دەقی ڕێککەوتننامەی سایکس- بیکۆ

وەرگێرانی حەبیب محەممەد دەروێش

دەروازەیەكی مێژوویی: پشكوتن‌و پەرەسەندنی پەیوەندییەكانی توركیا- ئیسرائیل

باسی یەكەم- دەوڵەتی عوسمانی‌و جوڵانەوەی زایۆنیزم
یەكەم: پەیوەندیەكانی دەوڵەتی عوسمانی- جولەكە تا ساڵی 1918
دەركەوتنی دەوڵەتی عوسمانی لەسەدەی 14‌و شوێنگرتنەوەی ئیمپراتۆریەتی بێزەنتی لەئەنادۆڵ‌و رۆژهەڵاتی ئەوروپا پەناگەی رزگاربوون بوو، كە جولەكە هەڵاتووەكان لەئیسپانیا‌و دەوڵەتانی تری ئەوروپا پەییان پێبرد. بەجۆرێ ئەوروپا لەسەدەی 16 لەناسەقامگیری سیاسیدا دەژیا، لەماوەی دادگاكانی پشكنین‌و، ئازادیە ئاینیەكان كۆت‌و بەند كرابوون لەئەوروپا. سەرەتای كۆچ‌و رەوی ئاشكرای جولەكەكان بۆ دەوڵەتی عوسمانی لەسەردەمی سوڵتان سلێمانی قانونیدا (1520-1566) بوو، پاش ئەو چەوسانەوەیەی جولەكە توشی بوو، كۆچیان كرد بۆ ناوچەكانی دەوڵەتی عوسمانی جگە لەفەلەستین‌و سینا‌و لەدادگاكانی پشكنین هەڵاتن. جولەكە دەستیان دایە كاری بازرگانی دونیایی، پاشان دەستیان كرد بەزاڵبوون بەسەر سەرجەم جومگە ئابوورییەكان لەدەوڵەتی عوسمانیدا.
دەوڵەتی عوسمانی لەپشكوتنیەوە لەسەر بنەمای یەكسانی‌و دادگەریی دامەزراوە لەنێوان سەرجەم هاوڵاتیانی‌و سوڵتانەكانی عوسمانی مامەڵەیەكی باشیان لەگەڵ جولەكەدا كردووە. لەو كاتەشەوە دەوڵەتی عوسمانی ئازادی ئایینی پێداون، جولەكە رۆڵێكی كاریگەریان گێڕاوە، بەشێوەیەك وتەبێژیان بەناوی تایەفەی جولەكەوە هەبووە‌و، داننراوە بەمافە یاساییەكانیاندا (یەكسانی لەبەردەم یاسا)‌و ئازادی پەرستش‌و ئازادی پێكهێنانی رێكخستنی سیاسی‌و دامەزراندن لەپۆستە كارگێڕییەكاندا، تاوای لێهات بوونیان لەوكاتەدا بووە بكەرێك لەژیانی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی، سەرباری رۆڵیان لەكاروباری دارایی‌و بانكیشدا. كۆمەڵەی (خۆشەویستانی زایۆن) رۆڵێكی دیاری لەرێكخستنی كۆچی جولەكە بۆ فەلەستین هەبوو، بەتایبەت كارو رێكخستنەكانی لەلایەن هەندێ لەسەركردە جولەكەكانی وەك (لولونتن‌و واینبرگی روسی‌و فرایمنی پۆڵەندی‌و هابسنی روسی‌و هابگنی ئەڵمانی). لەساڵی 1897 كۆنگرەی یەكەمی زایۆنیزم لەشاری بازلی سویسرا، بەسەرۆكایەتی (تیۆدۆر هیرتزل- Theaodr Hertsl)، (1860-1904)‌و جولەكەیەكی تر بەناوی (ماكس نورداو) بەسترا، لەو كۆنگرەیەدا نزیكەی دوو سەد نوێنەری جولەكە ئامادەبوون‌و لەسەراسەری جیهانەوە هاتبوون.
كۆنگرەی ناوبراو یارمەتی پەرەپێدانی كۆمەڵەی خۆشەویستانی زایۆنی دا‌و دواتر گۆڕا بۆ جوڵانەوەی زایۆنیزم‌و ئەو كۆنگرەیە نێردەی جولەكەی بەدواداهات، كە دەستی بەجوڵە كرد بۆسەرجەم ئاراستەكان لەپێناوی بەدیهێنانی خەونی جولەكە لەفەلەستین، یەكەم نێردەی ئەو نێرژانەش بۆ لای سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم (1876-1909) رۆیشت. لەهەوڵێكدا لەلایەن سەرۆكی جوڵانەوەی زایۆنیزمەوە بۆ رازیكردنی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم سەبارەت بەبنەمای كۆچكردنی جولەكە بۆ فەلەستین، هیرتزل بارودۆخی خراپی ئابووریی قۆستەوە، كە ئەوكاتە دەوڵەتی عوسمانی بەدەستیەوە دەیناڵاند، هەوڵیدا یارمەتی دارایی گەورە بخاتەڕوو لەبەرامبەر دەستبەرداربوونی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم لەهەندێ زەوی لەقودسی پیرۆز بۆنیشتەجێكردنی جولەكە تیایدا. بەجۆرێ لەیاداشتەكانیدا دەڵێت:”لەسەرمانە بیست ملیۆن لیرە خەرج بكەین بۆ چاك كردنی بارودۆخی دارایی لەتوركیا…دوو ملیۆنی وەك بەها بۆ فەلەستین‌و ئەویتری بۆ رزگاركردنی توركیای عوسمانی بەدانەوەی قەرزەكانی وەك رێخۆشكردنێك بۆ رزگاربوون لەنێردە ئەوروپیەكان… لەپاشان دوای ئەوە هەڵدەستین بەكۆمەك كردنی سوڵتان بەهەر قەرزێكی تری نوێ، كە داوای بكات”. لەمبارەوە هیرتزل ژمارەیەك هەوڵیدا لەگەڵ هێزە گەورەكانی ئەوروپا بۆئەوەی یارمەتی بدەن لەئەنجامدانی پەیوەندی لەگەڵ سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم، هەروەك هیرتزل لینولنسكی بەڵێنیدا بەرتیلێك بەبڕی ملیۆنێك جونەیهی ئیستەرلینی بخاتە بەردەم سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم بەرامبەر بەدەستهێنانی فەلەستین، سەرباری پێشكەشكردنی قەرز بۆ بەدەوڵەتی عوسمانی.
سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم ئامرازەكانی هیرتزل‌و ئەوانەی لەگەڵیدا كاریان دەكرد فریوی نەدا، بەجۆرێ وەك بەربەستێكی رێگر لەبەردەم چاوچنۆكی زایۆنیەكاندا وەستایەوە، لەبەرامبەر پێشنیازەكەی هیرتزلدا رەتیكردەوە‌و وتی:”ئامۆژگاریت دەكەم هەرگیز لەو كارەدا نەڕۆی، نە دەیخەمڵێنم‌و نەتەنها یەك بستیش لەوڵات دەفرۆشم، لەبەرئەوەی هی من نیە، بەڵكو هی گەلەكەمە. گەلەكەم بەرشتنی خوێنی خۆیان ئەو ئیمپراتۆریەتەیان بەدەستهێناوە، دواتریش بەخوێنیان لەپێناویدا غەزایان كردووە، بەخوێنیشمان دایدەپۆشین بەرلەوەی رێگە بدەین بەهیچ یەكێك لێمان داگیر بكات… با جولەكە پارێزگاری لەپارەكانیان بكەن، ئەگەر ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دابەشبوو، ئەوكاتە جولەكە بێبەرامبەر فەلەستینی دەستدەكەوێ، بەڵام دابەشنابێت تەنها مەگەر بەسەر لاشەكانمانا نەبێت، رازیش نابین بەتوێكاریمان بۆ هەر مەبەستێك بێت”. لەساڵی 1885 سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم فەرمانێكی دەركرد‌و تیایدا تاپۆكردنی زەوی‌و عەقاراتی لەفەلەستین لەسەر خەڵكی بیانی قەدەغەكرد لەگەڵ رێگرتن لەدروستكردنی نیشینگەی جولەكە‌و كڕینی زەوی لەلایەن جولەكەوە لەفەلەستین، هەروەك ماوەی مانەوەشیانی تەنها بە 3 مانگ دیاریكرد ئەوەش بۆ مەبەستی حەج. كاتێك رووداوەكان شكستی پەیوەندیەكانی زایۆنیزمی لەگەڵ سوڵتان سەلماند، سەرانی زایۆنیزم هاریكاریان لەگەڵ دەوڵەتە گەورەكانی ئەوروپا بەپێویست زانی بۆ بەدەستهێنانی فەلەستین بەپشتگیری‌و یارمەتیان بەو پێیەی دەوڵەتی جولەكە، كە بانگەشەی دامەزراندنی دەكەن لەجێگەی بنكەیەكی ئابووری ئەوروپی دەبێت لەئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا. هیرتزل جەختیكردەوە لەوەی نائومێد بووە لەبەدەستهێنانی هیوای جولەكە لەفەلەستین‌و جولەكەش ناتوانێت بچێنە ناو زەوی بەڵێنپێدراوەوە (فەلەستین) تاوەكو سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم لەسەر تەختی فەرمانڕەوایی بێت، بۆ ئەوە جولەكە هەوڵ بۆ شێواندنی وێنەی دەدات لەكاتی فەرمانڕەوایی‌و لەمێژووشدا. دیارترین ئەو هۆكارانەی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم بانگەشەی رەتكردنەوەی پرۆژە دووبارەكانی جولەكەی بۆ داگیركردنی فەلەستین دەكرد ترسی بوو لەكڵپەسەندنی سۆزی ئاینی ئیسلامی دژی فەرمانڕەواییەكەی بەتایبەت ئەوەی ناوی دەبرد بە بیرۆكەی(پان-ئیسلامیزم)، ئەو بیرۆكەیە، كە فاكتەرێكی نوێی زیندووكردەوە لەو بوارە، كە پشتیوانی فەرمانڕەواییەكەی بكات بەرامبەر ئاڵنگاریەكانی ئەوروپا‌و پلانەكانیان، كە چاوەڕێی ئیمپراتۆریەتەكەی دەكرد، بەتایبەت دوای جێبەجێكردنی هێڵی ئاسنی حیجاز، ئەمەش زایۆنیزم مەترسیەكەیان دەزانی، بۆیە دەستیان كرد بەپلاندانان بۆ تەوقدانی. جولەكەی شاری دۆنمە بەهاوپەیمانی لەگەڵ زایۆنیزم‌و داگیركەر لەو ماوەی ئەو لاوازیەی دەوڵەتی عوسمانی پیاتێدەپەڕی، ئەو جولەكانە ئامرازی جێبەجێكردنی گەورەترین دوو جوڵانەوە بوون، كە دەوڵەتی عوسمانی بەخۆوەی بینیبێت، ئەوانیش:
– جوڵانەوەی زایۆنیزم، كە ئامانجی دامەزراندنی نیشتمانێكی نەتەوەیی بوو بۆ جولەكە لەفەلەستین.
– جوڵانەوەی دووەم بریتی بوو لەكۆمەڵەی ئیتیحاد‌و تەرەقی، كەكاریگەری لەسەر پانورامای ژیان لەدەوڵەتی عوسمانیدا هەبوو، بووە هۆی كەوتنی خەلافەتی ئیسلامی‌و، دامەزراندنی كۆماری توركیا بەسەرۆكایەتی مستەفا كەمال (ئەتاتورك- دواتر). كۆمەڵەی ناوبراو شاری (ساڵۆنیك) یان كردە بارەگای خۆیان لەبەر بوونی ژمارەیەكی گەورە لەجولەكەی دۆنمە، بەجۆرێ (23ی تەمموزی 1908) جاڕی كودەتایان بەسەر سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم دا‌و لەهەموو دەسەڵاتەكانیان داڕنی تاوەكو رووداوەكانی نیسانی 1909.
پاش دوورخستنەوەی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم مەحافلی ماسۆنی رۆڵێكی گرنگیان گێڕا لەداڕشتنی بنەما‌و سیاسەتەكانی كۆمەڵەی ئیتیحاد‌و تەرەقی، جولەكە هەستا بەرۆڵێكی گەورەتر لەهاندان لەسەر پارچە پارچەكردنی شكۆی خەلافەت‌و رووكردنە سیاسەتێكی نەتەوەیی توركی‌و توركاندن لەگەڵ ئەوانی تریش، كە پەیوەندیان هەبوو لەژێر ئاڵای دەوڵەتی عوسمانیدا. ئیتیحادییەكان دەسەڵاتیان لەبەرژەوەندی ئیتنیكی توركی قۆستەوە بەدەستبەسەراگرتنی وەزیفەكان‌و گواستنەوەی ئەفسەران‌و تەحەكومكردن لەهەڵبژاردنەكان‌و هاندانی رۆژنامەگەری، كەنەعرەتەی تۆرانیزمی بەرز رادەگرت. بەجۆرێ بیری نەتەوەیی تورك لەتوركیا لەگەڵ دەركەوتنی كۆمەڵەی توركە لاوەكان‌و نەتەوەپەرستی تۆرانیزم لەرێگەی كۆمەڵەی ئیتیحاد‌و تەرەقییەوە پشكوت، دیارترین بیریارانی جولەكەی دەرەوەی وڵات (ئەمیل دۆركایم)ی جولەكەی فەرەنسی بوو، بەڵام لەناوخۆی دەوڵەتی عوسمانی (مۆئیز كۆهین)ی رۆژنامەوان بوو، كەپشكی هەبوو لەپلاندانان لەسیاسەتی رەگەزپەرستی تۆرانیزم‌و، حكومەتی ئیتیحاد‌و تەرەقی دوای كەنارگیركردنی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم‌و لەسەری رۆیشت. ئاكامی سیاسەتی تۆرانیزم، كە لەسەری رۆیشتن‌و سودیان لێبینی بریتی بوو لەجەختكردنەوە لەیەكپارچەیی دەوڵەت‌و بەدیهێنانی ناوەندێتی دەسەڵات‌و كاركردن بۆ ئاوێتەكردنی رەگەزە جۆراوجۆرەكان‌و هەوڵدانی بەكاوەخۆ بۆ توركاندن. بەسەیركردنێك بۆ پێكهاتەی رەگەزیی‌و هزریی ژمارەیەك لەئەندامانی دیاری ئیتیحاد‌و تەرەقی پێویستبوو سەركردایەتی ئەو رێ‌و شوێنانە بكەن، كەدەڕژێتە خزمەتی پرۆژەی زایۆنیزمەوە‌و هیرتزل پێشتر بۆ سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم خستیەڕوو، ناوبراویش رەتیكردەوە، بەڵام كاروبارەكان گۆڕان‌و سوڵتانیش لەساڵی 1909 كەنارگیر كرا، بۆیە هەوڵەكانی زایۆنیزم قۆناغی تازەی لەخۆگرت لەم بارودۆخە نوێیەدا، بەتایبەت، كە زایۆنیزم دەستێكی راستەوخۆ‌و ناڕاستەوخۆی لەپشكوتنی هەمان بارودۆخدا هەبوو.
