان. جوووەكان دزەدەكەنە خاكەكەیانەوە و ئەوانیش خۆیان لەئاستیاندا دەنووشتێننەوە، ئاڵاكانیان سەرشۆڕدەكەن و دەبنە پردی تێپەڕینی هەژموونی ئابووری جوووەكان ‌و لە خاكی كورداندا بنكەی هەواڵگیریی و پێكهاتەی سیخوڕی خۆیان بونیاددەنێن. دەنگی ئیسلام لەنێو كورداندا مردووە و تروسكایی ئایین لەنێو ماڵەكانیاندا كوژاوەتەوە^.(4)

ئیخوان موسلمین و دەستپێكی ئیسلامیزم لە كوردستان:

لەماوەی فتوحاتی ئیسلامیدا و لەوكاتەوەی كوردەكان لە سەدەی حەوتەمی زاینییدا ئامێزیان بۆ ئیسلام كردووەتەوە ئیدی كوردەكان بە موسڵمانی تەندروست و خاوێن ناسراون و پێوەستبوون بەهەموو زانیارییە ئیسلامییەكانەوە بە جیهاد و تێكۆشانیشەوە. لێرەوە سەركردەی جیهادیی بەرچاو لەنێو كورداندا دەركەوتوون، كە بەرجەستەترینیان بریتییەلە سەلاحەدینی ئەیوبی كە لە سەدەی دوازدەدا دەركەوت. ئەو پیاوێكی دیاری دەوڵەت و سەركردەیەكی سەربازی چەلەنگ بوو كە توانی ئۆرشەلیم (قودس) لە دەستی خاچییەكاندا بێنێتەدەرێ‌.

دیارە وابەستەیی كورد بەئیسلامەوە دەگەڕێتەوە بۆ رۆژانی بەرایی ئیسلام، كاتێك یەكێك بەنێوی كابانی كوردییەوە دەچێتە كن پێغەمبەری ئیسلام و وەك هاوەڵێكی پێغەمبەر لە دێكیۆمێنتە مێژووییەكاندا ناویهێنراوە.

هەرچەندە بۆ كورد و كوردستانیش، ئیسلام وەك باوەڕێك پەیوەستنییە بە ئیسلامی سیاسییەوە، هەوەڵ ئاشنابوونی ئێراق و كوردستان بە ئیسلامی سیاسییەوە لەسەر دەستی كەسایەتییەكی عەرەبی و پیاوێكی ئایینی ئیسلامیی بوو بەناوی شێخ محەممەد مەحمود سەواف لە ساڵی 1946 سەواف پاش بەسەربردنی چەند ساڵێك خوێندنی ئیسلامی لە زانكۆی بەنێوبانگی ئەزهەر لە قاهیرە، گەراِیەوە بۆ ئێراق. ئەو لەوماوەیەدا ئاشناببوو بە میتۆدی ئایدیۆلۆژی و سیاسی ئیسلامی سیاسیی كە لەسەر دەستی ئیخوان موسلمین بۆ نەزمی سیاسی سەدەی بیستەم كاری بۆكرابوو. ئەو لەماوەی خوێندنەكەیدا لە میسر چاوی بە دامەزرێنەری ئیخوان موسلمین حەسەن بەنا كەوتبوو، لەوێدا ناوبراو سەوافی رازیكردبوو تاوەكو لقێكی ئیخوان بەرێتە ئێراقەوە. پاش ئەوەی سەواف گەڕایەوە بەغداد، بووە مامۆستای وانەبێژ لە فاكەڵتی شەریعە لە بەغداد. ئەو لەوێدا بایەخی وتنەوەی ئەكادیمی دا بەسەر نەزمی ترادیشناڵی شەریعەدا. ئەم بژاردەیەی ناوبراو نومایانی ئارەزووی ئەوبوو بۆ بڵاوكردنەوەی بانگەشە و ئامۆژگارییەكانی لەنێو خوێندكاراندا. بەمشێوەیە بزووتنەوەی ئیخوان موسلمین، لە ساڵی 1946دا هاتەنێو شانۆی سیاسیی ئێراقەوە. سەرەتا وەك كۆمەڵەیەك خۆی نواند كە بەنێوی فەرمان بەچاكە و رێگریی لەخراپە خۆی نواند. كۆمەڵەكە لەژێر رێبەرایەتی خودی سەوافدا بوو. دیارە ئەوەیش نەزمێكی ئیخوانی بوو كە خودی ئیخوان لەدامەزراندنییەوە لە ساڵی 1928دا پەیڕەویدەكرد. دووابەدووای ئەوە سەواف شان بەشانی یەكێكیدیكە لە پشتیوانانی بزووتنەوەی ئیخوان بەنێوی شێخ ئەمجەد زەهاوی توانیان لە ساڵی 1948 كۆمەڵەی ئیخوان موسلمین لە ئێراق دابمەزرێنن. كۆمەڵەكە گۆڤارێكی بەنێوی برایەتی ئیسلامی دەرچواند، گۆڤارەكە پاش دوو ساڵ لە وەشانكردن لەلایەن حكومەتی پاشایەتییەوە وەستێنرا و دوواتر خودی كۆمەڵەكەیش یاساغكرا.⁽⁵⁾

ئیدی لێرەوە كۆمەڵەكە چووە قۆناغی خەباتی نهێنییەوە، ئەم نەزمە بەدرێژایی فەرمانڕەوایی حیزبی بەعس بەردەوامبوو تاوەكو عێراق لەلایەن هێزەكانی ئەمەریكاوە لە ساڵی 2003دا داگیركرا. لەپاش رمانی بەعس، ئیخوان وەك هێزێكی بەهێز و كارا هاتەوەنێو گۆڕەپانی سیاسیی ئێراق. ئەوڕۆ پارتی ئیسلامی ئێراق، گەرەترین پارتی سیاسیی سوننی ئێراقییە لە شانۆی سیاسیی ئێراقدا. لەماوەی دەركەوتن و گەشەی ئیخوان موسلمیندا، مەترسییەكانی كوردستان لەهەمبەر ئەو پارتە جیاوازبوون. هەرچەندە رێبەرانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان لە كوردستانی گەورەدا لە دەستپێكی سەدەی بیستەمەوە لە دەستی كەسایەتییە ئایینییە كلاسیكییە دیارەكاندا بوو، لەوانە شێخ سەعیدی پیران و قازی محەممەد و شێخ محەممەد بەرزنجی و شێخ عەبدولسەلام و شێخ ئەحمەد بارزانی و مەلا مستەفای بارزان، بەڵام هیچكام لەوانە لە بازنەی ئیسلامی سیاسیدا نەبوون. هەموو ئەو سەركردانە ئاوێتەی هەناوی مەزهەب و نەتەوە ببوون. ئەوان شوناسیی كوردییان هەرگیز لەپاش باوەڕی ئیسلامییەوە دانەدەنا و هەمیشە نەتەوەگەرایی لەپێشی پێشەوەی كارەكانیاندا بووە. بەتایبەتی لەپاش هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لەدووای جەنگی جیهانی یەكەم و هاتنی نێوچەكە بۆ ژێر ئینتیدابی بەریتانی. لێرەوە فاكتەری ناسیۆنالیستی هەمیشە لەبرەودابوو، بەتایبەتی لە ساڵی 1991وە بە رێبەرایەتی شێخ مەحمودی بەرزنجی نەتەوەگەرایی كورد دژ بە بەریتانیا دەستیپێكرد، ئەوە لەكاتێكدابوو ناوبراو یەكێك بوو لە ئەندامانی رەوگەی قادریی و كەسایەتییەكی ئایینی و دیاری نێوچەكە بوو كە خۆی لە تۆرەمەی پێغەمبەری ئیسلامدا دەبینییەوە. بەمجۆرە سروشتی زۆرترینی راپەڕینەكان و بزووتنەوەكان نەتەوەیی بوون نەك ئایینی و ئیسلامی.       ئەوان تەنها ئامانجیان بەدەستهێنانی مافی چارەی خۆنووسین و مافە كلتوری و سیاسی و زمانەوانی و ئیتنیكییەكانی خۆیان بوو. پاڵنەری وان نكولیكردن بوو لە كوردبوونیان نەك بەها ئاینییەكانیان. ئەم سۆنگەیە لەوەوە سەرچاوەیگرتبوو كە زۆرترینی كورد سوننی مەزهەب بوون و سەربە و رەوگە باڵادەستەی مەزهەب بوون لەبەغدادا، هەربۆیە كورد هەستیان بەوەنەدەكرد كە بە هۆكاری مەزهەبی و سوننیبوونیانەوە بندەستكراون. هاوكات فرەئایینی لەنێو كۆمەڵگەی كوردیدا لەوانە سوننی و شیعە و كاكەیی و ئێزیدیی و چەندین رەوگەی تەسەوفی لێكجوودا و جوووەكان كە تاوەكو پەنجاكانیش لە شار و شارۆچكەكانی كوردستان هەبوو، هەموو ئەو فرەئاینییە هۆیەك بوو تا ئارەزووی چێكردنی گروپی ئیسلامیی لەكوردستاندا لاوازبێت و خەباتی كوردەكان نەتەوەیی بوو نەك مەزهەبیی.⁽⁶⁾ هاوكات ئەم فرەمەزهەبی و ئایینە بایسی ئەوەبوو تا زۆربەی كوردان و زانایانی كورد لەهەردوو سیكۆلار و مەزهەبییەكان ئەوە رۆشنبكەنەوە كە زەمینەی كوردستانی ئێراق لەچێبوون و هەڵتۆقینی ئیسلامی سیاسیی كۆنسەرڤاتیڤدا زڕ و بێبەرهەمە.⁽⁷⁾

دیارە ناسیۆنالیستە كوردە هاوچەرخەكانیش زێدەتر لە پێشوو،  وابەستەن بە بنەما لائكییەكانەوەو پێداگریی لەسەر ئەوەدەكەن كە ئیسلامگەاری كوردیی لە شانۆی سیاسیی كوردیدا لەپەرێزدابن، هەروەها زۆرێك لە ناسیۆنالیستە كوردەكان فرە بەسەختی لەهەمبەر بوونی گوتاریی ئیسلامی سیاسیدا رەخنەدەگرن. ئەوان پێیانوایە هەریەك لە عەرەب و تورك و فارس، هەمیشە ئیسلامیان وەك ئامڕازێك بۆ سەركوت و بندەستكردنی كورد و مەكر و فیودانی كورد بەكارهێناوە. لەبەرئەوە جوووڵانەوەی ئیسلامی هەمیشە لەكوردستاندا نەیتوانیوە بنكە جەماوەرییەكەی بەرینتربكات، هەربۆیە سیاسەتی ئیسلامییەكان نەیتوانیوە كەمەندكێشی زۆرینەبێت و هەمیشە پارتە نەتەوەییەكان لە بەرینی بنكەی جەماوەریدا گرەویانبردووەتەوە. پێشوازی لە پارتە ئیسلامییەكانی كورد بەشێوەیەكی كاتیی لە نێوەندی نەوەدەكاندا گەیشتە ترۆپكی خۆی، كاتێك كە خەڵكی ئەوانی وەك ئامڕازێك بۆ نەیاریەتی فەرمانڕەوایی گەندەڵ و بێسەرەوبەرەیی ر كوردییەكان دەبینی، چوون نەتەوەیی و سیكۆلارەكان لە جەنگی ناوخۆدا بوون لەتەك یەكتریدا.⁽⁸⁾

