د. نووری تاڵەبانی
تەكیەی تاڵەبانی لە كەركوك بە (تەكیەی گەورە) و (بیوك تكیە) بە توركمانی، و بە تەكیەی شێخ جەمیل ناودەبرێت، بەڵام بە فەرمی ناوی مزگەوتی (مەجیدیە)یە. ئەم تەكیە نزیكەی 300 ساڵە دروستكراوە، لە قەراغی شاری كەركوك، نزیكی ڕێگای نێوان كەركوك – سلێمانی یە. تەكیەی تاڵەبانی لەسەر گردێكی بەرز دروستكراوە لە قەڵای كەركوك بەرزترە، سەرەتا نوێژ و زیكری دەروێشان لە ژێرزەمیندا كراون، بەڵام دواتر لەسەردەمی مەولانا شێخ عەبدوالرەحمانی تاڵەبانی ناسراو بە (خالص)، گەورە كراوەتەوە. هۆی ناونانی بە مزگەوتی (مەجیدیە) دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی شاری كەركوك تا ساڵی 1879 مەڵبەندی ولایەتی شارەزوور بووە، والی عوسمانی لەوێ دانیشتووە. خێزانی سوڵتان عەبدوالمەجید (پرتیڤنال) خانم و والی عوسمانی موریدی شێخ عەبدوالرەحمانی تاڵەبانی بوون، بەهۆی ئەانەوە سوڵتان عەبدوالمەجید فەرمانی فراوانكردنەوەی تەكیەكەی داوە، لەو كاتەوە ناوەكەی بووە بە مزگەوتی (مەجیدیە). هەر بە هۆی ئەو خێزانەی سولتان عەبوالمەجیدەوە تەڵێك لە مووی پیرۆزی پێغەمەر، دروودی خوای لەسەر بێت، نێردراوە بۆ شێخ عەبوالرەحمان، ئێستاش لەوێدا هەرماوە.
تەكیەی تاڵەبانی لە كەركوك سەرچاوەی هەموو تەكیەكانی تاڵەبانیە لە كوردستانی عێراق و بەشەكانی دیكەی كوردستان و عێراق و توركیا و میسر و بەشی زۆری وڵاتانی ئیسلامی دی. لە ناوچەكانی هەورامان و زەهاو و سەرپێڵ و جوانڕۆ و سنە و مەریوان و سەردەشت و موكریان لقی تەكیەی تاڵەبانی دەمێكە كراونەتەوە، گەلێك لە زاناو ناودارانی ئەو ناوچانە خەلیفەو موریدی ئەو تەكیەن. یەكێ لە خەلیفەكانی شێخ عەبدوالرەحمان لە شاری (سیواس) كە ناوی شێخ نور باباعەلی بووە، رۆژهەڵاتناسی هۆلەندی ناودار (مارتن ڤان بروینسن Martin van Bruinessen) لە كتێبەكەی بە زمانی ئینگلیزی بەناوی: (ئاغا و شێخ و تەكیە و خاانەقاكانی كورد) باس لە كتێبێكی ئەو خەلیفەی شێخ عەبدوالرەحمان دەكات، كە شێخ نور باباعەلی سەردانی كەركوكی كردووەو لەوێوە لەخزمەتی شێخەكەی و كۆمەلێك لە موریدەكانی پێكەوە چوون بۆ بەغدا بۆ بەشداریكردن لە یادكردنەوەی رۆژی لە دایكبوونی پێغەمەبەر، دروودی خوای لەسەر بێت. وەكو لەو كتێەدا هاتووە كاتێ گەیشتوونەتە بارەگای غەوسی گەیلانی لە شاری بەغدا، بە دەفلێدان چوونەتە ژوورەوە، چەند شێخێكی سەر بە رێبازی دیكەی تەسەوف، ئەوانیش بۆ هەمان مەبەست لەوێ بوون، نارازی بوون و ڕوویان لە “نەقیبی ئەشرافی” بەغدا كردووە، كە پێی وتوون: “لە نێوان سولتان و د دەستی بۆ مەزاری شێخ عەبدوالقادر درێژكردووە و وەزیركەی، دەستی بۆ شێخ عەبدوالرەحمان درێژكردووە، من هیچم پێ ناكرێت”! ئەوە پلەو پایەی شێخایەتی شێخ عەبدالرەحمانی خالص دەردەخات لەسەر ئاستی عێراق و وڵاتانی ئیسلامی، چونكە بارەگای غەوسی گەیلانی لە بەغدا بە مەڵبەندێكی گەورەی تەسەوف لە قەڵەم دەدرێت لەسەر ئاستی هەموو وڵاتانی ئیسلامی.