زایۆنیزم سەركەوتوو بوو بەرێكەوتن لەگەڵ سەرانی ئیتیحادییەكان بۆ لابردنی كۆت‌و پێوەندی كۆچكردنی جولەكە بۆ فەلەستین‌و رێگەدان بەتاپۆكردنی زەوی، بەتایبەت دوای ئەوەی جولەكە پۆستی هەستیار‌و گرنگی لەدەوڵەتی عوسمانیدا گرتەدەست. كێشەی زایۆنیزم مایەوە تاهەڵایسانی جەنگی یەكەمی جیهانی، كاتێك جوڵانەوەی زایۆنیزم دركی كرد، كە(دەوڵەتی جولەكە) تەنها وەك خەونێك دەمێنێتەوە ئەگەر كۆمەكی‌و هێزی داگیركەرە گەورەكان بەدەستنەهێنن‌و رزگاری نەكەن لە لەناوچوون‌و كەوتۆتە ناویەوە. (حاییم وایزمەن-Haim weizman)، (1874-1952)ی سەركردەی جولەكەی زایۆنیی بەبنەچە روسی سەركردایەتی كاركردنی جولەكەی بەئاراستەی پتەوكردنی پەیوەندییەكانی جوڵانەوەی زایۆنیزم لەگەڵ بەریتانیا كرد، بەجۆرێ باشترین هاوپەیمانی لەو پەیوەندیانە بینی بەو پێیەی هێزی گەورەی داگیركەرە، بەهۆی قورسایی‌و بەرژەوەندییەكانی. لەئاكامی شكستی دەوڵەتی عوسمانی لەجەنگی یەكەمی جیهانی (1914-1918)، كەبووە هۆی دابەشكردنی موڵك‌و ماڵی وڵاتانی عەرەبی لەنێوان ئینتیدابی بەریتانیا‌و فەرەنسا بەگوێرەی رێكەوتننامەی سایكس بیكۆ 1916، بەپێی بەڵێنی بەلفۆر ساڵی 1917 فەلەستین بەخشرا بەجولەكە(بەلفۆر وەزیری دەرەوەی بەریتانیا بوو)، لەگەڵ داگیركردنی بەشێكی گەورە لەدەوڵەتی عوسمانی.
دووەم: پەیوەندییەكانی توركیا- زایۆنیزم (1918-1948)
بەكۆتاییهاتنی ئاگربەستی مۆدرۆس، كە لەرۆژی (30ی تشرینی یەكەمی 1918) ئیمزا كرا رۆڵی دەوڵەتی عوسمانی كەمكرایەوە‌و، ئەو ویلایەتانەشی لەژێر دەسەڵاتیدا بوون لێی جیابوونەوە‌و، بەكەنارخراوی‌و ژێردەستەی هاوپەیمانان مانەوە پاش كەمكردنەوەی رووبەڕەكەی، ژمارەی دانیشتووانەكەشی كەمبۆوە. توركەكان بەسەركردایەتی مستەفا كەمال دەستیان كرد بەجەنگی رزگاركردنی خاكی توركیا‌و، تێكۆشانیان دژی داگیركاری بیانی بووە هۆی دەركەوتنی دەوڵەتی نوێی توركیا‌و راگەیاندنی كۆماریی لەرۆژی (29ی تشرینی یەكەمی 1923). هەروەها مستەفا كەمال وەك یەكەم سەرۆكی كۆماری توركیا فەرمانڕەوایی گرتە دەست. هەروەك هەستا بەهەڵوەشانەوەی خەلافەتی ئیسلامی ساڵی 1924، ئەوەش كۆتایی پەیوەندی نیشتیمانی عەرەبی بەگشتی‌و فەلەستین بەتایبەت بوو بەتوركیاوە. مستەفا كەمال هەستا بەلەناوبردنی سەرجەم دیاردە ئیسلامییەكان لەتوركیا‌و جاڕدانی عەلمانیەت‌و، توركیای لەدەوروبەرە ئیسلامییەكەی دوورخستەوە. توركیا روویكردە رۆژئاوا‌و بانگەوازی بۆ پرنسیپی عەلمانیەت كرد (جیاكردنەوەی ئاین لەدەوڵەت) هەروەك هەمان دۆخ لەدەوڵەتانی عەلمانیتردا هەبوو، مستەفا كەمال كاری لەسەر دژایەتیكردنی ئاینی ئیسلام بەهەموو رێگەیەك كرد. هەروەها سیستەمی توركیا وازی لەناسنامە ئیسلامیەكەی هێنا‌و هەوڵی بۆ دروستكردنی ناسنامە رۆژئاواییە جێگرەوەكەی دا، توركیای والێكرد بەهەمیشەیی هەست بەنامۆیی بكات لەدەوروبەرە هەرێمیەكەی‌و لەدرێژبوونەوەی فەرهەنگییەكەی میللییەكەی. یەكێك لەنوسەرە رۆژئاواییەكان جەختی كردۆتەوە، كە مستەفا كەمال لەجولەكەی دۆنمە بووە، ئیتر ئەم جەختكردنەوەیە راست بێ یا راست نەبێ، مستەفا كەمال لەوانە بووە چۆتە ریزی مەحافلی ماسۆنییەوە، هەروەك چۆتە ریزی جوڵانەوەی ئیتیحاد‌و تەرەقیشەوە، كەجولەكە كەش‌و هەوای كاركردنی نهێنی لەشاری ساڵۆنیك بۆ دەستەبەركرد، ئەوەی جێی دڵنیاییە ئەوەیە مستەفا كەمال لەدایكبووی شاری سالۆنیكی ناوەندی بەناوبانگی جولەكەیە‌و (عیسمەت ئینونو- Ismetlnonu) یەكێك لەدیارترین هاوكارانی بووە لەگەڵیدا لەجێبەجێكردنی گۆڕانكارییە رادیكاڵییە ئامانجدارەكان بۆ بڕینی توركیا لەرەگو ریشە عەرەبی‌و ئیسلامییەكەوە، كەدواتریش بووە سەرۆك كۆماری توركیا‌و یەكێك بوو لەئەندامانی ماسۆنییەت. مەحافلی ماسۆنی چالاك بوو رۆڵێكی گرنگی گێڕا لەسەردەمی كۆمارییدا، بەجۆرێ توانی دزە بكاتە نێو سەرجەم فەرمانگە فەرمییەكانییەوە‌و، بەشێوەیەك جوڵانەوەی زایۆنیزم دەسكەوتی لەسەر ئاستی دارایی‌و نفوز بەدەستهێنا، بەڵام جەختكردنەوە لەسەر جێبەجێكردنی سیاسەتی عەلمانیەتی دەوڵەت بووە هۆی كەمكردنەوەی دەسكەوتەكان، بۆیە لەساڵی 1926 بڕیاری دەركردنی جولەكە لەكەرتی گواستەوە‌و گەیاندن درا‌و، هەزارەها جولەكە بەهێز لەناوچەی دەردەنیل ساڵی 1934 دەركران. ئەتاتورك سیاسەتێكی نێوخۆی كەنارگیریی گرتەبەر بۆ بونیاتنانی توركیا لەسەر بنەما توركیە عەلمانییە نوێیەكان‌و، بڕینی هەر رایەڵەیەكی توركیا بەفەلەستینەوە بەشێوەیەكی گەورە. حكومەتی كەمالیزم ساڵی 1935 فەرمانی دەركرد بەداخستنی مەحافلە ماسۆنییەكان لەسەراسەری توركیا، بەگوێرەی پەیڕەوو پرۆگرامی پارتی فەرمانڕەوا (پارتی گەلی كۆماریی) پەیوەست بەجێبەجێكردنی عەلمانیەتی دەوڵەت، ئەو فەرمانە لەسەر مەحافلە ماسۆنییەكان جێبەجێكرا‌و، بەگوێرەی بڕیارەكان موڵك‌و ماڵیان گۆڕان بۆ موڵكی گەل، كە لەوكاتەدا یەكێ لەرووە میللییەكانی پارتی فەرمانڕەوا بوو لەوڵاتدا.