دیارە لە چلەكان بەدوواوە رێژەیەكی بەرفراوانی رووناكبیرانی كورد ئارەزوویان بەلای چەپڕەویدا چووبوو. ئەوان بەسەختی لەژێركاریگەیی ئایدیۆلۆژیای ماركسیزم و ماوییەت و كۆمۆنیزمدا بوون، بۆیە هەرجۆە فۆمێكی ئیسلامگەراییان دەدایە دوواوە. ئیسلامییەكان لەگەڵ ئەم هەل و مەرجەدا دانوویان نەدەكوڵا، ئەوان رایانگەیاندبوو جیاوازییەك لەنێوان سەگی رەش و سپی دا بوونی نییە، مەبەستیان ئەوەبوو كۆمۆنیستەكان و پارتە نەتەوەییە كوردەكان بۆ ئەوان هێند جیاواز نیین.⁽⁹⁾

لە ساڵی 1954 دا هەریەك لە شێخ موحەمەد مەحمود سەواف و شێخ ئەمجەد زەهاوی سەردانی شارۆچكەی هەڵەبجەیان كرد، ئەوە یەكەمین هەوڵێك بوو تاوەكو ئیخوان موسلمین بخزێننە نێو كۆمەڵگەی كوردییەوە. ئەوان لە مزگەوتی پادشای هەڵەبجەدا لەگەڵ چەندین مامۆستای ئایینی دیاری ناوچەكە كۆبوونەوە، لەوانە شێخ عوسمان عەبدولعەزیز  و مەلا ساڵحی گەورە و شێخ جەمیل موفتی و مەلا عومەر عەبدولعەزیز. لێرەوە زەهاوی و سەواف توانییان پێوەندی لەتەك مەلا عوسمان و چەندین زانای دیاریتردا پێكەوەنێن. پاش ئەو دیدارە و بەماوەیەكی كەم، دروست لەهەمانساڵدا وەڤدێكیدیكەی ئیخوان لەكەركوكەوە هاتنە هەڵەبجە، ئەمجارەیان وەفدەكە پێكهاتبوون لە سوبحی داودەیی و عابدین رەشید، ئەوان چاویانكەوت بە مەلا عوسمان عەبدولعەزیز و مەلا جەلالی كوڕی مەلا ساڵحی گەورە و عەمەر رێشاوی. ئەم دیدارە بەدەستپێكی ئیسلامی سیاسی لەكوردستاندا دادەنرێت.⁽¹⁰⁾ مەلا عوسمان لەهەڵەبجەدا زانایەكی بەڕێز و دارای پێگەیەكی تۆكمەبوو لەنێو زانایانی هەڵەبجە و دەشتی شارەزوور و سنووری پارێزگای سلێمانیدا. ئەو بەتەواوی كەوتبووەژێر ئایدیۆلۆژیای ئیخوانەوە، دیارە ئەوەیش بەهۆی وابەستەیی ئەو هزرەوە بوو بە پێوەندییەكانی نێوان فەرمانڕەوایی و ئیسلامەوە. ئەوە هۆیەك بوو تا برەوی بە بڵاوبوونەوەی هزری ئیخوان دا لەنێو شوێنكەوتووەكانی خوێندكارەكانی خۆیدا. پاش ئەوە زاناگەلێكیدیكەی وەك مەلا عوسمان، لەوانە مەلا عەلی و مەلا سدیقی برای و مەلا عومەر رێشاوی و مەلا عەبدولعەزیزی پاڕەزان و مەلا محەممەد بەهادین بوونە رێبەرە دیارەكانی ئیخوان لەكوردستاندا.⁽¹¹⁾

دەركەوتنی گروپگەلی ئیسلامیی كوردیی لەنێوخۆدا:

لە كۆتایی هەشتاكان بەدوواوە جوووڵانەوە ئایینی و نەتەوەییەكانیتر بەرچاوتر و رەوانتر هاتنەپێشەوە، لەسەرەتاوە بەهۆی توندوتیژیی حیزبی بەعس لەبەردەم هەرجۆرە چالاكییەكی سیاسیدا جوووڵانەوە سیاسییەكان فرە بەهێواشی دەچوونە پێشەوە. پێش هەشتاكان رەوتی ئیسلامی لە كوردستان كەمتر ئامادەییان هەبوو، چوون ئەوان خۆیان لە بۆتەی ئیخواندا دەبینییەوە. ئەودەم شۆڕشی كورد لە ساڵی 1975دا هەرەسیهێنابوو، هاوكات مەلا مستەفای بارزانیش كۆچیدوواییكردبوو، بارزانی رێبەرێكی سەرتاسەریی جوووڵانەوەی نەتەوەیی كورد و سەرۆكی پارتی دێموكراتی كوردستان بوو. لە ساڵی 1979 بەدوواوە گۆڕەپانی سیاسیی كوردی فرە پارتایەتییەكی ئەوتۆی بەخۆوەدەبینی. لەمكاتەدا جووڵانەوەی ئیسلامی سیاسیی بەهۆی چەندین هۆكارەوە بەهێواشی وەختبوو شوێنی خۆی بكاتەوە، بەتایبەتی سەركەوتنی هزری ئیسلامی بەسەر شۆڕشی 1979ی ئێراندا، هاوكات هەڵایسانی جەنگی ئێران و ئێراق لە ساڵی 1980دا، ئیتر هۆیەك بوو تا ئێران یارمەتی جووڵانەوە ئیسلامییە عەرەبی و ئێراقی و كوردییەكان بدات، مەبەستی ئێران لاوازكردنی رژێمی سەدام بوو، هەربۆیە نەتەنها یاریدەی گروپە ئیسلامییە كوردییەكانی دەدا، بەهەمانشێوە كۆمەكی پارتە سیكۆلار و نەتەوەییەكانی كوردیشی دەكرد.

مەلا عوسمان لەسەرەتادا ئیمامی مزگەوتی شافعی بوو لەهەڵەبجەدا، دوواتر بووە وانەبێژ و پاشان لە ساڵی 1967دا بووە بەڕێوەبەری پەیمانگای ئیسلامی لەهەڵەبجەدا. لێرەوە ژمارەیەكی بەرفراوانی لاوی كورد و زانایی ئایینی لەژێر دەستی ئەودا پەروەردەكران و لێكنێزیكبوونەوە، ئەو بێئەندازە رێزیانلێدەگرت و ببوویە كەسێكی كارێزما و مەلایەكی ناوداری نێوچەكە. ئەوە زەمینەیەكی لەباری رەخساند تاوەكو مەلا عوسمان سەربەخۆبێت و لەژێر تینوتاوی هزری و رێكخراوەیی حیزبی ئیسلامی قوتاربێت، هاوكات بەهۆی ناكۆكیی نێوان بیری نەتەوەیی مەلا عوسمان و ئایدیای پانعەرەبیزمی ئیخوان و یەكێتییە ئیسلامییەكەی، مەلا عوسمان خواستی مافە نەتەوەییەكانی كوردی هەبوو لەودەوڵەتە ئیسلامییەی كە لە روانینیی پاش سەدامدا وێنایانكێشابوو. هاوكات ئیسلامییە كوردەكان دووچاری نائومێدی هاتن وەختێك بینییان ئیخوانەكان لەئاست كوشتوبڕی كورد و شاڵاوی ئەنفال و هێرشی كیمیایی بۆسەر هەڵەبجە بێدەنگن و بڕستی هەڵوێستێكیان نییە، هاوكات زاڵبوونی نەتەوەگەرایی عەرەبی بەتۆخی لەئەجێندایاندا دەخوێنرایەوە. ئارەزووی نەتەوەییە مەزهەبییەكانی كورد بۆ پەنابردن بۆ خەباتی چەكداریی دژبە رژێمی بەعس لەبەغدادا لەتەك رەوگەی كاری ئیخوانەكاندا یەكینەدەگرتەوە. چوون ئەوان خەباتی چەكداری و چوارچێوەكانی جیهادی چەكیان بەلاوە پەسەندنەبوو. ئیخوانەكان میتۆدی چەكدارییان دژبە حكومەتەكانی خۆیان دەدایەدوواوە. ئیخوان نەیاری رشتنی خوێن و بەكارهێنانی شێوازەكانی توندوتیژیی بوون بەرامبەر بە موسڵمانانیتر، تەنانەت ئەگەر سیكۆلار یاخۆ ستەمكاریش بوونایە.   عوسمان عەبدولعەزیز بەرپرسی لقی ئیخوان بوو لە باكووری ئێراقدا، هاوكات سەرۆكی یەكێتی زانایانی موسڵمانان بوو لە كوردستان، پاش چێبوونی بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستان ئەو وەك رابەری بزووتنەوەكە دیاریدەكرێت. ئەوە كاتێكبوو كە مەلا عوسمان و شوێنكەوتووەكانی بەشێوەیەكی سروشتی لەهەمبەر ئیخواندا كەوتبوونە گێژاوی ناكۆكییەوە، ئەویش لەبەر شوناسی هەمەلایەنەی ئیخوان و پایماڵی پێناوە نەتەوەییەكانی كورد بوو. لەوكاتەیشدا زۆربەی ئەندامانی كوردی ئێراق، لەهەمانكاتدا هەم نەتەوەیی بوون هەمیش ئیسلامی، ئەوان نەتەوەگەرای مەزهەبیی بوون. لەبەرئەوە هەبوونی رەگێكی نەتەوەیی لەنێو ئەندامانی كوردا بوویە دەستپێكی ملنەدانی كوردەكان بە رەوگە و رێبازی ئیخوان، چوون سەركردایەتی ئیخوانیش بەتەواوی رووی ناسیۆنالیزمی عەرەبییان شان بەشانی ئیسلامگەراییەكە نەشاردبوویەوە. باسم ئەعزەمی بەسانایی و بێهیچ گرێوگۆڵێك ئەم بوارەی حیزبی ئیسلامی كە لە ئایدیۆلۆژیای ئیخوانەوە سەرچاوەیگرتووە دەخاتەڕوو:

لەسەر ئاستی نێوخۆدا حیزبی ئیسلامی پشتیوانی یەكێتییەكی نیشتیمانییە لەسەر بنەمای هاوڵاتییبوون بەبێ‌ رەچاوكردنی نەژاد و ئایین و ئیتنە جوواوازەكانی ئێراق و لەسەر بنەمای هاوڵاتییبوون. ئەمەیش بنەمایەكە بۆ یەكێتییەكی عەرەبی كە لە یەكێتی ئیسلامیی پارتی ئیسلامییەوە سەرچاوەدەگرێت. لەبەرئەوە پێویستە یەكێتیی بەدەستبهێنرێت، كە لە یەكێتیی ئێراقەوە دەستپێدەكات و پاشان یەكێتیی نەتەوەیی عەرەبی لێ‌ سەوزدەبێت، لێرەوە بەرەو یەكبوونێكی ئایندەیی بۆ كۆمەڵگەی ئیسلامی هەنگاودەنرێت.⁽¹²⁾ هەستی بێهیوایی و رەشبینیی كوردەكانی ئێراق لە ئیخوان موسلمین دوواجار لە ساڵی 1987 دا سەریكێشا بۆ گرتنەبەریی رێگەیەكی جوودا لەوان، لەبەرئەوە بۆ زۆرێك لە ئیسلامییە كوردەكانی وەك مەلا عوسمان، داكۆكیی و ئامانجی عەرەبگەرایی بەسانایی هەزمنەدەكرا. زیاد لەوەیش وەرگێڕانی پەرتوكەكانی پیاوێكی بەنێوبانگی وەك سەید قوتب بۆ سەر زمانی كودیی كە لەسەردارە ئیسلامییەكانی میسر بوو. كاریانكردەسەر ئیسلامییە كوردەكان و روانگەی جیهادیان لەنێو واندا هێنایەپێشێ‌. ئەوە شوێنی دانا لەسەر دنیابینی جیهادی چەكداریی و بڵاوبوونەوەی ئاشتیخوازانەی بەها و زانیارییەكانی ئیسلام. لەمسۆنگەیەوە مەلا عوسمان بەتەواوی كەوتەژێر تینوتاوی پەرتووكەكانی سەید قوتبەوە، بەتایبەتی شرۆڤە و شیكارەكانی ئەو لە تەفسیری (فی ڤلال)دا شوێنی بەرینیان دانا. لەئاكامدا دڕدۆنگیی و تەنگژەكانی مەلا عوسمان لەتەك رامان و روانگەی ئیخواندا و بێباكییان لەهەمبەر زەجر و زەحمەتەكانی نەتەوەی كورد بووە بایسی وازهێنانی ئەو كەسایەتییە لە رێبازی ئیخوان. ئیدی پاش شكستی خۆپیشاندانەكەی شاری هەڵەبجە لە ساڵی 1987دا هاوڕێ‌ لەگەڵ چەند شوێنكەوتە و زانایەكی ئایینیدیكەدا دەربازی سنوورەكانی ئێران دەبن. لێرەوە ئەوەی وابەستەیە بەدەركەوتنی بزووتنەوەی ئیسلامییەوە، لەوخاڵەوە دەستپێدەكات كە خواستەكانی خەڵكی دژبە رژێمی بەعس بەتەواوی گەیشتبوونە لوتكە. لەنێو ئەوانەدا مەلا عوسمان و شوێنكەوتووەكانی ئەوانەی بەهۆی تاوانە مەزنەكانی رژێمی بەعسەوە و بەهۆی كیمیایی و وێرانكردنی زێد و ئاواییەكانیانەوە ئاوارەببوون. ئەو ئاڵۆزی و دەردیسەرییەی كوردان وەختێ‌ تاویسەند كە عەلی حەسەن مەجیدی ئامۆزای سەدام حوسەین كە ناسرابوو بە عەلی كیمیایی، وەك بەرپرسی كاروبارەكانی حیزبی بەعس لە باكووری ئێراقدا دەستبەكارببوو. ئەوێ‌ دەم خەڵكی ئاواییەكانی دەوروبەری هەڵەبجە بەتۆپزی راگوێزرابوون و لەهەڵەبجەدا مۆڵیاندابوو. دەرهاویشتەی ئەو رەوشە لە زۆرێك لە بەشەكانی شاردا خۆپیشاندان و راپەڕین دژبە دامودەزگاكانی رژێمی بەعس دەستیپێكرد، هەربۆیە كاردانەوەی رژێمیش بەتووندیی و توڕەیی دژبە راپەڕین دەستیپێكرد. لە تۆڵەی خۆپیشاندانەكاندا عەلی حەسەن مەجید فەرمانیدا كە گەڕەكی كانیئاشقانی هەڵەبجە، بەتەواوی تەختی زەوی بكرێت، ئەوشوێنەی خۆپیشاندان تێیدا دەستیپێكرد و هاوكات مزگەوتەكەی مەلا عوسمانیش دروست لەوێدابوو. هاوكات ژمارەیەك خۆپیشاندەر قۆڵبەستكران و هەریەك لە مەلا عوسمان و براكانی مەلا عەلی و مەلا سدیق و مەلا عومەر هاوڕێ‌ لەتەك مەلا ئەحمەد كاكە مەحمود و مەلا شێخ سدیق و مەلا نورەدین یەعقوب و شوێنكەوتووەكانیان پێكەوە بەرەو دیوی ئێران شارەكەیان جێهێڵا.

بەمجۆرە و لە ساڵی 1987 پاش كۆچی ئەم پێشەنگ كوردانەی ئیخوان موسلمین و ژمارەیەكی زۆر خەڵك لە هەڵەبجە و دەوروبەرییەوە بۆ دیوی كوردستانی ئێران، لەسەرەتادا لە ئۆردوگای سەریاسی نێزیك شاری پاوەدا گیرسانەوە. ئیدی لەوێدا بیری چەكداربوون و رووبەڕووبوونەوەی بەعس بەشێوەیەكی جیدی كەوتە بەرنامەی كاریانەوە. یەكێك لە سەركردە ئیسلامییەكانی كورد شێخ محەممەد بەرزنجی، دەسەڵاتدارانی ئێرانیی رازیكرد كە بواربدات بەوهەڵهاتووانە تا لە ئۆردوگایەكی شاری سنەدا جێگیربن. ئیدی بەپێداگری و هاندانی شێخ محەممەد بەرزنجی لەوێ‌ لە شاری سنەدا بزووتنەوەی ئیسلامی دامەزراو راگەیەنرا. ئەم بزووتنەوەیە وەك درێژەپێدەری پەیوەندیی ئیسلامی كوردستان خۆی نومایانكرد، كە تەنها نێوی پەیوەندیی لابرا و بووە بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستانی ئێراق. لەڕاستیدا پەیوەندی ئیسلامی لەسەرەتادا وەك رێكخراوێكی نهێنی لە ساڵی 1978دا لە كوردستانی ئێراق دامەزرابوو. وەلێ‌ بەفەرمی تا ساڵی 1984 رانەگەیەنرابوو، هەتاوەكو دامەزرێنەرەكەی كە شێخ محەممەد بەرزنجی بوو لە هاوینی 1983دا كۆچیكرد بۆ ئێران و لەوێ‌ لە ساڵی 1985دا هەوەڵین كۆنگرەی رێكخراوەكەی خۆی گرێدا. ئیدی بەگەیشتنی مەلا عوسمان و هاوەڵانی بۆ ئێران، پێكەوە بوونە هێزێكی سیاسیی و چەكدارن كە لەژێر رابەرایەتی مەلا عوسمان عەبدولعەزیز كۆبوونەوە و چەندین زانا و كەسایەتی دیار لەنێویاندا ئامادەبوون. بزووتنەوەكە لە شەش هێزی چەكداریی پێكهاتبوو كە هەر هێزێكیان خۆی دەدا لە 200 پێشمەرگە.⁽¹³⁾ لەسەرەتاوە ئامانجی بزووتنەوە جەنگانبوو دژبە رژێمی بەعس و خواستەكانی خۆی لە رووخانی ئەو رژێمەدا دەبینییەوە. لەئاكامدا و لەمیانی شەڕی دژواری هێزەكانی پێشمەرگەی كورد و یەكەكانی سوپای ئێراقیدا، رژێمی ئێران دەستیدایە راهێنان و پڕچەككردنی ئەندامانی بزووتنەوەی ئیسلامیش. حكومەتی ئێران رۆڵێكی گرنگی گێڕا لە پڕچەككردن و دەستگرۆیی مادی و دارایی و پاراستنی ئەندامانی بزووتنەوە. ئەمەیش بەئامانجی دروستكردنی هێزێكی هاوپەیمان و ئیسلامی ئێراقیی دژبە بەعسیزم لەئێراقدا.⁽¹⁴⁾ لەلایەكەوە ئەوەی كە دەبینرێت ئاڕاستەیەكی ئیسلامی سەرەكییە كە لە هەناوی ئیخوان موسلمینەوە هاتووەتەدەرێ‌ و بووە بەچەند رێكخراوێكی كارا و ئەكتیڤ لە زەمینەی سیاسیی ناوچەكەدا. لەگەڵ ئەوەی ئیسلامییەكانی كوردستان هەمیشە بەشێكبوون لە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی كوردیی، لەگەڵ ئەوەیشدا لە ساڵی 1954وە لەژێر چەتر و چوارچێوەی میتۆدی ئیخوان موسلمیندا بوون. ئەوان بەتامەزرۆییەوە لە شۆڕشی كوردیدا بەشداربوون، وەلێ‌ بەدیدێكی ئیسلامییانەوە. ئەوان بەتەواوی باوەڕیانوابوو كە ئەوە تەنها ئیسلامی راستەقینەیە دەتوانێت كوردستان بپارێزێت، پێیانوایە ئیسلام و كودستان ئاوێتەی یەكتییی بوون. لە 21 سێپتەمبەری 1970دا، پاش رێكەوتنە مێژووییەكەی كود لەتەك بەغداد، گروپێك لە زانایانی ئیسلامی كورد بەڕێبەرایەتی مەلا عوسمان عەبدولعەزیز، هاتن كۆنگرەیەكی گەورەیان لە شارۆچكەی گەڵاڵەی ناوچەی باڵەكایەتی سەربە پارێزگەی هەولێر گرێدا. لە ئاكامی كۆنگرەكەدا یەكێتی زانایانی ئایینی كوردستانیان دامەزراند.⁽¹⁵⁾ ئەوە یەكەمین كۆنفرانسیی جۆریی بوو كە رەنگدانەوەی ئاڕاستەی ئایینی و نەتەوەیی كوردیی لەسەربوو. چوون دروشمی سەرەكی كۆنگرەكە بریتیبوولــەوەی كە دەیانوت (ئیسلام ئــایین و دەوڵەتە).⁽¹⁶⁾ ئەم گردبوونەوەیە پێشوازییەكی ئەرێنی لەنێو تەواوی ئیسلامییەكاندا لێكەوتەوە، بەتایبەتی لەنێو ئیسلامییە عەرەبەكانی ئێراقدا. یەكێتی زانایانی ئیسلامی كودستان وەك رێكخراوە هاوتاكەی خۆی زانایانی ئیسلامی ئێراقن رۆڵێكی ئەوتۆیان لە بواری سیاسیدا نەبوو. وەلێ‌ لەبنچینەوە ئەم یەكێتییە بووە رێكخراوێكی لەبار بۆ زەمینەی كاری ئیخوان موسلمین لەكوردستاندا. هاوكات دوواتر بەشێكیشیان بوونە ئەندامی بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستان. ئیدی ئەم رێكخراوە لە سەرەتای دامەزراندنی بزووتنەوەدا بووە بڵندگۆی نووسین و وتەو رەفتاری بزووتنەوەكە لەنێو ئیسلامییەكانی كوردستاندا.⁽¹⁷⁾ ئەم یەكێتییە لەلایەن مەلا مستەفای بارزانییەوە بێئەندازە پشتیوانیلێدەكرا. هەر لەوقۆناغەدا مەلا عەلی برای مەلا عوسمان تیپێكی پێشمەرگەی بۆ پێكهێنرابوو. ئەوە هەوەڵین پێشمەرگەی كوردی ئیسلامی بوو لەكوردستاندا. ئەوان لە ساڵی 1970 وەك بەشێك لە بزووتنەەوی ئازادیخوازیی نەتەوەیی كورد لەلایەن مەلا مستەفای بارزانییەوە چەكداركرابوون. دوواجار ژمارەیەكی زۆر لە گروپە ئیسلامییەكان لە كوردستانی ئێراق بەتایبەتی لە كۆتایی هەشتاكان بەدوواوە دەركەوتن. چوار هۆكار یارمەتیدەری دەركەوتنی ئەوان بوون، لەوانە: یەكەم، كاریگەرییەكانی ئێرانی دراوسێیان، بەتایبەتی وەختی دەستپێكردنی جەنگی ئێران و ئێراق و دوواتریش وەختێك كوردستانی ئێراق لە ساڵی 1991دا بوو بە هەرێمێكی خۆبەڕێوەبەر. دووەم، بڵاوبوونەوەی نائومێدی و وەڕسبوون لەوڕەوشە ناهەموارەی كوردستانی گرتبوویەوە، بەتایبەتی كیمیابارانی شار و شارۆچكە و ئاواییەكان لەوانە هەڵەبجە، هاوكات هەڵمەتی قڕكردنی كورد لە شاڵاوەكانی ئەنفالدان هەموو ئەوانە لەكاتێكدا بوون كە هەریەك لە نەتەوەیی و چەپەكانی كورد گەیشتبوونە بڕوایەك كە ناتوانن پێش بەو شاڵاوانە بگرن. سێهەم، وابەستەبوون بە بزووتنەوە ئیسلامییە نێونەتەوەییەكەوە كە بەتایبەتی لەپاش شكست و پاشەكشەی یەكێتیی سۆڤییەت لە ئەفغانستان، ئیدی بزووتنەوە ئیسلامییەكان لەژێر ناوی رابوونی ئیسلامیدا برەویانسەندبوو. چوارەم، شكستی پارتە ئیسلامییە نێونەتەوەییەكان لەوەی بەڕوونیی و رەوانی لۆمەی رەفتار و رێبازی دڕندانەی بەعس بكەن لەبەرامبەر سەركوت و توانەوەی نەتەوەی كوردا.⁽¹⁸⁾ كەواتە هۆیەك یان چەند هۆكارێك رۆڵیان هەبوو لە پێكهاتنی هەر گروپێكی ئیسلامی كوردیدا كە لەخوارێدا روونیاندەكەینەوە. دیارە بێ‌ لە بزووتنەوەی ئیسلامی چەند گروپێكی ئیسلامی گچكە لە بەرایی هەشتاكان بەدوواوە دەركەوتن. ئەم گروپانە گچكەتربوون و زۆرجار لەژێر كاریگەریی و بەپشتیوانی سوپای پاسدارانی ئێرانی (پاسەوانانی شۆڕشی ئیسلامی)ی چێببوون. لەڕاستیدا زۆرترینیان دەزگای هەواڵگیریی ئێرانی دروستیكردبوون. لەگەڵ ئەوەیشدا ئەم پارتانە هەرگیز شۆرەتیان پێدانەكرد و پشتیوانییەكی ئەوتۆیشیان بەدەستنەهێنا،⁽¹⁹⁾ بۆیە بەزوویی پووكانەوە و بەرگەی رەوشەكەیان نەگرت، هەموو ئەو پارت و گروپە گچكانە بریتیبوونلە:

1. ئەرتەشی ئیسلامیی كورد، ئەم گروپە سوننی بوون، عەباس شاهێن دامەزرێنەری بوو كە ناسرابوو بە (ئەبو ئوسامە). ئەمانە بەشێكبوون لە كوتلەی هاوپەیمانیی ئیسلامی كە هەر لەسەرەتاوە لەلایەن یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستانەوە لەنێوبران .

2. رێكخراوی كوردی فەیلی ئیسلامیی، ئەم رێكخراوە لەلایەن كوردانی شیعە مەزهەبەوە دامەزرابوو كە پێكهێنەرەكانی لە سێ‌ پێكهاتە بوون، هەریەكە لەوانەیش روانگەیەكی سیاسییان هەبوو. ئەوانیش بزوتنەوەی كوردی موسڵمان كە لەژێر رابەرایەتی حوسەین فەیلیدا بوو. ئەنجوومەنی كوردی فەیلی ئیسلامیی كە ساڵی 1982 لە تاران دامەزرابوو. بزووتنەوەی كوردی فەیلی ئیسلامی كە لەژێر رابەرایەتی جەلال فەیلیدا بوو. ئەم گروپانە هەڵدەستان بەكاری سیاسیی سنووردار.

3. حیزبوڵڵای كوردستان لە ئێراق، ئەم پارتە پەیوەستبوو بە كوردانی سوننییەوە و ساڵی 1983 لەئێراندا دامەزرا. پارتەكە شێخ محەممەد خالید بارزانی رابەرایەتیدەكرد. ئەم پارتە یەكێكبوو لە هاوپەیمانێتی ئەنجوومەنی باڵا كە هەموو گروپە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێراقی لەخۆدەگرت و بنكەكەیان لەئێراندا بوو. لەپاش جەنگی كەنداوی 1991، حیزبوڵڵای كوردستان خۆی هەڵوەشاندەوە و ئەندامەكانی چوونەنێو پارتی دێموكراتی كوردستانی ئێراق كە لەژێر سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی سەرۆكی ئێستەی هەرێمی كوردستاندا بوو. پێویستە سەرنجی ئەوەبدرێت كە ئەەدهەم بارزانی برازای شێخ محەممەد خالید بارزانی، لە ساڵی 1988دا بەهۆی جیاوازی بیروڕاوە لە گروپەكەی مامی جوودا بوویەوە و بۆخۆی حیزبوڵڵای شۆڕشگێڕی كوردستانی دامەزراند. ئەم گروپە نەیدەتوانی لەهەڵبژاردنەكاندا دەنگ بەدەستبهێنێت، ئیدی لە ساڵی 2004و پاش ئەوەی كە رژێمی سەدام رووخابوو خۆی هەڵوەشاندەوە و رایگەیاند ئیدی ئامانجەكانیان هاتوونەتەدی و بوونیان پێویستنییە.

4. بووتنەوەی موجاهیدانی كوردستان، ئەم گروپە لەلایەن شێخ ئەبوتاڵیب بەرزنجییەوە دامەزرا و ئەندامەكانی لە كوردانی سوننی مەزهەب پێكدەهاتن. هەموو ئەم گروپانە دارای بنكەی جەماوەری و پێگە و پێناوی روون و كەسایەتی دیارنەبوون لەكوردستاندا. زۆرترینی ئەندامانیان دارای ماریفەی ئایینی كەم و خۆنەوارییەكی لاوازبوون، زۆربەیشیان لە هۆز و تیرە سوننەتییەكانەوە هاتبوون، بۆیە بڕستی بەرفراوانبوونی بنكەی جەماوەرییان ئەستەمبوو. ئەوەی تێبینی دەكرا زۆربەیان لەژێر سەهەندی ئێراندا بوون، بۆیە نەیاندەتوانی لەكوردستاندا شوێنی تۆكمەیان هەبێت، هەربۆیە پەیوەندیی فەرمییان زیاتر لەتەك گروپە شیعییەكانی ئێراقدا بەتایبەتی لەتەك ئەنجوومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی ئێراقدا هەبوو.

 بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستان و ئەنسارولئیسلام پێش 1991:

بزووتنەوەی ئیسلامیی لە راپەڕینەكەی ساڵی 1991دا بەشداربوو. لەپاش راپەڕین چەند رەوتێك لەنێو بزووتنەوەدا هێدی هێدی نەیارێتی خۆیان لەتەك تەوژمی سیكۆلار و عەلمانییەتی كوردیدا نومایاندەكرد. هەرچەندە ئیسلامییەكانی كوردستان دارای بناغەیەكی باشبوون، وەلێ‌ لەڕووی چۆنییەتی سیاسەتەوە هەرگیز نەیانتوانی پێشبكەون. ئێستە لەكوردستاندا ئیسلامییەكان دوو گروپی ئیسلامی بەرچاو بوونیان هەیە. ئەوانیش كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان (لە هەناوی بزووتنەوەی ئیسلامیدا هاتەدەرێ‌)، لەگەڵ یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (لقی ئیخوان موسلمین لە كوردستان). هەردوولا لەژێر ناوی جیاجیادا لەنێو هەڵبژاردنەكانی كوردستان لە ساڵی 1992وە ئامادەییان هەبووە. لەزۆرترینی ئەوهەڵبژاردنانەدا ئەوان پلەی سێهەمی پشت یەكێتیی و پارتییان گرتووە. وەلێ‌ لە 2009 بەدوواوە ئیدی كەوتنە پشت بزووتنەوەی گۆڕانەوە. ئەوە لەكاتێكدایە ئەوان لە نەوەدەكان و دەستپێكی دوو هەزاردا خۆیان وەك نوێنەری دەنگە ناڕەزایەتییەكانی هەردوو پارتی نەتەوەیی فەرمانڕەوا دادەنا لەكوردستاندا. پاش ئەوەی لەدوای جەنگی كەنداوی 1991 كوردستان وەك نێوچەیەكی دژەفڕین و ئارام دیاریكرا، ئەودەم حكومەتی ئێراق لە سێ‌ پارێزگای كوردنشینی باكوور پاشەكشەیكرد و ئیدی هەرێمی كوردستان بوویە گۆڕەپانی چالاكییە سیاسییەكانی پارتە كوردییەكان و بوونە فەرمانڕەوای هەرێمەكە. ئیدی بەشێوەیەكی سروشتی گۆڕەپانی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسلامیش وەك پارتێكی ئیسلامی كوردیی گوێزرایەوە بۆ هەرێمی كوردستان. بزووتنەوە بە ئاشكرا كەوتە چالاكی سیاسی و دارای هێزێكی سیاسی و چەكداری ترسناك و گەورەبوو. ئەوە لەكاتێكدا بوو كێبڕكێ و ململانێی نێو پارتە سیاسییەكان بەكاوەخۆ هەڵدەگیرسا و بەئەندازەیەك ململانێكان گەیشتنە رادەی تەقینەوە. ئەودەم هەندێك لە ئەندامە باڵاكانی بزووتنەوە سەربە رەوتی سەلەفیی بوون. ئەوان لە جەنگی ئەفغانستانی دژبە سۆڤییەت بەشداربوون و گەڕابوونەوە بۆ نێو بزووتنەوەی ئیسلامیی. ئیدی فشارەكانی خۆیان بۆ گرتنەبەری تاكتیكە جیهادییەكانیان لەنێو بزووتنەوەدا برەوپێدا. ئیدی ئەو چەكدارە پێشوانەی جیهادی ئەفغان بیری پێكەوەنانی گروپی چەكداری بناژۆ كەوتەسەریانەوە و بێزویان بە دەوڵەتی ئیسلامییەوە دەكرد، ئەوان بەهەموو شێوەیەك پراگماتیزمی بزووتنەوەی ئیسلامییان دایەدواوە و لەنێو ئەو نەزم و نواڕینەی بزووتنەوەدا ئارامیاننەدەگرت. ئەو رەوتانە رۆڵی ئاگرخۆشكردنی جەنگەكانی بەراییان گێڕا و دوواجار لەتەك یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا كەوتنە وێزەی یەكتریی و جەنگێكی براكوژیی و خوێناوی هەڵگیرسا. دیارە بنچینە و ریشە و بازنەی رۆشنبیریی ئیسلامییەكانی كوردستان لە ئیخوان موسلمین و بەتایبەتی لە زانیاری و هزری حەسەن بەناوە سەرچاوەیگرتبوو، هەروەها لەپاش نەوەدەكان ئیتر ئیسلامییەكانی كوردستان تێكەڵببوون لەتەك ئایدیا و نیازی ئیسلامییەكانی دەرێ‌، لەوانە ئایدیای سەلەفیی كۆمەڵی ئیسلامی پاكستان و كوردە جیهادییەكانی ئەفغانستان ئەوانەی پێشووتر لەوێندەر جیهادیانكردبوو. لەنێو ئەواندا مەلا كرێكار بەرچاودەكەوت، ئەو كوردێكی جیهادیی دەرێ بوو كە پاش راهێنان و مەشق و خۆسازدانی لەدەرێ‌ لە ساڵی 1992 گەڕابوویەوە كوردستان و ببوویە ئەندامی شورای بزووتنەوەی ئیسلامی و پاشان بووە رێبەر و دامەزرێنەری ئەنسارولئیسلام لەكوردستاندا، كە گروپێكی توند و بناژۆی كوردیی بوو.⁽²⁰⁾ بەمجۆرە لە هەناوی بزووتنەوەدا سێ‌ رەوتی سەرەكی خۆیان نومایاندەكرد. هەموو ئەو رەوت و رێبازانە لەژێر كاریگەریی كوڕانی عەبدولعەزیز و داڕێژەر و تیۆریستێكی بناژۆخوازی ئیسلامی وەك عەلی باپیر و جیهادییەكی وەك مەلا كرێكاردا بوون. بزووتنەوە ئەودەم دارای هێز و هەرەكەتێكی چەكداریی گەورەبوو، ئەمەیش بۆ یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان هەزمنەدەكرا: لە ساڵی 1993دا لە شارۆچكەی كفریدا جەنگێكی دژوار لەنێو بزووتنەوە و یەكێتیدا هەڵگیرسا، لێرەوە جەنگ تەواوی هەرێمەكەی گرتەوە. ئیدی جەنگ لێرەو لەوێ‌ درێژەیكێشا تا بەواژۆكردنی شەڕ راوەستان لە ساڵی 1998دا كۆتایی بە ململانێی نێوانیان هات. وەلێ‌ بەهۆی دووری ئایدیۆلۆژی و زەمینەی هزریی نێوانیانەوە تەنگژە و ململانێكان لەسەر ئاستە جیاوازەكاندا كۆتاییانپێنەهات. هەرچەند بزووتنەوە خۆی لە چوارچێوەی ئەو بەڕێوبەرایەتییە هاوبەشەی ژێر قەڵەمڕەوی پارتی و یەكێتیدا دەبینییەوە، وەلێ‌ جوودا لەوانیش ناوچەیەكی دابڕاوی سەربازی و سیاسی و ئیداریی بۆخۆی جووداكردەوە كە لە ناوچەكانی هەڵەبجە و شارەزوور و هەوراماندا بوو.

جەنگی بزووتنەوە و یەكێتیی لەسەرەتادا لە دێسەمبەری 1993دا بوو، پێكدادانە چەكدارییەكان زۆرێك ناوچەی پارێزگای سلێمانی و كەركوكی گرتەوە. ئیدی بزووتنەوە خۆی پێنەگیرا و ناچار پێچرانەوە و پاشەكشەیانكرد بۆ سنوورەكانی دیوی ئێران. سەركردایەتی بزووتنەوەیش كۆنتڕۆڵكرا و ئیدی بۆ ماوەی چەند مانگێك لەژێر چاودێری و پاراستنی پارتی دێموكراتی كوردستاندا بوون لە هاوینە هەواری سەلاحەدین. وەختێك لە مانگی 5ی 1994 جەنگی براكوژیی لەنێوان پارتی و یەكێتیدا هەڵگیرسا. ئیدی هێزەكانی بزووتنەوەیش شانبەشانی پارتی كەوتنە جەنگێكی خوێناوییەوە دژبە یەكێتیی. پاش واژۆكردنی ئاگربەستی نێوان پارتەكان، ئیدی بزووتنەوەیش بارەگای سەركردایەتی خۆی هێنایەوە بۆ پێگەی هێز و جەماوەریی خۆی لە شارۆچكەی هەڵەبجە. ساڵی 1999 بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسلامی كە ئەوانیش خۆیان بە تۆرەمەی هزیی ئیخوان موسلمین دادەنا، لەتەك بزووتنەوەی ئیسلامیدا پێوەستبوون و پێكەوە بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسلامییان پێكهانی. لە ساڵی 2001دا بەهۆی ململانێ‌ و پشێوی نێو رەوت و رێبازەكانی بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسلامیی، پارتەكە لێكهەڵوەشایەوە و  هەریەك لە كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان و دواتریش ئەنسارولئیسلام دروستبوون. ئەنسار گروپێكی یاخیبوو و چالاكی نێو سوریا و عێراق بوون. ئەنسار گروپێكی بناژۆخوازی سەلەفیی جیهادیی بوون و بەشێوەی سەربەخۆ و بەدیدێكی توندەوە خۆیان راگەیاند و ناوچەی بیارە و دەوروبەریی هەڵكەوتوو لە باكووری هەڵەبجە و نێزیك بە سنوورەكانی ئێرانیان كردە بنكەی هێز و چالاكیی سیاسی خۆیان. ئەنسار لە سێپتەمبەی 2001دا پێكهێنرا. ئەو گروپە لە ئاكامی یەكگرتنی جوندولئیسلام كە لەلایەن ئەبوعەبدوڵای شافعییەوە رێبەرایەتیدەكرا و گروپێكی جیابووەی نێو بزووتنەوەی ئیسلامی پێكهاتن كە مەلا كرێكار رێبەایەتیدەكردن. ئەبوعەبدوڵایش وەك مەلا كرێكار لەئەفغانستانێدا جیهادیكردبوو. ئیدی هەردوو گروپەكە بوونە یەك و ئەنسارولئیسلامیان دروستكرد و مەلا كرێكاریان كردە ئەمیری خۆیان. كرێكار پێشووتر كە رەوتێكی نێو بزووتنەوەی ئیسلامی بوو، بۆخۆی نەیاری ئەو رێكەوتنەی شەڕ وەستانی نێوان بزووتنەوەی ئیسلامی و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بوو كە باڵادەستی ئیدارەی ناوچەكە بوو. ئەنسار بووە پێگەیەك بۆ هەموو ئەو جیهادییانەی رێكخراوی قاعیدە كە لەپاش  رووداوەكەی 11ی سێپتەمبەر و داگیركردنی ئەفغانستان لەلایەن ئەمەریكاوە هەڵدەهاتن، تەنانەت دەوترێت كە لەوماوەیەی كە ئەنسار لەناوچەكەدا باڵادەستبوو، واتە لە 2001 تاوەكو كۆنتڕۆڵی ناوچەكە لەلایەن ئەمەریكاوە لە 2003دا، لەوماوەیەدا دەوترێت ئەبومەسعەب زەرقاوییان لە شارۆچكەی بیارەدا بینیوە. بەمشێوەیە ئەنسار بەوابەستەبوونی بە رێكخراوی قاعیدەوە بووە بایسی تێوەگلانی نێوچەكە لەوجەنگی دژبە تێرۆرەی كە ئەمریكا سەركردایەتیدەكرد. ئیدی ئەمەریكییەكان بەهاوكاری هێزە تایبەتییەكانیان و دەزگەی هەواڵگریی لە سەروبەندی لێدانی سەدام حوسەیندا بەهەماهەنگی لەگەڵ هێزی پێشمەرگەی یەكێتیی دەستیانكرد بەكۆنتڕۆڵكردنی نێوچەكە و دەرپەڕاندنی ئەنسار لەودەڤەرانەدا. یەكێتیی لەهەوڵدابوو تاوەكو ئەو نێوچانەی لەودوواییانەدا ئەنسار دەستی بەسەرداگرتبوون لێیانوەربگرێتەوە و ناوچەكە بخاتەوەژێر ركێفی خۆیان، هەربۆیە تێگەیاندنی ئەمریكا بەوەی ئەنسار هێزێكی تووند و بناژۆیە لەنێوچەكەدا بەسبوو بۆ ئەوەی ئەمەریكایش بەشداربێت لەلەنێوبردنیاندا. هاوكات ئەمەریكییەكان بانگەشەی ئەوەیاندەكرد كە بەرهەمهێنانی چەكی كۆكژی كیمیایی لە شارۆچكەی خورماڵی ژێر كۆنتڕۆڵی كۆمەڵی ئیسلامیدا بوونی هەیە. لەئاكامدا بەچەند رۆژێكی كەم پاش دەستپێكردنی هێرشەكان بۆ سەر رژێمی بەعس لە ئێراق لە ئازاری 2003دا، هێزەكانی ئەمەریكا بۆردومانی  خورماڵ و دەوروبەریان كرد كە هەڵكەوتوو لەنێزیك سنوورەكانی ئێراندایە و لەوێ بنكە و بارەگاكانی كۆمەڵی ئیسلامی و ئەنسارولئیسلام بڵاو ببوونەوە. ئیدی ئەبو عەبدوڵای شافعی دووابەدووای ئەو هێرشانە بوویە كەسێكی دیاری نێو یاخیبووەكانی دژبە ئەمریكا لە ئێراق و مەلا كرێكاریش گۆڕەپانی جیهادی جێهێڵا و لەڕێگەیدا بەرەو نەروێژ قۆڵبەستكرا و تووندی زیندان كرا. دووابەدوای داگیركردنی ئێراقن ئیدی ئەنسار بوونە هێزێكی دیاری دژبە ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی. هاوكات بەڵێنی وەفاداریشیان بۆ رێكخراوی قاعیدە دووپاتكردەوە. ئەودەم هێزەكانی ئەنسار تەنێ‌ لە 300 پیاو پێكهاتبوون كە زۆربەی ئەوانە لە جەنگی دژبە سۆڤییەت بەشداربوون و بەشێكیشیان نە عەرەب بوون و نە كورد. لە هێرشە هاوبەشەكەی ئەمەریكا و یەكێتیشدا ژمارەیەكی زۆر چەكداری گروپەكە لە دەڤەری هەوراماندا كوژرابوون. لە سێپتەمبەری 2003دا گروپێك چەكداری ئەنسار ئەوانەی لە ئاكامی بۆردومانی ناوچەكە هەڵهاتبوون بۆ دیوی سنووری ئێران، خۆیان لەژێر ناوی ئەنسارولسوننە راگەیاندەوە و ئامانجیشیان كورتكردەوە لە دەركردنی داگیركەری ئەمریكا لەئێراقدا. ئیدی ئەنسارولسوننە بوونە گروپێكی بەرچاوی كارای دژبە ئەمەریكییەكان بەتایبەتی لەوناوچانەی سوننەنشین كە پێیدەوترا سێگۆشەی سوننە لەئێراقدا. كاری ئەوان رفاندن و تەقینەوەی خۆ كوژیی و هێرشی لەناكاوی سەر هێزە داگیركەرەكان بوو. لە دێسەمبەری 2007دا ئەنسار و سوننە دانیان بەوەدانا كە لە ئەنسارولئیسلام جوودابوونەتەوە و جارێكیدیكە دەگەڕێنەوەسەر ئەو ناوە، ئەمجارەیان ئەنسارولئیسلام هاتەوەنێو رووبەڕووبوونەوەكان دژبە ئەمەریكا و بەشێوەیەكی بەرچاو هێز و توانای خۆی لەجەنگەكەدا بەكارهێنا. گروپەكە بەردەوامبوو لە جەنگ دژ بە حكومەتی ئێراقی، بەتایبەتی وەختێك كە هێزەكانی ئەمەریكا لە 2011دا ئێراقیان جێهێڵا و پاشەكشەیانكرد. هاوكات ئەندامەكانیشیان رەوانەی سوریا دەكرد بۆئەوەی دژبە حكومەتی سوریا چالاكی بنوێنن، هەربۆیە دووابەدووای ئەوە جەنگی نێوخۆ لەسوریایشدا هەڵگیرسا. لە 29/8/2014 دا راگەیەنراوێكی رێكخراوەكە بەنێوی 50 لە رێبەرە باڵاكانی گروپەكەوە خوێنرایەوە و تێیدا پەیمانی وابەستەبوون و یەكبوونیان لەتەك گروپی دەوڵەتی ئیسلامی لە ئێراق و شام ئاشكراكرد، ئەو گروپەی خۆی بەشوێنگرەوەی قاعیدە دەزانی لەئێراقدا، ئیدی بەمجۆرە گروپەكە هەڵوەشایەوە.

