لە سەلەفییەتی دەقەوە بۆ سەلەفییەتی جیهادی

حەبیب محەممەد دەروێش

\

لە مێژووی ئیسلامدا و تەنانەت لە دەقەكانی قورئان و سوونەتدا، دەستەواژەی (سەلەفی-سەلەفییەت) نەهاتووە، بەو مانایەی گوفتار و رەفتاری پێشینەكان بكرێتە سەنگی مەحەك بۆ پاشینەكان، تەنانەت لە هیچ فەرمودەیەكیشدا ئاماژەی پێنەدراوە. وەك ئاماژەیەك بۆ كۆمەڵێك كە رێگای راستی ئیسلام دەگرن و پەیڕەو لە رێگا و رچەی سەردەمە زێڕینەكانی ئیسلام دەكەن، بەپێچەوانەوە لە قورئان و سونەتدا دەستەواژەیتر هاتووە بۆ ئەو كۆمەڵ و گروپانەی كە پەسندەكرێن بەوەی كەسانی بۆخواسوڵحا و و پەیڕەوكاری ئیسلامن.
چەند دەستەواژەیەكیتر هاتووە لەوانە (حزب الله) خوا دەفەرموێ (الا ان حزب الله هم المفلحون) یان دەستەواژەی (انصارالله- نحن انصار الله و احباۆه) یان لە حەدیسدا چەند ناوێك بۆ ئەو كۆمەڵ ‌و گروپانە هاتووە كە بە (الفرقە الناجیە) ناسراو وەكو لەم فەرمودەیەدا هاتووە (تفترق أمتی علی پلاپ وسبعین فرقە كلها فی النار إلا واحدە قالوا من هی یا رسول الله قال ما أنا علیه وأصحابی الیوم قال فی المقاصد حسن صحیح وروی عن أبی هریرە وسعد وابن عمر وأنس وجابر وغیرهم)، بەڵام وشەی سەلەفییەت وەكو ناوێك بۆ كۆمەڵێك یان گروپێك لەسەردەمەكاندا بەكارهاتبێت، نەهاتووە، تەنیا یەك حەدیس وشەی (سەلەف)ی تیاهاتووە كە پێغەمبەر درودی خوای لەسەربێت بە فاتمەی كچی دەڵێت: (خواپەرستبە و ئارامبگرە من باشترین كەسی پێشینم بۆ تۆ (اتقی الله واصبری فانی نعم السلف انا لك) رواە البخاری.
ئەڵبەتە ئەمە بۆ فاتمەیە، بەڵام وشەی (سەلەف) لەقورئاندا زۆرجار هاتووە وەك دەستەواژەیەك بۆ كارێك یان رەفتارێك بۆ خەڵكێك لەڕابردوودا ئەنجامیدابیت و نەگەڕێتەوە بۆی وەك دەوترێت (عفا الله عما سلف) یان.. ئەمەش بە مانایەكی نێگەتیڤ (سلبی) بەكارهاتووە واتە ئەوەی رابورد وازیلێبێنن و نەگەڕێنەوە سەری واتە هەرچەندە ئەوەی لەڕابوردودا ئەنجامدراوە رەفتارێكی خراپبووە، بەڵام خوا لە رابوردووتان خۆشبوو، بەلام گەڕانەوە بۆوی تاوان و لەمەلاو سزای هەیە، بۆیە لاپەڕەیەكی نوێ لە ژیانتان هەڵبدەنەوە، هەروەها ئەم ئایەتە وەكو پەندیش بەكاردێت. دوای دروستبوونی كێشە و ئاریشەكان دەوتریت واز لەوە بێنن لەوەی لەڕابوردوودا روویداوە و لاپەڕەیەكی نوێ لە پەیوەندی هەڵبدەنەوە. لە مێژووی سیاسی و زانستی ئیسلامدا هیچ گروپێكی سیاسی یان زانستی فیقهی یان هیچ مەدرەسەیەكی حەدیس وشەی سەلەفی یان سەلەفییەتی نەكردووە بە ناو بۆ خۆی، هەر لە دەركەوتنی مەزهەبە ئیسلامییەكانەوە تادەگاتە رێبازە خواناسییەكان، لە سەردەمی زێڕینی گەشەی زانستی و ئیجتیهادی ئیسلامیدا تا سەدەی چوارەمی كۆچی بەردەوامبوو كە ئەحمەدی كوڕی حەنبەل دەركەوت وەك رابەری مەدرەسەی حەدیس كە بە (امام اهل سنە) ناسرا، هەندێك لە زانایانی ئیسلام ئەحمەدی كوڕی حەنبەلیان تا ئاستی پلەی پێغەمبەران بەرزكردووەتەوە لەوانە (الشبر الحارپ) دەڵێت ئەحمەدی كوڕی حەنبەل لە شوێنی پێغەمبەرانە (مناقب احمد ص ١٤٨).