لەبەرئەوە ماوەی مستەفا كەمال، ساردییەكی لەپێگەی خۆی بەخۆوە بینی لەپەرەسەندنی رووداوەكانی فەلەستین، كە بەرەو راگەیاندنی دەوڵەتی ئیسرائیل دەچوو، توركیاش بۆچوونێكی راشكاوانەی نەبوو لەئاست شەڕەقۆچی عەرەب- ئیسرائیل، كەتوندوتیژی تادەهات زیاتر دەبوو بەهۆی زیادبوونی زاڵبوونی جولەكە بەسەر فەلەستین، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ راگەیاندنی بێلایەنی توركیا‌و تێچێن نەكردن لەكێشەكانی دەوڵەتانی ناوچەكە.
لەگەڵ مردنی مستەفا كەمال ئەتاتورك، عیسمەت ئینونو سەرۆكایەتی كۆماری توركیای لەتشرینی دووەمی 1938 گرتەدەست‌و، لەماوەی فەرمانڕەواییدا توركیا روەو رۆژئاوا ئاراستەی گرت‌و، سەردەمەكەی بەدژایەتیكردنی عەرەب‌و داڕمانی پەیوەندییەكانی عەرەب- توركیا جیادەكرێتەوە، هەروەها سیاسەتی دەرەكی پشت ئەستوور بوو لەسەر ئەو بنەمایانەی مستەفا كەمال ئەتاتورك داینابوو، ئەو سیاسەتەش كارئاسانیكرد لەزەمینەخۆشكردن بۆ چالاكی زایۆنی لەناوخۆ‌و دەرەوەی توركیا‌و بەهێزبوونی پلانەكانی لەسەر ئاستی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی. جولەكە درێژەیان بەچالاكی خۆیان لەگۆڕەپانی بازرگانی دا جگە لەچالاكی سیاسیان، بۆیەشە لەپەرلەمانی توركیا ئەندامیان هەبوو بەو پێیەی پارلەمانتارن تیایدا، ئەوەش لەسەردەمی مستەفا كەمال‌و عیسمەت ئینونودا بوو، هەتا ئەو جولەكانەی، كە هاوسەردەمیان بوون بەڵگە بوو لەسەر نفوزی جولەكە لەنێوخۆی پەرلەمانی توركیا‌و هەژمونیان لەسەر سیاسەتی توركیا. پارلەمانتارانی جولەكە لەپەرلەمانی توركیا پێگەی بەدیمەنیان هەبوو لەگەڵ رۆڵی سیاسیان لەدەوڵەتدا، بەشداری توركیا بەپێشانگایەك، كە لەشاری تەلئەبیب لەنیسانی 1939 كرایەوە جێگەی تێبینیكردن بوو، بەجۆرێ بازرگانانی تورك‌و جولەكە كەلوپەل‌و كاڵا‌و بەرهەمە پیشەسازییەكانیان نمایش كرد. لەساڵی 1941 هەندێ لەئەندامانی ئەنجومەنی پیرانی ئەمەریكا هەستان بەهەڵمەتێكی نیشتەجێكردنی جولەكە كۆچەرەكانی ئەوروپا لەفەلەستین، بەڵام توركیا ناڕەزایی خۆی لەسەر ئەو هەڵمەتە راگەیاند بۆ دوورخستنەوەی ورورژانی عەرەب لەدژی. هاوكات عەرەب بەچاوی ناڕازییەوە سەیری سیاسەتی توركیایان بەرامبەر فەلەستین دەكرد، باڵوێزی عێراق لەساڵی 1944 (ئەرشەد عومەری) ناڕەزای لای بەرپرسانی تورك دەربڕی‌و ئەو مەترسیانەی روونكردەوە، كەبەهۆی زۆربوونی كۆچی جولەكە‌و كارئاسانییەكانەی حكومەتی توركیا پێشكەشیان دەكات بۆ ئەو مەبەستە سەرچاوە دەگرن، بەڵام حكومەتی توركیا لەكاتی خۆیدا وەڵامیدایەوە بەوەی:”كارێكی مرۆییە‌و ئێوەش بێگومان پاڵنەرە مرۆییەكان تێدەگەن، كەپاڵ بەحكومەتی توركیاوە دەنێت”. لەلایەكیترەوە رۆژنامەی (ئولوس- Ulus) لەوتارێكدا دەربارەی (كێشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) بەژمارە (8385) لە(2/12/1944) بڵاویكردۆتەوە، جەختی لەمەسەلەیەكی گرنگ لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردۆتەوە، ئەویش بریتیە لەكێشەی فەلەستین، رۆژنامەكەی ئەوەی باسكردووە، كە”ئەوەی توندڕەوانی عەرەب داوای دەكەن بریتییە لەپاكتاوكردنی هەموو كێشەی جولەكە- ئەوەی توندڕەوانی زایۆنیش داوای دەكەن، بریتیە لەپاكتاوكردنی عەرەب لەفەلەستین”. هەروەك رۆژنامەكە ئاماژەی داوە بەراگواستنی جولەكە بۆ فەلەستین لەلایەن هەریەكە لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‌و بەریتانیا‌و، پێشنیازی چارەسەری ئەو كێشەیەشی كردووە، كەخۆی دەبینێتەوە لەئاڵوگۆڕ پێكردنی دانیشتووان لەنێوان وڵاتانی عەرەبی، واتە ئاوارەبوونی هەموو عەرەب یا بەشێكی گەورەیان بۆ فەلەستین‌و نیشتەجێكردنیان لەوڵاتانی ناعەرەبیدا‌و، لەجیاتی ئەوانیش راگواستنی كەمینە جولەكەكان لەوڵاتانی عەرەبی بۆ فەلەستین، گرانی لەو كارەدا بریتییە لە”بەرخۆدانی توند، كە عەرەب لەبەرامبەر ئەو گوشارە دەیخاتەڕوو..” هەروەها “ئەوەی جولەكە هەیەتی لەئامرازی مادی‌و سەرمایەی بێشومار، كەشكست دێنێت لەدەركردنی عەرەب لێی”.