یەكێكیدیكە لە رەوتە كاریگەرەكانی دژبە ئەمەریكا لە ئێراق كە ئەوانیش رۆڵیاندەبینی لەگۆڕەپانەكەدا بریتیبوونلە ئیخوان موسلمین لە ئێراقی عەرەبیدا كە لەبنچینەوە ئەمانە حیزبی ئیسلامی ئێراقی بوون. حیزبی ئیسلامی لە ساڵی 1991وە و لەپاش جەنگی كەنداو ئیدی بەشێوەی شاراوە كارەكانی خۆی لەئێراقدا برەوپێدابوو. ئەوان سوودیان بینی لەو هەڵمەت و بانگەشە ئیمانییەی كە سەدام حوسەین بەكاریدەهێنا تالێیەوە بتوانێت بەسەر هەژاری و برسێتی كۆمەڵگەی سوننەنشینی ئێراقیدا زاڵبێت كە بەدەست قەیران و گەمارۆ ئابوورییەكانەوە دەیانناڵاند، هاوكات رژێم مەبەستیشیبوو سەركوتی دەنگی ئۆپۆزسیۆنی شیعە مەزهەبەكان بكات. بانگەشە ئیمانییەكەی سەدام خۆی دەبینییەوە لە دروستكردن و نۆژەنكردنەوەی مزگەوتەكان و بەچاپگەیاندن و بڵاوكردنەوەی پەرتووكە ئاینییەكان و سەپاندنی رواڵەتی ئاینییانە لەنێو میدیای بینراوداو  برەودان بە رەوگە و رێبازە ئاینییە تەسەوفییەكان كە لەلایەن عیزەت دوری جێگری سەدام حوسەین سەرپەرشتیدەكران. بەردەوامیی ئەم بانگەشە ئیمانییەی رژێمی بەعس بۆ یەك دەیە، بەتەواوی ناوەڕۆكیدا بە بووژانەوەی هەست و هۆشی ئایینی و ئاڕاستەكردنی خەڵكی بۆ هەستی دژبە ئەمەریكا و زایۆنیی. هەربۆیە لە دەرهاویشتەی ئەوەدا گروپی تەوحید و جیهادی  ئەبو مەسعەب زەرقاوی ئەردەنیی لە شانۆی سیاسی ئێراقدا دەردەكەوێت كە رێكخراوێكی جیهادی فرە بەتوانا و كارابوو. لە ئۆكتۆبەری 2004دا ئەم گروپەیش وەفاداریی و ئەمەكی خۆی بۆ رێكخراوی قاعیدە دووپاتكردەوە و بڕیاری راوەستانیان دا لە خەبات دژبە ئەمریكان لەدووا ستراتیژی زەرقاویشدا ئەوە خرایەڕوو كە دەبێت شیعەكانی ئێراقیش لەجەنگەكەیانەوە بپێچن، چوون لە ئایدیای بناژۆی جیهادی رێكخراوەكەدا شیعەكان مەزهەبێكی زەندەقە و بیدعەچیین. زەرقاوی مەبەستیبوو جەنگ لەئێراقدا لەنێو شیعە و سوننەدا بەرپابكات و سوننەكان یەكبخات بۆ سەندنەوەی ئێراق لە هەژموونی مەزهەبی شیعە. هەموو ئەو ستراتیژ و روانینانەی زەرقاوی لەپەیامێكیدا كە كەوتبووەدەست ئەمەریكییەكان و پێشتر ئاماژەمان بۆدا خرابوونە.

لەڕاستیدا بەشێوەیەكی بنچینەیی كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان بەشێكنەبوون لە ململانێكان، بەڵام لە چوارچێوەی نەخشەی هاوبەشی یەكێتیی و ئەمەریكییەكان بەمەبەستەوە هێنرانەنێو بازنەكەوە، ئەوان مەبەستیانبوو گروپە ئیسلامییە چەكدارەكان لە هەرێمی كوردستاندا لاوازبكەن. ئەوەبوو بەرپرسانی یەكێتیی رایانگەیاندبوو كە هێرشەكان ئەنسارولئیسلام بە ئامانج دەگرن، وەلێ‌ خەڵكی نێوچەكە دەیانگوت كە كوژراوەكانی بۆردومانەكان زۆرترینیان ئەندامی كۆمەڵی ئیسلامی بوون. بۆردومانە موشەكییەكان لە بەرەبەیانی 21 ئازاری 2003 روویاندا و بارەگاكانی كۆمەڵی ئیسلامیشی كردە ئامانج. بەشێوەیەك 40 بۆ 50 موشەكی تۆماهۆكی دوورهاوێژ بنكە و بارەگا و نووسینگەكانی ئەو گروپەیان وێرانكرد. لەئاكامدا بەوتەی سەركردە سەربازییە كوردەكان، نێزیكەی 100 پێشمەرگەی ئیسلامی كوژران و برینداركران. كۆمەڵی ئیسلامی هەوڵەكانی خۆی چڕكردەوە تاوەكو لەتەك حكومەتی سیكۆلاری كوردیدا پێوەندییەكان رێكبخاتەوە. وەلێ‌ ئەوان هەروا دەژمێردران كە لەڕووی فەلسەفە و بەرنامە و كردارەوە لە ئەنسار نێزیكن و شوێنی جووگرافیشیان هەر تێكەڵبوو لەتەك وان. بەرپرسانی كورد دەیانگوت كە كۆمەڵی ئیسلامی هەوڵیاندابوو لەتەك رێبەری ئەنساردا خۆیان بگونجێنن. ئەودەم عەلی باپیر و 1000 چەكداری گروپەكەی لە چیاكاندا خۆیان لە ئەنسار بەدوورگرتبوو.(21) یەكێتی پێشتر دەیزانی كە هێرشەكانی ئەمەریكا بۆسەر نێوچەكە روودەدەن، وەلێ‌ عەلی باپیر و هاوەڵەكانی سەرسەختانە پێشنیازی یەكێتیان بۆ چۆڵكردنی نێوچەكە دابوویەدوواوە.

ئەوەبوو ئیدی ئەوانیش لەریزی ئەنساردا لەلایەن ئەمەریكییەكانەوە حسابیان بۆكرابوو. بەگوێرەی یەكێك لە راپۆرتەكانی بەرپرسە ئەمریكییەكان ئەوان لە نێوەندی چیاكانیان داوە لە سەرگەت، لەوێ‌ ئەنسار مژوڵی دروستكردن و بەهەمهێنانی چەكی كیمیایی بوونە. دوواجار كۆمەڵی ئیسلامی خۆی رادەستی واقیعەكەكرد و ملیاندا كە 1000 چەكدارییان بنكە بەهێز و سەختەكانیان لە دەڤەری خورماڵدا رادەستبكەن و ناوچەكە جێبهێڵن. لێرەوە ئەوە رووندەبێتەوە كە هەم بەرپرسانی یەكێتی و هەم ئەمەریكییەكانیش ترسی ئەوەیان هەبووە كە ئەنسار و كۆمەڵی ئیسلامی لە نێوچەكەدا دەستتێكەڵكەن و ببنە یەكهێز.