سەرەتای دروستبوونی مەدرەسەی حەدیس كە سەلەفییەت خۆی بەمیراتگری دەزانێ دەگەڕێتەوە بۆ ئیمامی ئەحمەد، ئیمامی ئەحمەدیش بەهۆی رووداوی (فیتنە) تاقیكردنەوەكەی بەوەی لەلایەن مەئمونەوە دەستگیركرا و ئەشكەنجەدرا بەهۆی مەسەلەی خەلقی قورئانەوە (ئایا قورئان مەخلوقە و دروستكراوە؟ یان سیفەتی خوایە و مەخلوق نییە؟). ئەم رووداوە كاریگەری گەورەی هەبوو لەسەر ناوبانگی ئیمامی ئەحمەد و بەهێزبوون و بڵاوبوونەوەی مەدرەسەی حەدیس.
پاشان، ئەم مەدرەسەیە لە سەردەمی مەغۆلەكاندا زیندووكرایەوە لەلایەن ئیبن تەیمییەوە (٦٦١-٧٢٨ ك)، ئیبن تەیمییە، كوردێكی حەڕانی كوردستانی سوریایە. دەرگای ئیجتیهادی كردەوە و مەدرەسەیەكی گەورەی دامەزراند كە دوای خۆی (ئیبن قەیم)ی خوێندكاری درێژەپێدەری ئەم مەدرەسەیەبوو، ئیبن تەیمییە لە سەردەمی شەڕ و داگیركاری مەغۆلەكان پەیدابووە، بۆیە هەردوو مەدرەسەی سەلەفی، زانستی (مەدخەلی)و سەلەفی جیهادی دەیكەنە یەكێك لە مەرجەعە گرنگەكانی خویان، بەڵام سەلەفییە جیهادییەكان زۆرتر پشتی پێدەبەستن بەهۆی ئەوەی ئیبن تەیمییە خۆی لە سەردەمی جیهادا ژیاوە و خۆیشی بەشداری جیهادی مەغولەكانی كردووە و واقیعی جەنگی بینیوە و سەدەها لاپەڕەشی لەسەر جیهاد و ئەحكامی جیهاد و ئەو رەفتارانەی دروستە لە كاری جیهادیدا پیادەبكرێت و چەندین فەتوای بۆ ئیدارەدانی كاری جیهادی داوە. ئەو فەتوا و نووسینانەی ئیبن تەیمییە دەرهاویشتەی رەفتاری رۆژانە و ئەو كێشانە بووە لە كاری رۆژانەی جەنگدا هاتووەتە بەردەمیان، بەڵام ئەوەی مایەی سەرنجە و كارەساتی خوڵقاندووە گواستنەوەی فەتواكانی ئیبن تەیمییەیە وەك خۆی و جێبەجێكردنیەتی لە واقیعی ئێستای كاری گروپە جیهادییەكاندا, بەڵكو لە روانگەی قسە و فەتواكانی ئیبن تەیمییە هەندێ لە موفتییەكانی سەلەفییە جیهادییەكان فتوای توند و خراپتریان دەركردووە سەبارەت بە نەهێشتنی هیچ بەربەستێكی شەرعی لە كاری جیهادییاندا بەو مانایەی نەهێشتنی یاسا و و رێساكانی جەنگ و دەرهێنانی ئەخلاق و ئادابی جووڵانەوەیە لەگەڵ بەرامبەردا لەكاتی جەنگدا. ئەم جووڵانەوەی ئیبن تەیمییە كە لەڕووی فیقهی و شەرعییەوە مەدرەسەیەكی تایبەت بەخۆیە و دوای خۆیشی خوێندكارەكەی (ئیبن قیم الجوزیە) درێژەپێدەری رێبازەكەی بووە.