لە بەردەمی تەكیەی تاڵەبانی گەڕەكێك هەیە بەناوی “بەرتەكیە”، لەسەردەمی شێخ عەبدالرەحمان و شێخ عەلی كوڕیی خانووی تێدادروستكراوە بۆ ئەو كەسانەی لە تەكیە بوون، بەڵام دواتر كە بوون بەخاوەن خێزان، شێخ هاوكاری كردوون و خانووی بۆ دروستكردوون. لە پشتی تەكیە گۆڕستانێك هەیە بەناوی “گۆرستانی پشت تەكیە”. جادەیەك لەبەردەم تەكیەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە دەشتی “چوارباخ” ئەو گۆرستانە دەكاتە دوو بەشەوە، بەشی دەستە ڕاستی بە گۆڕستانی “پشتی تەكیە” ناودەبرێت، بەشی دەستە چەپی بە گۆڕستانی “شێخ محێدین”. لەو نووسینانەی لەسەر ئەو گۆڕستانە بڵاوكراونەتەوە، بە هەڵە ناوی هەردوكیان بە گۆڕستانی (شێخ محێدین) ناوبراون.
دەشتی چوارباخ پێشتر موڵكی تەكیە بووە، باخێكی گەورەی تێدابوو بەناوی باخی شێخ حەبیبی تاڵەبانی، كە تا ساڵی 1948 سەرۆكی شارەوانی كەركوك بووە. دەشتی چوارباخ تا ساڵی 1957 دەكرایە گەنم بۆ تەكیە، لە هاوینان بەشێكی دەكرایە شینایی، بەو جۆگە ئاوەی لەلای “ئاشە سووركەوە” بۆ تەكیە دەهات. لەنزیك ڕێگای ئێستای سلێمانی- كەركوك سەوزاییەك هەبوو، لە بەهارا گەنجان و فەقێیەكانی كەركوك دەچوون بۆ ئەو دەشتە یاریی “سێ باز”یان تێدا دەكرد. لەنزێكی ئەو سەوزاییە كە ئێستا پاركێكی تێدا دروستكراوە، جۆگەلە ئاوێك هەبوو سەرچاوەكەی كارێزێكی گەورە بوو، پێی دەوترا “بڵاغەكە”، لە نزیك مزگەوتی (ئیسكانی) ئێستایە. دەشتی چوارباخ ئێستا چەند گەرەكێكی گەورەی تێدا كراوەتەوە، یەكێكیان ناوی گەرەكی (ئیسكان)ە، لەگەڵ چەند گەرەكێكی دیكەدا.
تەكیەی تاڵەبانی لە ساڵی 1706ی زاینی لەلایەن مەلا مەحمودی زەنگنەوە بنیاتنراوە، كە باپیرە گەورەی شێخانی تاڵەبانی یە، مەزاری مەلا مەحمود و شێخ ئەحمەدی كوڕی هەردوكیان لەوێدا بەخاك سپێراون. ئەم تەكیە دواتر لەلایەن شێخ عەبدولرەحمانی كوڕی گەورەی شێخ ئەحمەد گەورەترو فراوانتر كراوەتەوە. بە بۆنەی فراوانكردنەوەی تەكیەوە چەند شاعیرێكی گەورەی ئەودەمە، كە یەكێكیان (مەولەوی) دۆستی نزیكی شێخ عەبوالرەحمان بووە، قەسیدەێكی زۆر جوانی بە زمانی فارسی داناوە.(١)
شێخ عەبدوالرەحمان شێخێكی گەورە بووە لە مەیدانی عیرفان و تەسەوفدا، یەكێك بووە وەك كاك ئەحمەدی شێخ و مەولانا خالدی نەقشبەندی. لە كۆنەوە دۆستی نزیكی كاك ئەحمەد بووە، چونكە پێكەوە لەلای شێخ مەعروفی نۆدەیی لە سلێمانی خوێندوویانە. كاتێ كاك ئەحمەد لە سەفەری حەج گەڕاوەتەوە، لە كەركوك بووەتە میوانی شێخ عەبوالرەحمان. شێخی (خالص) زاناێكی زۆر گەورە بووە خۆی دەرسی بە فەقێیەكانی دەوتەوە، كە یەكێكیان حاجی قادری كۆیی بووە، ماوەیەك فەقێی موستەعید بووە لە تەكیەی تاڵەبانی. شێخی خالص شاعیرێكی زۆر پایەبەرز بووە، نازناوی شیعری (خالص) بووە، لە (خالصا للە)وە هاتووە. بەشی هەرە زۆری شیعرەكانی لە بواری عیرفان و تەسەوفدایە بە هەر سێ زمانی فارسی وتوركی و كوردی/ شێوەی هەورامی، كەمێك شیعری بە زمانی عەرەبی هەیە. دیوانی شیعرەكانی بە ناوی (جزبیەی عیشق)، تا ئێستا سێ جار چاپكراوە، یەكەم جار لە ئەستەمول لە ساڵی 1890 لەسەردەمی شێخ عەلی گەورە، چاپی دووەم لە ئێران لە ساڵی 1950 لەسەردەمی شێخ جەمیلی تاڵەبانی باوكم، چاپی سێیەم لە ساڵی 1993 لە ئێران لەلایەن موریدێكی، كە دانیشتووی شاری (سنە) بوو.