ئەوكات رێژەی ئەو بناژۆیانە دەبوونە 2000 چەكدارن وەلێ‌ بۆردومانەكان كۆتاییانهێنا بە نیاز و بەرنامەی داهاتووی كۆمەڵی ئیسلامی لەناوچەكەدا. كۆمەڵ لەوڕووداوەدا تووشی شۆك ببوو، ئەوان لەبۆردومانەكەدا لە شوێنەكانی خۆیان مابوونەوە، ئەوەبوو بارەگای سەبازیی و هێزەكانیان بۆردومانكران، وەلێ‌ ئەنسار كشابوونەوە بۆ پێگە شاراوە و نهێنییەكانیان و لەتمەی كەمتریان بەركەوت، ئیدی نێزیكەی 1000 ئەندامی كۆمەڵ و خێزانەكانیان كە بەشێكیان برینداری بۆردومانەكان بوون كەوتنەڕێ‌ و بە پەشێوی ملیان بەرەو سنوورەكانی ئێران نا.⁽²²⁾ ئەوان ترسیان لە تۆڵەی ئەمریكییەكان بوو، ئێرانیش رێگەینەدان دەربازی سنوورەكانی بن، لەكاتێكدا پێشتر رێگەیپێدەدان. شوێنی هەژموونی كۆمەڵ هەڵكەوتوو لەنێوان قەڵەمڕەوی ئەنسار و یەكێتیدا بوو، یەكێتی پاساوی بۆ لێدانەكەی كۆمەڵ بەوە دەهێنایەوە كە كۆمەڵ ئامادەنەبووە شوێنەكانی خۆی بخاتە بەردەست یەكێتی تالێیانەوە هێرشبەرنەسەر پێگەكانی ئەنسار.⁽²³⁾ وەلێ‌ هێشتا رووننەبوو بۆچی كۆمەڵی ئیسلامی كرایە ئامانج، لەكاتێكدا كۆمەڵ لە سەرانسەری هەرێمی كوردستاندا بارەگا و نووسینگەی هەبوو، هاوكات هەوڵیشیدەدا خۆی لە ململانێكانی نێوان ئەنسارو یەكێتیی بەدوور بگرێت. دیارە وا شرۆڤەی تێوەگلانی كۆمەڵ دەكرێت كە یەكێتیی مەبەستیبووە جەنگەكە بۆ بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆی بشكێنێتەوە. چوون هەردوو ئەمەریكا و یەكێتیش گەرەكیانبوو لە ژینگەی دووای سەددامدا خۆیان لە گێچەڵی ئیسلامییە چەكدارە كوردەكان بەدووربگرن. ئەمە لەكاتێكدا بوو كە كۆمەڵی ئیسلامی پارتێكی رێپێدراوی سیاسیی بوو لە هەرێمی كوردستاندا. یەكێك لە بەرپرسانی بزووتنەوەی ئیسلامی لەمبارەیەوە دەیگوت: بزووتنەوەی ئیسلامی بەتەواوی لەكوردستاندا تۆڵەی ئەو نەزمی سیاسەتەی لێدەكرێتەوە. لە 4ی ئازاری 2003دا عەبدوڵڵای قەسرێ‌ ئەندامی مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ و سێ‌ لە پاسەوان و شۆفێرەكەی لە خاڵێكی پشكنینی یەكێتیدا درانەبەر دەستڕێژی گوللە و كوژران. یەكێتی دوپاتیكردەوە ئەوان بە هەڵە ئەوكارەیان كردووە و پێیانوابووە یەكێك لە بەرپرسەكانی ئەنسار بووە و ویستوویەتی دزەبكات.

كوردەكان و ئەوەی پێی دەوترێت دەوڵەتی ئیسلامیی:

پێوەندی دەوڵەتی ئیسلامیی و چەند كەسێكی كورد لەنێو ئەو گروپەدا رەنگدانەوەی چەندین هۆكاری جۆراوجۆرە. بەگوێرەی وتەی وەزیری ئەوقاف و كاروباری ئایینی، تاوەكو ئێستە 500 كورد پێوەندییانكردووە بە دەوڵەتی ئیسلامییەوە. لەنێو ئەوانەدا 150 كەسیان لەلایەن پێشمەرگەی كوردستانەوە كوژراون. هاوكات 50 كەسیشیان گەڕاونەتەوە هەرێم و هان لەژێر لیچكۆڵینەوەی وردی وەزارەتی نێوخۆی هەرێمدا. بەگوێرەی هەندێك لە تۆمارە دەنگییەكان كە بە كوردی بڵاوبوونەتەوە،  ئەوە دووپاتدەبێتەوە كە بەرپرسی هێرشەكانی داعش بۆ سەر كوبانێ‌ كەسێكی كوردی خەڵكی نێوچەی گەرمیان بوو.⁽²⁴⁾ لەبنچینەدا ئەندامانی كوردی نێو دەوڵەتی ئیسلامی پێكدێن لە چوار پێڕ. پێڕی یەكەمیان برێتینلەو ئیسلامییە بناژۆ و رادیكاڵانەی كە پەیوەستن بە سەلەفییەتی جیهادییەوە و گەرەكیانە فۆرم و هەژموونی ئیسلام بەسەر تەواوی فۆرمەكانی فەرمانڕەوایەتیدا زاڵبكەن. ئەوان پێیانوایە ناسیۆنالیزمی ئیتنی لەئاست شەریعەتدا رەوایەتی نییە و بەتەنها زانیارییە ئیسلامییەكان سەرچاوە و مەرجەعی هەموو حوكمڕانییەكانن. لەبەرئەوە هەموو شێوازەكانیتری فەرمانڕەوایی بە بیدعە و ناڕەوا لێكدەدەنەوە. لەدوواین ڤیدیۆی بڵاوكراوەدا داعشێكی كورد پێش ئەوەی پێشمەرگەیەكی بەردەستی سەرببڕێت، رووی دەمی دەكاتە سەرۆكی هەرێم مەسعود بارزانی و هەڕەشەی لێدەكات.  لەڤیدیۆكەدا رایدەگەیەنێت: ئەی مەسعود بارزانی، تۆ سەگیت، بەڵێنبێت سەرتببڕین و فڕێتدەینە نێو سەبەتەی خۆڵی مێژووەوە. بزانە كە ئێمە پیاوگەلێكین لە كەس ناترسینن ئێمە حوكمی خودا دەچەسپێنینن وەك ئەوەی خودا خۆی بەڵێنیداوە.⁽²⁵⁾ پێڕی دووەم برێتینلەو لاوە بێئەزموون و لاوازانەی كە كەوتوونەتەژێر كاریگەرییەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی ئەنتەرنێت یاخۆ ئەوانەی بانگخوازە بناژۆكان فریویانداون و راپێچی ئەوێندەر كراون. پێڕی سێهەم ئەوانەن كە بە ئەزموونی هەرێم ناڕازین، زیاتر ئەوانەن كە تاڵ و ترسی فرەیان بەدەست پارتەكانەوە چەشتووە، بەتایبەت هاوڕێ‌ و برا و كەسی نێزیكی ئەوانەن كە بەدەستی یەكێتیی لە جەنگی نێوخۆ و جەنگ لەتەك بزووتنەوەی ئیسلامی كوژراون. هاوكات ئەوانەن كە خەڵكیان لە هێرشەكانی ئەمەریكا لە 2003دا لەنێوچوون یاخۆ دووچاری جیاوازی و پایماڵی مافەكانیان دەبن لە دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێم كە لەژێر هەژموونی پارتی و یەكێتیدان.

مەلا كرێكاری رێبەری ئەنسارولئیسلام، پاش ئەوەی دەچێتە نەرویج، لەوێ‌ بەتۆمەتی هاندانی توندوتیژی تووندی زیندان دەكرێت. ئەو پێش ئەوەی بیخەنە زیندانەوە رایگەیاندبوو: گەر ئەمجارە ئەنسار گەڕایەوە ئەوا لەباشوورەوە دێنەوە، لە موسڵ و كەركوك و حەمرینەوە دێنەوە، لەوێ‌ راهێنان و مەشقەكانیان دەكەن و خۆیان سازدەدەن، ئیدی لەئێرانەوە نایەنەوە. ئەوان دێن و داوای مافەكانیان دەكەن، داوای خوێنی 2000 شەهیدیان دەكەن و لەقوڕگی پارتی و یەكێتیدا مافە زەوتكراوەكانیان دەردەهێننەوە.(26) كۆتا پێڕی نێو داعش ئەوانەن كە نائومێدبوون لە راستگۆیی و سەرڕاستیی پارتە ئیسلامییە كوردەكان و پێیانوایە میتۆد و ئەجێندای یەكگرتوو و كۆمەڵ درێژكراوەی هەمان میتۆدی پارتە سیكۆلارەكانە و وەك پارتی و یەكێتی و بزووتنەوەی گۆڕانن و هەرگیز ناتوانن ببنە دەمڕاستی ئیسلامییەكان.

لەڕاستیدا لێرەوە تێدەگەین كە هەوەڵ رەگی توندڕەوی لە ئێراق لەنێو هەناوی یەكێتی زانایانی ئیسلامی مەلا عوسمان لەحەفتاكانەوە و پاشان لەنێو بزووتنەوەی ئیسلامیدا سەرچاوەیگرت. ئەم بزووتنەوەیە پاش یەكگرتنی لەتەك راپەڕینی ئیسلامی كە مەلا سدیقی برای مەلا عوسمان دەیبردبەڕێوە یەكبوونێكیان پێكهانی لە ساڵی 1999 تاوەكو 2001 درێژەیكێشا. مەلا سدیقیش لەئیخوانەوە بارهێنرابوو زێدەتر خۆی لە بانگەواز و ئیرشادا دەبینییەوە. ئەوان هەڵوەشانەوە، ئیدی عەلی باپیر كۆمەڵی ئیسلامی و مەلا كرێكار ئەنسار و بزووتنەوەیش بەلاوازیی لەژێر ركێفی مەلا عەلی عەبدولعەزیزدا مایەوە، گروپەكەی مەلا كرێكار بوونە پێگەیەك بۆ تەوحید و جیهادی ئەبوو مەسعەب و قاعیدە و بوونە تۆوی بناژۆیی لە ئێستەی ئێراقدا. ئەنسار و تەوحید و جیهاد هەوەڵین خانەی قاعیدەیان لە ئێراق چێكرد و لە ئۆكتۆبەری 2004دا خۆیان راگەیاند. ئەوان لە 2011دا چوونە سوریا و بواری چالاكییەكانیان گەیاندە ئەوێ‌ و لە 2013دا لەتەك دەوڵەتی ئیسلامی لە شام و ئێراق ئاوێتەبوون. هێرشەكانی داعش بۆ كوردستان بەڵگەی نیازی داعش بوو بۆ بەرفراوانكردنی سنوورەكانی خەلافەتەكەن چوون داعش لە نەخشەی خەلافەتەكەیدا كوردستانیشی لە سنوورەكانی خۆیدا شوێنكردووەتەوە. هاوكات زەنگینی كانزا و كەرەستە سروشتییەكانی كوردستانن چاڵە نەوتەكانی ناوچەكە دیسان هۆیەكیتریش بوو بۆ هێرشەكانی داعشن ئەوان بە هێرشەكانیان بۆ شەنگال و كەركوك گەرەكیانبوو دەستیان بە سەرچاوەكانی ئاو و وزەی كارەبا و چاڵە نەوتەكان بگات و ئابوورییان زەنگینبكەن. لەئێستادا داعش لەنێوچەكەدا بوونی هەیە و كاریگەرە بەسەر هاوكێشە هەرێمیی و نێونەتەوەییەكانەوەن، سێ‌ هۆكار كارلێكی تەواویان لەسەر مانەوەی داعش هەیە كە برێتینلە ململانێكانی توركیا و ئێران و سوریا لەناوچەكەدا هاوكات هۆكاری درێژەدان بە جەنگی سوریایش رۆڵی خۆی هەیە. بەدەر لەوە دەنگی ناڕەزایی سوننییەكانی ئێراقیش لەهەمبەر حكومەتی ناوەندیدا دیسانەوە زەمینەی بوونی داعش بوو.