ئیبن تەیمییە زانایەكی بەتوانابووە و راوبۆچوونیشی لەسەر تایفە و ئاین و ئایینزاكانیتر جیاوازە لە سەلەفییەتی جیهادی ئیستا، بۆ نموونە ئیبن تەیمییە لەنامەیەكدا بۆ شوێنكەوتووانی عودەی كوڕی موسافیر زۆر بەڕێزەوە باسی دەكات وەكو پیرێكی موسڵمان ناویدەبات و دەڵێ‌: (من احمد ابن تیمیە الی من یصل الیه هژا الكتاب من المسلمین المنتسبین الی السنە والجماعە المنتمین الی جماعە الشیخ بالعارف القدوە ابی البركات عدی بن مسافر الاموی رحمە الله نحوهم ووفقهم الله لسلوك سبیله واعانهم علی گاعته وگاعە رسوله صلی الله علیه وسلم وجعلهم معتصمین بحبله المتین مهتدین لصراگ الدین انعم الله علیهم من النبیین والصدیقین والشهدا‌و والصالحین و جنبهم گریق الچلال والاعوجاج الخارجین عما بعپ الله به رسوله صلی الله علیه وسلم من الشرعە والمنهاج حتی یكونوا ممن اعڤم الله علیهم المنە بمتابعە الكتاب والسنە سلام علیكم ورحمە الله وبركاته).
پاشان باسی شێخ حەسەنی كوڕی عودەی دووەم دەكات بە وەلی ناودەبات، بەڵام دەڵێ‌ دوای ئەو لادان روویداوە لەو رێبازەی شێخ عودەی لەسەربووە
ویروون عن الشیخ حسن بن عدی الپانی انه كان كژا وكژا وكژا ولیا.. وفی زمن الشیخ حسن زادوا اشیا‌و باگلە نڤما ونپرا وغلوا فی الشیخ عدی.
لێرەدائیبن تەیمییە وەك تایفەیەكی موسڵمان مامەڵەیان لەگەڵدا دەكات خوێن و سەروماڵیان حەڵاڵناكات، بەپێچەوانەی سەلەفییە جیهادییەكان كە داعش و خەلافەتەكەی ئەبو بەكر بەغدادی نوێنەرایەتی دەكات كە سەروماڵی یەزیدیانی وەك غەنیمەت سەیركرد و دابەشیكرد بەسەر موجاهیدەكاندا، هەروەها ئیبن تەیمییە راوبۆچوونی لەسەر تەسەوف و عیرفان جیاوازە لە سەلەفییەكان بە سەلەفی زانستی (مەدخەلی)و سەلەفی جیهادی بۆ نموونە ئیبن تەیمییە سەبارەت بە یەكێك لە سەرۆكی رێبازەكانی سۆفیگەری كە عەبدولقادری گەیلانییە دەڵێ‌: (والشیخ عبد القادر الجیلانی رحمه الله تعالی ونحوه من أعڤم مشائخ زمانهم أمراً بالتزام الشرع والامر والنهی وتقدیمه علی الأوق والقدر، ومن أعڤم المشائخ أمراً بترك الهوی والإِرادە النفسیە، فإِن الخغأ فی الإِرادە من حیپ هی إِرادە إِنما تقع من هأه الجهە، فهو یأمر السالك أن لا تكون له إِرادە من جهته هو أصلاً ؛ بل یرید ما یرید الربُّ عزوجل ؛ إِما إِرادە شرعیە إِن تبین له ژلك، وإِلا جری مع الإِرادە القدریە، فهو إِما مع أمر الرب وإِما مع خلقه وهو سبحانه له الخلق واڵامر. وهژه گریقە شرعیە صحیحە). (مجموع فتاوی أحمد بن تیمیە ج10. ص488ـ489). هەروەها سەبارەت بە یەكێك لە مورشیدەكانی حەلاج كە زۆرێك لە زانا سەلەفییەكان بە گومڕای دەزانن ئەویش جونەیدی بەغدادییە دەڵێ‌: (ولهظا كان الجنید رچی الله عنه سیدالغائفە إمام هدی، فكان قد عرف ما یعرچ لبعچ السالكین، فلما سئل عن التوحید قال: التوحید إفراد الحدوپ عن القدم).
(والجنید وامثاله ائمە هدی، ومن خافه فی ظلك فهو چال، وكظلك غیر الجنید من الشیوخ تكلموا فیما یعرچ للسالكین وفیما یرونه فی قلوبهم من الانوار وغیر ژلك وحظروهم ان یڤنوا ان ظلك هو ظات الله تعالی). مجموع فتاوی ابن تیمیە ج5 ص321.