لەسەروبەندی جەنگی دووەمی جیهانی‌و لەبەرامبەر بێتوانایی بەریتانیا لەفەلەستین لەمەڕ وەفای بۆ فەلەستینیەكان، كەشۆڕشەكەیان لەكاتی جەنگەكەدا راگرت، بەئەنقەست ویلایەتە یەكگرتووەكانی بەشداری پێكرد پێكەوە بۆ دانانی لیژنەیەكی ئەمەریكی بەریتانی بۆ كۆڵینەوە لەكێشەكە‌و خستنەڕووی پێشنیازەكان لەو بارەوە، ئەو لیژنەیەش نەگەیشتبووە چارەسەرێك، كەلایەنە پەیوەندیدارەكان رازی بكات، ئەوەش بەریتانیای ناچاركرد كێشەكە رەوانەی دەزگای نەتەوە یەكگرتووەكان بكات. بەوەش كێشەی فەلەستین لەچوارچێوە لۆكاڵیەكەی چووە دەرەوە بۆ چوارچێوەی نێودەوڵەتی، كەزەمینەساز بوو بۆ پشتگیری چاوچنۆكیەكانی جوڵانەوەی زایۆنیزم لەدابەشكردنی فەلەستین‌و دامەزراندنی قەوارەیەكی زایۆنی، بەتایبەت لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاوە، كەجوڵانەوەی زایۆنیزم چاویان لەسەری بوو، پاش دەركەوتنی وەك هێزێكی گەورە لەسەروبەندی جەنگی دووەمی جیهانی. لەساڵی 1945 ەوە‌و دوای ئەوەش توركیا بووە بنەكەیەكی كۆچ بەرەو ئیسرائیل، ئەمەش كەشو هەوایەكی دۆستانەی دروستكرد‌و ئەڵقەیەكی زنجیرەبەندی لەنێوان جولەكە‌و تورك لەتوركیا‌و جولەكەی بەبنەچە توركی لەئیسرائیل‌و جولەكەی بەبنەچەی توركی لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا پێكهێنا، كەهێزی كاریگەریان لەسەر ئیدارەی ئەمەریكا هەبوو، ئەو پەیوەندیەش ئاسەواری خراپی لەسەر پەیوەندیەكانی توركیا- عەرەب جێهێشت.
توركیا دەیویست رای گشتی ئەمەریكا بۆ خۆی كەمەندكێش بكات لەپێناوی ئەوەی حكومەتی ئەمەریكا یارمەتی سەربازی‌و ئابووری پێشكەش بكات بۆ ئەوەی بتوانێ لەرووی هەڕەشەكانی سۆڤییەتی نێوان ساڵانی (1945-1946) بوەستێتەوە، ئەوەش دواتر بەدیهات بەگوێرەی (پرنسیپی ترومان) لەساڵی 1947. لەسەر ئەم بنەمایەش هەڵوێستی توركیا بەلای هەڵوێستی جولەكەدا لایەنگیرییەكی بێچەندو چوون بوو، بەجۆرێ بووە هۆی داڕمانی پەیوەندییەكانی تورك- عەرەب، لەبەختی خراپی عەرەبیش هەردوو هاوپەیمانە سەرەكییەكەی توركیا، كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‌و بەریتانیا بوون، دوو دەوڵەتی پشتیوانی توند بوون بۆ بیرۆكەی دامەزراندنی دەوڵەتی جولەكە لەفەلەستین. بەهەمان ئاست ئەم ئاراستە توندڕەوە لەتوركیای كەمالیدا یارمەتیدا بەرەو رۆژئاوا بۆ لاوازكردنی رۆڵە ئیسلامییەكەی بەگشتی‌و رۆژهەڵاتی ناوینەكەی بەتایبەت، بەوەش وایكرد رێگە خۆش بكات لەبەردەم جوڵانەوەی زایۆنیزم بۆ لەزاڵبوون بەسەر توانا ئابوورییەكانی توركیا، بەڵكو لەسەر بڕیاری سیاسیشی، مەسەلەكەش بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی توركیا- ئیسرائیل بوو لەماوەكانی دواتردا.
  باسی دووەم- پەیوەندییەكانی توركیا- ئیسرائیل (1949-1980)
پاش كۆتاییهاتنی جەنگی دووەمی جیهانی كێشەی فەلەستین زیاتر ئاڵۆز بوو بەهۆی زیادبوونی نفوزی زایۆنی‌و بڵاوبوونەوەی چەتە زایۆنیە چەكدارەكان بەهاوكاری بەریتانیا- بۆیە روبەڕووبوونەوەكان لەنێوان عەرەب‌و جولەكە زیادیكرد‌و نەتەوە یەكگرتووەكان تێچێنی كرد‌و، لەساڵی 1947 لیژنەیەكی بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكە نارد‌و داوای دابەشكردنی فەلەستینی كرد، ئەم راسپاردەیەی لیژنەكە روبەڕووی بەرهەڵستكارییەكی عەرەبی‌و ئیسلامی فراوان بووەوە‌و توركیاش رەخنەی لەبڕیارەكە گرت‌و نوێنەری هەمیشەیی لەنەتەوە یەكگرتووەكان داكۆكی لەسەربەخۆیی فەلەستین وەك دەوڵەتێكی عەرەبی كرد‌و داوای دابەشنەكردنی دەوڵەكەی لەنێوان عەرەب‌و جولەكە كرد.
سەرەڕای ئەوەی توركیا دەنگی دژی بڕیاری دابەشكردن دا، پێچەوانەی خواستی بەریتانیا‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‌و بەكارێكی جێی بایەخیان هەژماركرد. ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ گوشاری سۆڤییەت لەسەر توركیا لەداواكاری هەندێ ناوچەی توركی‌و بەشداریكردن لەپاراستنی گەروە توركییەكان‌و پشتیوانی بڕیاری دابەشكردن‌و دامەزراندنی قەوارەیەكی جولەكە لەسەر خاكی توركیا، ترسی گەورەی لەناوخۆی توركیا هێنایە ئاراوە‌و دەنگدانەوەی لەرۆژنامەگەری توركیادا رەنگیدایەوە، بەشێوەیەك وتارە سەرەكییەكان هەموویان ئەو مەترسیانەیان دەرخست‌و باسكرد، كە لەدامەزراندنی دەوڵەتێكی جولەكەوە سەرچاوە دەگرێت‌و سۆڤیەت پشتیوانی بكات، بۆیە ئەگەر ئەو دەوڵەتە سەربەخۆیی خۆی بەدەستبێنێت كێ هەیە رێگری لێبكات لەوەی پەیوەندی‌و رایەڵەی دروست لەگەڵ یەكێتی سۆڤییەت دابمەزرێنێت‌و لەباشووریشەوە هەڕەشە لەتوركیا دەكات. توركیا لەناو ئەو سیازدە دەوڵەتەدا بوو، كەدژی بڕیاری دابەشكردنی فەلەستین بڕیاریاندا‌و عەرەب پێشوەخت نیەتی باشیان پێی هەبوو، بەوەی توركیا‌و لەگەڵیشیدا بەریتانیا‌و فەرەنسا رابسپێردرێ بەگوێرەی بڕیاری ئەنجومەنی گشتی لەخولی دووەمی ژمارە (194) لە11ی كانوونی دووەمی 1948، بەدانانی لیژنەیەكی سازانی سیانیی، كەنوێنەرانی توركیا‌و فەرەنسا‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەخۆبگرێت وەك لیژنەی سازانی سیانیی بەمەبەستی پەرەپێدانی پەیوەندی لەنێوان ئیسرائیل‌و عەرەبی فەلەستین، وڵاتە عەرەبییەكان دژی بڕیاری پێكهێنانی لیژنەكە بوون‌و بۆ چوونیان وابوو لەوانەیە هەڵبژاردنی توركیا لەو لیژنەیە بەئاماژە‌و رەزامەندی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بوو بێت. پەیوەستەگی توركیا بەرۆژئاواوە لەو فاكتەرانە بوو، كە زۆر كاریگەری لەسەر هەڵوێستی ئەو وڵاتە هەبوو، لە15ی ئازاری 1948 جاڕی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل درا‌و، توركیاش لەساڵی 1949 دەستی بەگۆڕان لەهەڵوێستیدا كرد لەرێگەی لێدوانێكی (نەجمەدین سادق- Necm-al-Dinsadik)ی وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە لەوكاتەدا بۆ ئاژانسی هەواڵی ئەنادۆڵی توركی لە8ی شوباتی 1949‌و تیایدا هاتبوو:”ئیسرائیل بۆتە راستییەك‌و، زیاتر لە 30 دەوڵەت دانی پێداناوە‌و عەرەب لەدۆخی وتوێژی راستەوخۆدان لەگەڵی، لەو بارودۆخەدا لەسەرمان پێویستە پێگەی خۆمان لەئەندامێتیمان لەلیژنەی نەتەوە یەكگرتووەكان نەگۆڕین بۆ سازان سەبارەت بەفەلەستین، هەروەك لەسەرمانە ئەركی خۆمان لەو لیژنەیە بەو شێوەی، كە باشە بەجێبهێنین”.