●●●

پەراوێزەكان:

1) Gareth Stansfield, Iraqi Kurdistan: Political Development and Emergent Democracy (New York: RoutledgeCurzon, 2003), 130.

2) پێمانوایە بۆ رێگریی لەبەردەم جەنگی نێوخۆیی نەوەدەكاندا، ئەوە ئەگەرێكی ئێجگار لاوازە، چوون جەنگە ناوخۆییەكە تەنها پاتی و یەكێتیی نەگرتەوە، هاوكات ریشەی جەنگەكەیش لە دەستپێكی پەنجا بەپەنجاوە نەبوو، بەڵكو پارتی و یەكێتیی ئەزموونی جەنگی ناوخۆییان قووڵتر و زەنگینتربوو لەودابەشكارییە. هاوكات بەلەبەرچاوگرتنی ئەو پێشنیازەی كە نووسەر دەیكات، خۆ لەدووایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی كوردستاندا پەنجا بەپەنجا نەبوو، بەڵكو حكومەتی بنكەفراوان پێكهات و پەرلەمان فرەدەنگ بوو، كەچی دەبینیین پۆسەی سیاسی كوردستان چلۆن تووشی شەلەل هاتووە و پەرلەمان چۆن كەنەفتە. بەپێچەوانەوە گەر لەودەمەدا حكومەتی بنكەفراوان دروستبوایە، دوورنەبوو ئەزموونێكی تاڵتری جەنگی ناوخۆ نەبینین.( وەرگێڕ)

3) پەیامی ئەبومەسعەب زەرقاوی (2004) ئەرشیفی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا.

 Www.2001-2009.state.gov/p/nea/rls/31694.htm (accessed on December

4) 3- Ibid.

5) Mohammed Mahmoud al-Sawaf, Al-‌Allama al-Mujahid al-Shaykh Amjad al-Zahawi (Cairo:Dar al-I‌tisam, 1988), 18; Mohammed al-Majdhub, ‘Ulama‌ wa-Mufakkirin ‘Araftuhum, 4th ed. (Cairo: Dar al-Sharq, 1992), 2:300.

6) لەمبارەیەوە ئیسلامییەكان لەچەندین بواری جیادا گەرەكیانە ئەوە بسەلمێنن كە سەركوتی نەتەوەیی كورد وابەستەبووە بە ئایین داری كۆمەڵگەی كوردییەوە، ئەوان بەڵگەی تیۆرەكانی حیزبی بەعس دەهێننەوە كە دژبوون بە پڕەنسیپەكانی ئیسلام، هەر لەم سۆنگەیەوە مەلا كرێكار بڵاوكراوەیەكی بەڵگەیی لەسەر كارەساتی هەڵەبجە بڵاوكردەوە كە تێیدا ئاماژەی بەهەندێك دۆكیۆمێنتی دەزگا هەواڵگیرییەكان كردبوو، لەوێدا ئەوەی خستبووە و كە ئایینداریی ناوچەكە مایەی قەڵسبوونی دەزگاكانی میرییە. دیارە ئەو بەڵگانە دروستبوون، بەڵام ئەو قەڵسبوونە دژی تەوژمە سیاسییە ئیسلامییەكە بوو كە لەهەڵەبجەدا برەوی سەندبوو، رژێم نیگەرانی جووڵاندنی هەستی خەڵكی بوو لەو پرۆژە ئیسلامییەی شۆڕشی ئێراندا، قەڵسی دامەزراوەی رژێم لەبەرامبەر ئیسلامییە میللی و كوردەوارییەكەدا نەبوو.(وەرگێڕ)

7) David Romano, “An Outline of Kurdish Islamist Groups in Iraq” (occasional paper, Jamestown Foundation, September 2007), 7.

8) Ibid.

9) Kurdish intellectual (anonymity requested), telephone interview with author, March 10, 2015.

10) پێوەندی تەلەفۆنی موحەمەد ساڵح هەورامی لەتەك نوسەردا لە 20/2/2015

11) هەمان سەرچاوەی پێشوو.

12) Romano, “Kurdish Islamist Groups,” 8.

13) چاوپێكەوتنی تەلەفوونی نووسەر لەگەڵ سەلاح بەرزنجی، 5/3/2015.

14) هەمان سەرچاوەی پێشوو.

15) پەیوەندی تەلەفۆنی توێژەر لەگەڵ محەممەد ساڵح هەورامی 20/2/2015.

16) گفتوگۆی توێژەر لەگەڵ رۆشنبیرێكی كورد ( نەیویست ئاماژە بەناوی بكرێت) لە 10/3/2015.

17) Romano, “Kurdish Islamist Groups,” 7.

18) Ibid.

19) Sabah Mofidi, “The Process of Leading Change in the Kurdistan Islamic Movement – Iraq: Emergence, Factors and Trends,” Asian Journal of Multidiciplinary Studies 2, no. 4 (2014): 167–68.

20) Ibid., 168.

21) Jeffrey Fleishman, “Airstrikes, Suicide Blast Roil the North,” Los Angeles Times, March 23, 2003, www.articles.latimes.com/2003/mar/23/news/war-kurds23.

22) ئەندامانی كۆمەڵ ئەوانەی كە بینداربوون، لە بەرەبەیانی بۆدومانەكەدا لەتەك ژن و زاۆی پێشمەرگەكان لە سنووری ئەحمەداوا و زەڵمەوە و لەو شیوەی كە پێیدەوترێت وشكەناو بەرەو مڵەخورد خاڵی سنووری ئێران ئێراق بەڕێكەوتن، وەلێ‌ ئێران ئامادەنەبوو تەنانەت دەرگا بەڕووی بریندارەكانیشدا بكاتەوە، ئیدی هەر لەوێدا هەندێك لەو بریندارانە كە زۆر مەترسیداربوون مردن.( وەگێڕ).

23) بەڵام لەچەندین رووداودا چەكدارەكانی ئەنسار بەبێ‌ گوێدانە رووخسەتی كۆمەڵی ئیسلامی لە سنووری كۆمەڵەوە دەچوونە نێو قەڵەمڕەوی یەكێتیو دەستیاندەوەشاند و چالاكییان ئەنجامدەدا و هەر لە سنووری كۆمەڵیشەوە دەگەڕانەوە بۆ شوێنی خۆیان. بۆنموونە رووداوی كوشتنی شەوكەتی حاجی مشیر و هەڤاڵەكانی لە گوندی گامێشتەپەی نێزیك سنووری خورماڵ، تەواو یەكێتیی توڕە و قەڵسكرد لە كۆمەڵی ئیسلامی، چوون بكوژەكان پاش چالاكییەكەیان گەڕابوونەوە بۆ خورماڵ كە لەدەستی كۆمەڵدا بوو.( وەرگێڕ).

24) Nawzad Mahmoud, “ISIS Recruitment in Kurdistan All Dried Up” (2004),www.rudaw.net/english/kurdistan/071120141 (accessed on April 5, 2015).

25) Damien Gayle and Simon Tomlinson, “‘We will cut off your head in the White House‌: ISIS Threatens to Behead Obama and Turn the U.S. into a ‘Muslim province‌ in New Execution Video,” Daily Mail Online, January 27, 2015,www.dailymail.co.uk/news/article-2928426/ISIS-claim-execute-Japanese-hostage-24-hours.html.

26) Mullah Krekar, “Weekly Interview” (2011), https://www.youtube.com/watch?vدhhwr_LLocAQ (accessed on December 20, 2014).

سەرچاوەكان:

Fleishman, Jeffrey. “Airstrikes, Suicide Blast Roil the North.” Los

Angeles Times, March 23, 2003. http://goo.gl/Kaq7q1.

– Gayle, Damien, and Simon Tomlinson. “‘We will cut off your head

in the White House‌: ISIS Threatens to Behead Obama and Turn the

U.S. into a ‘Muslim Province‌ in New Execution Video.” Daily Mail

Online, January 27, 2015. http://goo.gl/me0wk6.

– Mahmoud, Nawzad. “ISIS Recruitment in Kurdistan All Dried Up.”

2004. http: http://goo.gl/635n16. Accessed on April 5, 2015.

– al-Majdhub, Mohammed. ‘Ulama‌ wa-Mufakkirin ‘Araftuhum.

4th ed. Cairo: Dar al-Sharq,1992.

– Mofidi, Sabah. “The Process of Leading Change in the Kurdistan

Islamic Movement – Iraq: Emergence, Factors and Trends.” Asian

Journal of Multidiciplinary Studies 2, no. 4 (2014): 165–76.

– Mullah Krekar. “Weekly Interview.” 2011. https://goo.gl/kpWX5m.

Accessed on December 20, 2014.

– Romano, David. “An Outline of Kurdish Islamist Groups in Iraq.”

Occasional paper. Jamestown Foundation, September 2007.

– al-Sawaf, Mohammed Mahmoud. Al-‌Allama al-Mujahid alShaykh

Amjad al-Zahawi. Cairo:Dar al-I‌tisam, 1988.

– Stansfield, Gareth. Iraqi Kurdistan: Political Development and

Emergent Democracy. New York: RoutledgeCurzon, 2003.

– al-Zarqawi, Abu Musab. “Zarqawi Letter.” 2004. US Department of

State Archive. http://goo.gl/MiEwWS

        ئەم بابەتە لەم ماڵپەڕەوە وەرگیراوە: research.kfcris.org