هە روەها لەپەرەگرافێكیتردا بەگشتی ناوی زۆربەی عاریفە سۆفییەكان دەهێنێ‌ و پەسنیاندەكات بە رێبوارانی رێگای راستیان دەزانێ‌ و بە ئیمامی ئەهلی سەلەفیان دەزانێ‌ ودەڵێ‌: (فأما المستقیمون من السالكین كجمهور مشائخ السلف مپل الفچیل بن عیاچ، وإِبراهیم بن أدم، وأبی سلیمان الدارانی، ومعروف الكرخی، والسری السقگی، والجنید بن محمد، وغیرهم من المتقدمین، ومپل الشیخ عبدالقادر الجیلانی، والشیخ حماد، والشیخ أبی البیان، وغیرهم من المتأخرین، فهم لا یسوِّغون للسالك ولو گار فی الهوا‌و، أو مشی علی الما‌و، أن یخرج عن اڵامر والنهی الشرعیین، بل علیه أن یفعل المأمور، ویدع المحڤور إِلی أن یموت. وهژا هو الحق الژی دل علی الكتاب والسنە وإِجماع السلف وهژا كپیر فی كلامهم). بەڵام ئیبن تیمییە سوفییەكان دابەشدەكات بەچەند شێوەیەك هەندێكیان بەگومڕا و لەدیندەرچوو و ئەهلی بیدعە و زەندەقە لە شەریعەت لەوانە حەلاج (وقد انتسب إلیهم گوائف من اهل البدع والزندقە؛ ولكن عند المحققین من اهل التصوف لیسوا منهم: كالحلاج مپلا؛ فإن أكپر مشائخ الگریق أنكروه وأخرجوه عن الگریق مپل: الجنید بن محمد سید الگائفە وغیره كما ژكر ژلك الشیخ أبو عبد الرحمن السلمی؛ فی “گبقات الصوفیە” وژكره الحافڤ أبوبكر الخگیب فی تاریخ بغداد).
لیرەوە دەردەكەوێت ئیبن تەیمییە كۆمەڵێ فەتوا و رای فیقهی توندی هەیە لە مەسەلە جیهادییەكاندا، هەروەها كتێبێكی تایبەتی هەیە بەناوی (منهج السنە النبویە) كە زۆر بەتوندی راوبۆچونی خۆی بەرامبەر بە شیعەكان دەردەبڕێ و بە (رافچە)و دەرچوو لەدین باسیاندەكات و بەخراپتریان دەزانێ لە یەهود و نەسرانی (جوولەكە و مەسیح) كە ئەمەش رۆڵی گەورەی هەبووە لە دروستكردنی فیكری توندڕەوی داعش بەرامبەر شیعەكان كە بەلایانەوە عەوامی شیعەش رەوایە بكوژرێن، بۆیە داعش چەندەها كاری خۆكوژی گەورەی لە شوێنە گشتییەكاندا ئەنجامداوە و هاووڵاتی ئاسایی شیعەی كردووەتە ئامانج و هەزارەها هاووڵاتی مەدەنی بوون بە قوربانی و ئەمەش یەكێك لە خاڵە ناكۆكەكانی نێوان ئوسامە بنلادن و سەركردایەتی (القاعدە)و (ابومصعب الزرقاوی)یە كە ئەوەی دواییان بەشەرعیی دەزانی هاووڵاتی ئاسایی شیعە كۆمەڵكوژی بكرێت، بەڵكو ئوسامە پێیوابوو تەنیا دەبێت سەرانی شیعە بكرێتە ئامانج, كەواتە ئیبن تەیمییە ئەو زانا سەلەفییەیە كە هەمیشە سەلەفییە جیهادییەكان بۆی دەگەڕێنەوە بۆ شەرعیەتدان بە كردەوە تیرۆریستییەكانیان تاڕادەی ئەوەی قسە و فەتواكانی راڤە و تەئویلی زیاتری بۆدەكەن و زۆر كردەوەیتر كە ئیبن تەیمییە باسیلێوەنەكردووە، قیاسی كراوەتەسەر بۆ كردەیەكیتر. ئەمەش بووە هۆكاری دروستبوونی جیاوازی فیكری لەنێوان سەركردە و موفتییە جیهادییەكان كە یەكێك لەوانە (عبدالقادر بن عبدالعزیز) كە ناوی راستەقینەی (سید امام عبدالعزیز) كە دادەنریت بە یەكیك لە كەسایەتییە جیهادییەكانی جیهان بە تیوریسین و موفتییەكی گەورە دادەنریت كە جیهادییەكان پشت بە فەتواكانی دەبەستن و خاوەنی كتێبی (العمدە فی اعداد العدە للجهاد فی سبیل الله) ئەم كتێبەش دادەنرێت بە مانیفێستی