لەكاتی دامەزراندنی ئەو قەوارەوە پەیوەندیەكانی توركیا- زایۆنیزم دەستیپێكردووە پاشان هەنگاوەكانی توركیا دەستیپێكرد بۆ گواستنەوەی پەیوەندیەكە لەنهێنیەوە بۆ ئاشكرا، سەرباری ئەوەی لەساڵی 1923 ەوە تاوەكو 1949 سەیری تایەفەی جولەكە لەتوركیا وەك تەنێكی نامۆ دەكرێت لەكۆمەڵگەی توركیدا، بەڵگەش لەسەر ئەوە ئەو باجەیە، كە ناسراوە بە(باجی بوون)‌و رێژەكەشی لەسەر موسڵمان گەیشتۆتە (5%) بەرامبەر (10%) لەسەر جولەكە، ئەوانەش لەجولەكە ئەم باجەیان نەدەدا لەسەربازگەی تایبەتدا كۆدەكرانەوە‌و تا ساڵی 1949 ئەو باجە هەڵنەوەشێنرانیەوە‌و بوونی هەبوو، پاش ئەوەی بەپلەیەكی گەورە كورتبوەوە بۆ زۆرینەیەكی جولەكە لەتوركیا‌و جولەكەش پەنایان بۆ تەڵەكەی جۆراوجۆر برد بۆ هەڵاتن لەتوركیا بەهۆی كەڵەكەبوونی باجەكان لەسەریان، بەوەش ئەو جولەكانە تەڵا‌و ئەڵماس‌و جگە لەوانەش لەبەردی گرانبەهایان دەبرد. بەمەبەستی پتەوكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل توركیا رێگەی كۆچكردنیدا بەجولەكە نیشتەجێكانی وڵاتەكەی بۆ فەلەستین، وەزیری دەرەوەی توركیا ساڵی 1949 وتی:”جولەكە وەك باقی دانیشتووانی دیكەی توركیا مافیان هەیە هەركاتێك ویستیان وڵات جێبێڵن”. هەروەك توركیا لەرۆژی (28ی ئازاری 1949) دانی بەئیسرائیلدا نا‌و، یەكەم دەوڵەتی ئیسلامی بوو، كە دانی بەقەوارەی جولەكەدا نا‌و پەیوەندی لەگەڵ دامەزراند. ئەو دانپێدانانەش راستی بوو، لەمبارەوە رۆژنامەی (حوڕییەت)ی توركی دەرچوو لە(30ی ئازاری 1949) وتی:”بەرژەوەندی توركیا وا دەخوازێت دان بە ئیسرائیلدا بنێت، گومانی تێدانیە‌و دووریش نییە وەك دیفاكتۆ قبوڵ بكرێت، بەتێپەڕبوونی رۆژگاریش دەكرێ ئەو ناكۆكیانەی نێوان دەوڵەتانی عەرەبی‌و ئیسرائیل نەمێنن”. بۆ پاساو هێنانەوەی بڕیارەكە، بەرپرسێكی توركیا وتی:”حكومەتی توركیا تاوەكو ئێستا لەتەنیشت عەرەب وەستاوە، كە دانوستانی لەگەڵ زایۆنیدا ئەنجامداوە‌و تائێستاش لەگەڵ كێشەكەیاندا هاوسۆزە‌و، هیوا دەخوازێت ئەم دانپێدانانە كاریگەری لەسەر پەیوەندییە دامەزراوەكان لەگەڵیان نەبێت…”. عەرەب ئەمەی بەناپاكی لەلایەن توركیاوە هەژمار كرد‌و لەوكاتەشدا توركەكان پەیوەندییە بازرگانییە گرنگەكانیان لەگەڵ ئیسرائیلدا درێژە پێدا‌و رێگە درا بەكۆچی جولەكەی تورك بۆ فەلەستین، پشكێكی كەم لەلایەنی توركیاوە لەهەوڵە عەرەبییە دژەكانی ئیسرائیل گوزارشت بوو لەناردنی تیمێكی بچووكی سەربازی‌و هەندێ خێمە‌و كەرەستەی تر لەپێناوی رەخساندنی پەناگە بۆئەو
پەنابەرە عەرەبانەی لەلایەن ئیسرائیلەوە دەركرا بوون. پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ رۆژئاوا لەژێر ملكەچی‌و پابەندییەكانی ئەنكەرە بەرامبەر رۆژئاوا مایەوە بەشێوەیەكی گشتی‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بەتایبەت، لەراستیشدا توركیا بەخێرهاتنی نغرۆبوونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكای لەكاروبارەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كرد، دوای ئەوەی بۆی روونبووەوە، كە بەریتانییەكان بێتوانان لەسەر پارێزگاری لەپێگەیان لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بەشێوەیەك دانپێدانان بەئیسرائیل بەگوێرەی خۆی بەگۆڕانكارییەكی گەورە هەژمار كرا لەروانگەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكاوە، بەروانین بۆ پەیوەندییە تایبەتییەكان، كە هەر یەكە لەویلایەتە یەكگرتووەكان‌و ئیسرائیلی پێكەوە دەبەستەوە. كارەكەش تەنها لەدانپێداناندا كورت نەبووەوە، بەڵكو تێپەڕی بۆ هاریكاریی لەگەڵ ئیسرائیل لەسەرجەم بوارەكانی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی‌و سیاسی، تاوەكو توركیا بووە شانۆیەك بۆ چالاكی فراوانی زایۆنی‌و لەگەڵیشیدا ئابووری زیندوو، كە كارئاسانیكرد بۆ بێخدانانی مانەوەی ئیسرائیل‌و یارمەتیدا لەسەر بەردەوامی. هەروەك توركیا رێگری كرد لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی دژی داواكارییەك، كە ئیسرائیل پێشكەشی نەتەوە یەكگرتووەكانی كردبوو لە(11ی ئایاری 1949) بەمەبەستی چوونە نێو دەزگا نێودەوڵەتییەكانەوە، لە16ی تشرینی یەكەمی ئەو ساڵەدا (ڤیكتۆر ئەلیعازر- Victor Eliezer) وەك كونسوڵی گشتی ئیسرائیل لەتوركیا دامەزرا، بەشێوەیەك ئەو وڵاتە رێگەیدا بەدامەزراندنی نوسینگەی ئیسرائیل بۆ چاودێریكردنی سەرجەم مەسەلە پەیوەندیدارەكانی كۆچكردنی جولەكەی توركیا بۆ ئیسرائیل، كۆچی جولەكە لەتوركیاوە لەئەیلولی 1948 ەوە دەستپێكردبوو لەنیسانی 1949 گەیشتە چڵە پۆپە، تاوەكو ژمارەی جولەكە لەتوركیا داكشا بۆ 30 هەزارێك‌و ژمارەشیان لەو ساڵەدا دەگەیشتە (78.073) هەزار جولەكە.