جیهادی سەلەفی كە تیایدا شەرعییەت بەهەموو كردەوە جیهادییەكان دەدات كە ئەمڕۆ ئەو رێكخراوانە پیادەیدەكەن وەك (خۆكوشتن، تیرۆر و ئینقیلاب و كوشتنی بەكۆمەڵ.. هتد)، بەڵام ئەم موفتییە لە كۆتایی نەوەدەكاندا راوبۆچونی گۆڕانی بەسەرداهات و لە بەشێك لە فەتواكانی پەشیمانبوویەوە و كتێبێكی نوێی دانا بەناوی (وپیقە ترشیدالعمل الجیهادی) كە دادەنرێت بە موراجەعاتی ناوبراو بە كاری جیهادی رابردوو و پیاچوونەوە بەهەموو ئەو فەتوایانەی پیشتر دەریكردبون لە ئیدارەدانی كاری جیهادی سەلەفیدا كە تیایدا رەخنەی راستەوخۆبوو لەكردەوەكانی ریكخراوی (القاعدە)، كتێبەكەی (سید امام) دادەنریت بە خاڵی وەرچەرخان لە مێژووی بزووتنەوە جیهادییەكان، ئەمەش وایكرد لە ئەیمەن زەواهیری بە كتێبێك رەدی بداتەوە بەناوی (التبرئە ـ تبرئە أمە السیف والقلم من منقصە تهمە الخور والچعف) تیایدا ناوبراوی تۆمەتباركرد بەوەی لە رێبازی ئیسلام لایداوە و كەوتووەتە كۆشی جوولەكە و خاچپەرستەكانەوە، دواتر عەبدولقادر بن عەبدولعەزیز بە كتێبێتر رەدی زەواهیری دایەوە بەناوی (مژكرە التعریە لكتاب التبرئە) كە رۆژنامەی ئەلشەرقولئەسەت مافی بڵاوكردنەوەكەی بەدەستهێنا و بڵاویكردەوە.
دوای ئیبن تەیمییە لە سەدەی (18) لەسەردەمی حوكمی عوسمانیەكان كەسێكیتر دەركەوت بەناوی (محمەد كوڕی عبدالوەهاب ١١١٥-١٢٠٦ ك) لە عوینییە لە نەجد كە دەكاتە رۆژهەڵاتی ئیستای شانشینی سعودییە، بزووتنەوەیەكی سەلەفی دادەمەزرێنێ‌ بەناوی (التوحید) ئەم بزووتنەوەیە كە دواتر بە وەهابییەكان ناوبانگیان رۆشتووە، خۆیان بە ئەهلی تەوحید- یەكتاپەرستەكان ناوزەد دەكەن. ناونانیان بە وەهابی لەوەوەهاتووە كە تەنیا كەسێك كە (محەممەد كوڕی عەبدولوەهاب) خاوەنی ئەم بزووتنەوەیەیە و توانا و هەوڵی ئەو كەوتە سەرپێی خۆی و گەشەیكرد و بەزوویی لەو ناوچەیە بڵاوبویەوە، محەممەد كوڕی عەبدولوەهاب و بزووتنەوەكەی دادەنرێت بە میراتگری ئیبن تەیمییە بەتایبەتی كوڕی عەبدولوەهاب بەوەناسراوە كە لەژێر كاریگەری نووسینەكانی ئیبن تەیمییە و ئیبن قەییمدایە لە دژایەتیكردنی دیاردە شیركییەكان و گەڕانەوە بۆ یەكتاپەرستی راستەقینە و دژایەتی شیعە و رێبازی تەسەوف و عیرفان، بەڵام ئەم توندتربوو لە ئیبن تەیمییە بەتایبەتی لە دژایەتی شیعە و سۆفییەكاندا، ئەوەی ئیبن تەیمییە و محەممەد كوڕی عەبدولوەهاب لەیەكجیادەكاتەوە، ئیبن تەیمییە زانایەكی گەورەیە و خاوەنی چەندین كتێبە و دەیەها موجەلەد فەتوای هەیە كە بە (الفتاوی الكبری) ناسراوە و مەرجعێكی گەورەشە لەهەموو زانستە ئیسلامییەكاندا، بەڵام محەممەد كوڕی عەبدولوەهاب چەند كتێبێكی كەم و بچووكی هەیە بەتایبەتی لەبواری تەوحیدا، ئەو كتێبانەش لە نامیلكەوە نزیكن و ناوەڕۆكەكەشی تەنیا بریتییەلە كۆكردنەوەی ئەو حەدیسانەی لەوبارەیەوە وتراون، بەبێ هیچ راڤە و لێكدانەوەیەك، بەڵام دواتر لەلایەن چەند زانا و نووسەرێكی سعودییە و سەر بە رێبازەكەی محەممەد كوڕی عەبدولوەهاب ئەو كتێبانە لێكۆڵینەوەی درێژی لەبارەوە كراوە و راڤە و لێكدانەوە بۆ حەدیسەكان كراوە.
پێدەچێت محەممەد كوڕی عەبدولوەهاب زیاتر كەسێكی عەمەلی بووبێت، وردبووبێت لە رێكخستنی كارەكانیدا و لە بەڕێوەبردنی بزووتنەوەكەی، بۆیە توانی لە عوینییە پشتگیری حاكمەكەی عوسمان بن محەممەد بەدەستبهێنێت كە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی بزووتنەوەكەی، بەڵام دواتر لەژێر كاریگەری و فشاری هەندێك لە سەرۆك خێڵەكان حاكمی عوینییە ناچاربوو دەستبەرداری محەممەد كوڕی عبدولوەهاب بێت، ئەویش ناچاربوو رووبكاتە (الدرعیە) كە محەممەد بن سعود باپیرە گەورەی ئال سعود حاكمی بوو كە ئامادەی دەربڕی بۆ پشتگیری و پەیوەندییەكی خێزانیش لەنێوانیادا دروستبوو. هاوكات هەماهەنگی نێوانیان سەرەتایەكی نوێی دەستپێكردن بوو بۆ دامەزراندن و راگەیاندنی دەوڵەتی سعودی لە ١٧٤٦ بەشێوەیەكی فەرمی و ئەم دەوڵەتە توانی شەرعییەتی دینی لە بزووتنەوەی وەهابییەوە وەربگرێت و رۆڵێكی گەورەی بینی لە پایەداركردنی دەسەڵاتی ئال سعود بەدرێژایی مێژوو.
دوای پشتگیری ئال سعود لە وەهابییەكان، ئەم رێكخراوە زۆر بەهێزبوو و كۆمەلێ‌ پەلاماری دەستپێكرد بو كۆنترۆكردنی خێڵەكانی نەجد و حیجاز و هەروەها پەلاماری تایف و ریازی دا و خەڵكێكی زۆر لەم جەنگانەدا كوژرا و لە ساڵی 1803 پەلامارەكانیان بەرفراوانكرد بۆ دەرەوی نەجد وحیجاز و لە مانگی موحەڕەمدا ولە وەرزی كۆبوونەوەی شیعەكان لە یادی مەراسیمی كوژرانی ئیمام حسێندا هیرشیانكردەسەر كەربەلا و بەپێی گێڕانەوەی مێژوونووسان سی هەزار كەسی تیاداكوژراوە.

لێرەوە دەردەكەوێت بزووتنەوەی وەهابییەكان كە ئەمرۆ سەلەفییەتی زانستی (مەدخەلی) نوێنەرایەتیدەكات، خاوەنی مێژویەكی خوێناوین و دامەزراندنی شانشینی سعودی بەزەبری هێزی ئەوان و رژاندنی خوێنی نەیارەكانیان دامزراوە، سەردەمێك ئەم بزووتنەوەیە لە جەنگێكی خوێناویدا بووە لە نیوەدوورگەی عەربیدا و بەزەبری هێز و بەبێسڵەمینەوە لە خوڵقاندنی چەندین جەنگی خوێناوی ئەم شانشینە سەلەفییەی دامەزراندووە.