بەڵام توركیا لەكانوونی دووەمی 1950 دانپێدانانی یاسایی تەواوی بەقەوارەی زایۆنیدا راگەیاند‌و، پەیوەندی دیپلۆماسی لەسەر ئاستی كۆمیسیۆن دامەزراند، بەشێوەیەك (ئەلیاهو ساسۆن- Eliyahu sasson)ی بەڕٍێوەبەری بازنەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەوەزارەتی دەرەوەی ئیسرائیل وەك وەزیری وتووێژكاری وڵاتەكەی لەتوركیا دامەزرا. ساسۆن لە(9ی كانوونی دووەمی 1950) نوسراوی پشت پێبەستنی پێشكەشی سەرۆكی توركیا عیسمەت ئینونو كرد بەئامادەبوونی وەزیری دەرەوەی توركیا‌و سكرتێرە گشتییەكەی، لەرۆژی دواتردا بەرپرسێكی زایۆنی سەردانی گۆڕی ئەتاتوركی كرد‌و چەپكە گوڵی لەسەر گۆڕەكەی دانا‌و، كۆنگرەیەكی رۆژنامەگەری گرت‌و تیایدا ئاماژەی بەپەیوەندیە دامەزراوەكانی نێوان توركیا‌و قەوارەی جولەكە دا‌و، پەسنی هەڵوێستی توركیای لەدەزگای نەتەوە یەكگرتووەكان كرد‌و وتی:”خۆشحاڵبووین بەو نەخشەیەی، كە توركیا لەنەتەوە یەكگرتووەكان لەسەری رۆیشت، هەروەها بەو سیاسەتە واقیعیەش، كە لەكاتی خستمەڕووی كێشەكە پێیەوە پابەند بوو”، هیواشی خواست توركیا رۆڵێكی گرنگ بگێڕێت لەبەدیهێنانی ئەوەی ناوی برد بەئاسایش‌و سەقامگیریی لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
لەلایەنی توركیاوە (سەیفوڵا ئاسین)ی بەڕێوەبەری بازنەی یەكەم لەوەزارەتی دەرەوەی توركیا وەك كار بەرێكەری كۆمیسیۆنی توركیا لەتەلئەبیب دامەزرا. سەرۆكی توركیا عیسمەت ئینونو لەوتارێكدا، كەئەنجومەنی نیشتیمانی پێكردەوە هیوای خواست:”دەوڵەتی ئیسرائیل رەگەزێك بێت لەرەگەزەكانی ئاسایش‌و سەقامگیریی لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا”. ئاراستەی توركیا روەو ئیسرائیل بەهێز بوو، بەجۆرێ لەتوانای توركیادا بوو رەزامەندی رۆژئاوا‌و بەتایبەت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‌و بەریتانیا بەدەستبێنێت، ئەوەبوو توانی لە(21ی ئەیلولی 1951) ئەندامێتی تەواو بكات لەپەیمانی باكوری ئەتڵەسی. لەساڵی 1952 هەردوولا باڵوێزیان ئاڵوگۆڕ كرد. نزیكبوونەوەی توركیا لەئیسرائیل‌و سەربازگەی رۆژئاوا كاردانەوەی خراپی لەگەڵ عەرەب دروستكرد، ئەوان ئەوەیان بەكارێك هەژمار دەكرد پێچەوانەی پەیوەستەگییە مێژوویی‌و فەرهەنگییەكانی نێوان هەردوو گەلی مسوڵمانی عەرەب‌و تورك، لەكاتێكدا توركیا پاساوی دانپێدانانی بەئیسرائیل بە هەوڵێك دەدایەوە بۆ چنگكەوتنی هاوپەیمانێكی رۆژهەڵاتی ناوینیی‌و، یارمەتی بدا لەبەرەنگاربوونەوەی مەترسی زیادبووی كۆمۆنیزم پاش جەنگی دووەمی جیهانی، كەهەڕەشەی لەهەرێمەكانی باكووری دەكرد.
رۆژنامە توركییەكان ژمارەیەك هەواڵیان بڵاوكردەوە لەپەیامنێرەكانیانەوە لەدەرەوە دەربارەی ئەو هەڵمەتانەی، كە رۆژنامە عەرەبییەكان كردوویانەتە سەر بازرگانە توركییەكان بەهۆی ئەنجامدانی ناردەنی كاڵای ئیسرائیلی بۆ وڵاتە عەرەبییەكان پاش مۆركردنی، كەبەشێوە وادەردەكەوێت كاڵای توركییە، وەزیری دەرەوەی توركیا (فوئاد كوپرولو- Fuad koprulu) ئەم هەواڵەی رەتكردەوە‌و جەختی لەسەر بایەخپێدانی لایەنی پەیوەندیدار بۆ ئەو بابەتە كردەوە‌و وتیشی ئەگەر رووداوی دزەكردن سەلمێنرا، ئەوا بێگومان سزای بكەرانی دەدەین.
دەستەبژێری فەرمانڕەوای تورك گوێی نەدا بەهیچ كاردانەوەیەكی عەرەبی، بەڵكو بەپێچەوانەوە پەیوەندییەكانی توركیا- ئیسرائیل پەرەسەندنی لەبوارەكانی ئابووریی‌و فەرهەنگی‌و سیاسی بەخۆوە بینی، بەتایبەت لەسەروبەندی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1950‌و سەركەوتنی پارتی دیموكرات، بەجۆرێ (جەلال بایار- Gelal Bayar) سەرۆك كۆماری توركیای ئەوكاتە لەوتارێكدا لەتشرینی دووەمی 1950 تیایدا وتی:”پەیوەندییە ئاساییەكەمان لەگەڵ ئیسرائیل لەپەرەسەندندایە”. لەگەڵ پەرەسەندنی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوولا ئاڵوگۆڕی بازرگانی بەشێوەیەكی گەورە زیادی دەكرد‌و، بەرەگەزێكی بایەخدار مایەوە لەپەیوەندییەكانی نێوان هەردوولا. قەبارەی بازرگانی ساڵی 1952 لەملیۆنێك لیرەوە بۆ 65 ملیۆن بەرزبووەوە ساڵی 1953، ئەوەش پاش ئیمزاكردنی كۆمەڵێك رێكەوتننامە، وەك دەستپێشخەریی بۆ پەرەسەندنی روون لەپەیوەندییە سیاسییەكان لەبانگەوازی سەرۆك وەزیرانی توركیا (عەدنان مەندەرێس-(Adnan Menderis )هات، لەمەڕ مافی ئیسرائیل لەدامەزراندنی قەوارەیەك لەفەلەستین. توركیا بایەخی بەبازاڕی عەرەبی نەدا، بەڵكو روویكردە لایەنی بازاڕی جولەكە، ئەوەش یەكێك لەهۆكارەكانی دانپێدانانی توركیا بوو بەقەوارەی زایۆنی، ئەمەش وەزیری بازرگانی‌و ئابووری (جەمیل بارلاس-Cemil saitsarlas) لەلێدوانێكیدا بۆ پەیامنێری ئاژانسی (بالكور)ی جولەكە لە(19ی شوباتی 1949) جەختیلێكردەوە، بەجۆرێك وتی:”لەگۆشەنیگای بازرگانییەوە هەریەكە لەتوركیا‌و ئیسرائیل بایەخ بەویتریان دەدەن، لەكاتێكدا توركیا بەرهەمی پیشەسازیی لەسەر ئاستێكی فراوان لەئیسرائیلەوە هاوردە دەكات، ئەوا ئیشی ئیسرائیلیش هێنانی كەرەستەی خاوە بەتایبەت لەتوركیاوە”.