ئاوێتەبوونێكی نوێ
لە ئاوێتەبوونی فكری ئیبن تەیمییە كە فكرێكی كراوە و فراوانە لەڕووی عەقیدە و موعامەلاتی ئەحكامی ئیسلامەوە وتوند و پەرگیرە لەڕووی سیاسی و جیهادییەوە و بەگەیشتنی زانستی سیاسی سەردەمی مۆدێرنەی ئەوروپی و شێوازی دروستكردنی پەیكەری رێكخستنی حیزب و جۆری پەیوەندی ئۆرگانەكان و گەیشتنی ئەزموونی حیزبە چەپ و ماركسییەكان و هەروەها بەسودوەرگرتن لە ئەزموونی كاری جیدی و توندی نازییەت و فاشییەت، دوای هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی ئیسلامی عوسمانی ١٩٢٢، رێكخراوێكی نوێ لەدایكبوو ئەویش سەرهەڵدانی بزووتنەوە ئیسلامییەكانە و سەرمەشقی ئەو بزووتنەوانەش (برایانی موسڵمان، ئیخوان مسلمین) بوون، برایانی موسڵمان كاردانەوەی هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عوسمانی بوو. ئەم رێكخراوە لەسەرەتاوە رێكخراویكی بەرفراوانبوو، لەڕوی پەروەردەیی و بانگخوازی و كاری سیاسی و ئەمنیەوە كە هەموو جومگەكانی لە دەستی حەسەن بەننادا بوو 1906- 1949، ئەم حیزبە لە سەردەمی كۆماری جەمال عەبدولناسر تووشی گرتن و كوشتن ‌و راونان بوویەوە، زۆربەی بانگخواز و كادرە پێشكەوتووەكانیان لە زینداندا توندكرد و رووبەڕووی ئەشكەنجەدانێكی دڕندانە بوونەوە كە مامەڵەی دەوڵەت لەگەڵ ئیخوانەكان كاردانەوەی سیاسی و فیكری گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا. یەكێك لە بیرمەندە گەورەكانی ئیخوان سەیید قوتب بوو. سەیید قوتب پێش ئەوەی ببێت بە ئیخوان یەكێك بوو لە ئەدیب و رەخنەگرە گەورەكانی میسر، چەندین لێكۆڵینەوەی ورد و جۆراوجۆری لەسەر كۆمەڵگەی عەرەب و كۆمەڵگەی میسری بەتایبەتی هەیە. هەر ئەویش بوو رۆماننووسی بەناوبانگی میسری خاوەن خەڵاتی نۆبڵی كەشفكرد. یەكەم كەسبوو كە كۆدی رۆمانەكانی (نەجیب مەحفوز)ی كردەوە. دوای ئەو ئیتر وەك رۆماننوسێكی گەورە دەركەوت. سەیید قوتب لەزینداندا رووبەڕووی ئەشكەنجەدان بوویەوە، قۆناغی زیندانی سەیید گۆڕانی گەورەی بەسەر بیركردنەوەیدا هێنا لەزینداندا، بەشی زۆری كتێبی مەشخەڵانی رێ (معالم فی الگریق)ی لەزینداندا نووسی كە لەو كتێبەدا و لە پێشەكی تەفسیری سورەتی التوبە و الانفال نەخشە رێگایەكی نوێی خستەڕوو بۆ بزووتنەوەی ئیسلامی كە پێكهاتبوو لە دروستكردنی تاقمێك كە جیاوازبێت لە كۆمەڵگەی ئیسلامی و خەڵكە ئاساییەكەی ناو جیهانی ئیسلامی بەتەواوی دابڕاوبێت لەو كۆمەڵگایەی كە دابڕاوە لە ئیسلام و گەڕاوەتەوە بۆ سەر نەریتی جاهیلی، كۆمەڵگایەك هەموو مەرجەكانی جەهلبوونی تیادا هاتووەتەدی دەبێت ئەم تاقمە دابڕێت لەو كۆمەڵگەیە و ئەركی گەڕانەوەی شەریعەت بێت بۆ سەر شانۆی جیهان. وهەموو شەریعەتە جاهیلییەكانیش كۆتاییپێبێنیت لێرەوە سەیید قوتب زاراوەیەكی نوێی داهێنا ئەویش (كۆمەڵگەی جاهیلییە) كە سەرەتایەك بوو بۆ كافركردنی كۆمەڵگە. ئەو زمانەش سەیید قوتب پێیدەنوسی زمانێكی ئەدەبی رەوان و سەرنجڕاكێش بوو كە بەپێی بیردۆزەكەی خۆی لە سەردەمی جاهیلیدا فێریبوبوو كاتێك كە رەخنەگریكی ئەدەبی بوو، ‌وهم زمانە ئەدەبیە رەوانە كاریگەرییەكی گەورەی كردەسەر دڵ و دەروونی گەنجانی نێو بزووتنەوە ئیسلامییەكان كە بەهۆیەوە چەندەها رێكخراوی ئیسلامی جیهادی دروستبوون، كە بوون بە ناوك و قاعیدەی جیهاد لە جیهانی ئیسلامیدا، دوای داگیركردنی ئەفغانستان لەلایەن یەكێتی سۆڤیەتەوە لەساڵی ١٩٧٩و دەستپێكردنی شەڕێكی بەوەكالەت لەنێوان سۆڤیەت و ئەمریكا لە ئەفغانستان زەمینەیەكی شەرعی و رەسمی بۆ ئەو بزووتنەوانە خولقاند، بۆ بانگەوازكردن بۆ جیهادێكی راستەقینە كە هەموو زانایانی جیهانی ئیسلامی پشتگیرییان لێدەكرد و فتوای جیهادیان بۆ دەردەكرد چ زانایانی سەر بە ئەزهەر و چ زانایانی كەنداوی عەرەبی بەتایبەتی زانایانی ئیسلامی سعودی.