توركیا گۆڕا بۆ بازارێك كۆمەكی قەوارەی زایۆنی بكات بەكەرەستەی خواردن بەرامبەر كاڵای زایۆنی لەدەرمان‌و ئامێری هەرزانبایی، ئەم پەیوەندییە گەشەسەندووە رەنگدانەوەی خراپی لەسەر پەیوەندییەكانی توركیا بەوڵاتانی عەرەبییەوە هەبوو بەتایبەت، بۆنموونە توركیا لەهاوینی 1951 لەتەنیشی رۆژئاوا وەستا‌و ناڕەزایی دەربڕی لەسەر بڕیاری حكومەتی میسر لەمەڕِ قەدەغەكردنی كەشتی ئیسرائیلی بۆ تێپەڕبوون بەكەناڵی سوێس، ئەم هەڵوێستەی توركیا رەخنەیەكی توندی لەمیسر لێكەوتەوە. عەرەب رەخنەی توندی لەسەرانی توركیا گرت‌و سەرۆكی میسر جەمال عەبدوناسر (1954-1970) ئیدانەی سیاسەتی مەیلانی توركیای بۆ قەوارەی زایۆنی كرد‌و روونیكردەوە، كە نمونەی ئەو سیاسەتانە دەبێتە هۆی “ئەوەی لەلایەن جیهانی عەرەبییەوە توركیا ببێتە وڵاتێكی بێزراو”. رۆژنامەكانی توركیا بایەخیان بەبابەتی گرژی‌و ئاڵۆزی سەر سنووری میسر‌و ئیسرائیل دا، بەشێوەیەك رۆژنامەی (حوڕییەت- Hurriyet) وتارێكی دەربارەی بارودۆخ لەو ناوچەیە بڵاوكردەوە‌و ئاماژەیان بەلێدوانی جەمال عەبدوناسر دابوو، بەوەی مەحاڵە جەنگ هەڵنەگیرسێ ئەگەر ئیسرائیل بەردەوام بێت لەدەستدرێژی بۆسەر غەزە. توركیا بووە بەرگریكارانی بوونی ئیسرائیل، لەو سەردانەدا، كە عەدنان مەندەرێس بۆ واشنتۆن ساڵی 1954 ئەنجامیدا، لۆمەی ئاراستەی عەرەب كرد‌و داوای مافی ئیسرائیلییەكانی لەدامەزراندنی دەوڵەتێك بۆیان كرد. بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش بەسەركۆنەكردنی ئیسرائیل لە(29/3/1955) بەكۆمەڵا گیرابەر‌و نوێنەرانی عەرەب پێی خۆشحاڵبوون. هاریكاری توركیا- ئیسرائیل لەسایەی بارودۆخی ئیمزاكردن لەسەر رێكەوتننامەی عێراقی- توركی‌و، دەركەوتنی هاوپەیمانی بەغدا ساڵی 1955 زیاتر بوو، گرێدانی ئەم هاوپەیمانییە‌و لایەنەكانی: توركیا‌و ئێران‌و عێراق بەدامەزراوەی سەربازی رۆژئاواوە. بەڵام ئەو پەیوەندییانە پاش خۆماڵیكردنی كەناڵی سوێس لەلایەن میسرەوە ساڵی 1956‌و تووشی پەلاماری سەربازی سیانیی بووەوە‌و بەریتانیا‌و فەرەنسا‌و ئیسرائیل بەشداریان تێداكرد، بەشێوەیەك توركیا لەتەنیشتی میسر راوەستا‌و هەستا بەكەمكردنەوەی نوێنەرایەتی دیپلۆماسیی لەگەڵ قەوارەی جولەكە بۆ ئاستی نوێنەر، فاكتەری سەرەكی لەگرتنەبەری ئەو رێوشوێنە بریتی بوو لەگوشاری رای گشتی توركیا، كەنیگەران بوو لەو پەلامارە ئاشكرایەی سەر میسر، ئەوەی جێی سەرسوڕمان بوو وەزارەتی دەرەوەی توركیا كشانەوەی باڵوێزی وڵاتەكەی لەتەلئەبیب پەیوەست نەكرد بەو پەلامارەوە، بەڵكو پاساوی دایەوە بەدوای چارەسەری كێشەی فەلەستینەوە.
وەزیری دانوستكاری توركیا لەئیسرائیل ئەو بڕیارەی روونكردەوە بەوەی ئاراستەكراو نییە دژی ئیسرائیل‌و حكومەتەكەی نیازی سوكایەتی نییە بۆ پەیوەندیەكانی هاوڕێیەتی‌و بازرگانی دامەزراوی نێوان هەردوو وڵات، هەروەك قەوارەی بازرگانی نێوانیان هەڵكشا، بەشێوەیەك ئیسرائیل بۆ جاری شەشەم بەشداری پێشانگایەكی نێودەوڵەتی لەئەزمیر كرد ساڵی 1956 لەماوەی بەشداریكردنی یەكەم ساڵی 1951، پاشكۆی ئابووری ئیسرائیلی بەوبۆنەیەوە وتی:”ئیسرائیل بایەخێكی گەورە دەداتە پێشانگای ئەزمیر، بەشێوەیەك دەرفەت بۆ بازرگانە ئیسرائیلییەكان دەڕەخسێنێت بۆ پەیوەندیكردن بەبازرگانە توركییەكانەوە بۆ بەستنی هەندێ گرێبەستی بازرگانی، هەروەك ئەو دەرفەتەش بۆ بازرگانانی تورك دەڕەخسێنێت بەرهەمە ئیسرائیلییەكان ببینن، كەبازرگان دەخوازێت هاوردەیان بكات”. پەیوەندییە بازرگانییەكانی نێوان توركیا‌و ئیسرائیل فراوانخوازیی بەخۆوە بینی لەحەوت ساڵی پاش بەستنی رێكەوتننامەی بازرگانی نێوان هەردوولا لە(4ی تەمموزی 1950). هەروەك پەیوەندییەكانی توركیا- ئیسرائیل لەماوەی نێوان(1953-1955) پەرەسەندنێكی تێبینیكراوی لەهەردوو بواری ئابووریی‌و بازرگانی بەخۆوە بینی. ئیسرائیل هەستا بەهاوردەكردنی بڕێگی گەورە لەلۆكە‌و زەیتون‌و بەرهەمە كشتوكاڵییەكانی تر لەتوركیا، لەبەرامبەریشدا توركیا ژمارەیەك لەبەرهەمە پیشەسازییەكانی لەئیسرائیلەوە هاوردە دەكرد، وەك كەرەستە‌و پێداویستی پەینی كیمیایی‌و بابەتی دەرمانخانە.
قەبارەی بازرگانی نێوان هەردوو وڵات لەمیانەی 10 مانگی یەكەمی ساڵی 1957 زیاتر بوو، بەشێوەیەك بەهای ناردەنی توركیا گەیشتە (10.330.236) لیرەی توركی‌و بەهای هاوردەنیی گەیشتە (9.511.90) لیرە، ئەو ژمارانە ئەوە دەردەخەن، كەنزیكبوونەوەیەك لەتەرازووی بازرگانی نێوانیاندا هەیە، ئەم خشتەیەش قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوانیان لەمیانەی ساڵانی 01957-1960) روون دەكاتەوە.
ساڵ بڕ (ملیۆنەها دۆلار)