لە ململانێی ئەفغانستاندا راستەوخۆ دەوڵەتی سعودییە و پاكستان نوێنەرایەتی بەرەی ئەمریكایان دەكرد، چەندەها رێكخراوی خێرخوازی لە سعودییە دامەزرا بۆ كۆكردنەوەی هاوكاری بۆ جیهادی ئەفغانی و هاندانی گەنجان بۆ رۆشتن بۆ سەرزەمینی جیهادی ئەفغانی. یەكێك لەو بنەماڵانەی كە نزیك بوو لە بنەماڵەی شاهانەی ئال سعود و بەشداری كاریگەری هەبوو لە جیهادی ئەفغانی بنەماڵەی بنلادن بوو، ئەركی پشگیری جیهادی ئەفغانی سپێردرا بە كوڕە ناوەنجییەكەیان كە ئوسامە بوو. هەڵبەتە ئەو گەنجانەی لە سعودییەوە دەڕۆشتن بۆ جیهادی ئەفغانی هەڵگری فیكری سەلەفی و وەهابی بوون، لەبەرئەوەی ئەمانە زۆرینەی عەرەبە ئەفغانەكانی جیهادی ئەفغانیان پپێكهێنا و لەڕووی زانستی شەرعییەوە سەر بە مەدرەسەی وەهابی بوون و لەڕووی مادییەوە منەتیان بەسەر ئەو جیهادەوە هەبوو، بۆیە ئەمانە بوونە تاقمێكی زاڵ لەنێو جیهادی ئەفغانیدا، توانییان رەوتێكی نوێ دروستبكەن كە ئاوێتەیەك بێت لە فیكر و عەقیدەی سەلەفی و بەكردەوەش جیهاد، بە یەگرتنی سەلەفییەتە زانستییە سعودییەكە و جیهادییە عەمەلییەكە رەوتەكە ناسرا بە سەلەفی جیهادی.
سە رچاوەكان/
1- التبرئە زز تبرئە امە السیف والقلم من منقصە تەمە الخور والسیف. د.ایمن الڤواهری. https://archive.org/details/altabr2a00
2- الفتاوی الكبری. تقی الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام بن عبدالله بن ابی القاسم ابن تیمیە الحرانی. دارالكتب العلمیە. الگبعە الاولی 1987.
3- مژكرە التعریە لكتاب التبرئە جریدە الشرق الاوسگ. http://archive.aawsat.com/files.aspر
4- وپیقە ترشید العمل الجهادی سید امام (دكتور فچل).
www.jihadica.com/wp-content/uploads/208/5/tarshid-al-jihad.pdf
4- الوهابیە. د. حامد الكار- ترجمە د. عباس خچیر عباس- منشورات الجمل – كولونیا (المانیا)- بغداد- الگبعە الاولی 2006.
5- الحركە الوهابیە. الدكتور محەممەد خلیل هراس. دار الكتاب العربی. بدون تاریخ النشر بیروت.
6- رسالە العمدە فی اعداد العدە للجهاد فی سبیل الله. عبدالقادر بن عبدالعزیز www.m5zn.com/newuploads/2015/02/18/pdf/4f2fb076fd7.pdf
7- الوصیە الكبری. احمد بن عبد الحلیم بن عبدالسلام بن تیمیە الحراتی، تحقیق محەممەد عبدالله نمر- جمعە عپمان چمیریە، مكتبە الصدیق. الگایف 1987.
8- فی ڤلال القران. سید قگب ابراهیم حسین الشاربی. دار الشروق – الگبعە الپانیە والپلاپون – بیروت 2003.
9- معالم فی الگریق. سید قگب – دار الشروق الگبعە السادسە – 1979