مامۆستا مەلا عەبدوالكریمی مودەریس دەربارەی شێخ عەبوالرەحمان نووسیویەتی: “ئەم زاتە سەروێك بووە لە چەمەنی شاهانەی ئەولیادا، ئەدیب و نووسەرێكی تاقانە بووە لە باخی ئەسفیادا و مامۆستایەكی زاناو بەتوانا بووە لە ناو مامۆستایاندا و مورشدێكی هەڵكەوتوو بووە لەناو كۆڕی مورشیدەكاندا”. كە دێتە باسكردنی سەردەمی شێخی خالص لەناو بنەماڵەی شێخانی تاڵەبانی، نووسیویەتی “سەردەمی ئەو زێڕینی هەموو بنەماڵەی تاڵەبانی بووە، چونكە ئەوەندە جیلوەی خودایی بووە تەكیەكەی بووە بە دائیرەی تەكیەی دەروێشان، خوێندگاكەی دەرمانخانەی دڵڕیشان بووە، هۆدەكانی تەكیە مەڵبەندی پیاوان و ناوداران بوون و هەموو جۆرە خوێندەوار و زمانزانی تێدا دانیشتووە و وچانیان داوە”. كاتێ دێتە سەر باسی ڕەوشتی شێخی خالص، نووسیویەتی: ” بە مەعنای كەلیمە مەردی مەیدان بووە و شێری ناو مەردان بووە، تاجی سەری ئەولیاكان بووە، لەناو پیاوە هەڵكەوتووەكانی جیهاندا لەرێزی سەرەوە ناوی نوسراوە”.(2) مامۆستا مەلا عەبدوالكەریمی مودەریس نووسیویەتی شێخ عەبدوالرەحمان پیاوێكی زۆر سەخی تەبیعەت بووە، هەرچی دەستكەوتووە بەگوێرەی توانا سەرفی كردووە.
تۆفیق وەهبی بەگ شێخ عەبدوالرەحمان وەكو فەیلەسوفێكی ئیسلامی گەورە تەماشادەكرد. حاجی قادری كۆیی، كە هەموو ئاگادارین زۆر بە توندی هەجوی تەكیە و خانەقا و شێخەكانی كردووە، بە پێچەوانەوە كاتێ باسی شێخی خالصی كردووە بە “غەوسی سانی” و “حاتەمی مەزهەب” ناوی بردووە. لە بەیتێكدا وتوویەتی:
)غەوسی سانی) و (حاتەمی مەزهەب)
عەبدوالرەحمانی خالصی مەشرەب
تەكیەی تاڵەبانی هەمیشە مەڵبەندێكی گەورە بووە بۆ زیكرو عیبادەتكردن لەسەر رێبازی (قادری)، ئێستاش هەفتەی دوو جار لە رۆژانی هەینی و شەوانی سێ شەم زیكری تێدا دەكرێت، بەڵام هەرگیز ڕێگانەدراوە موریدەكانی ئەو تەكیەیە (تیغبازی) بكەن، چونكە شێخانی ئیرشادی تاڵەبانی هەموویان سەرەتا خوێندوویانە و بوون بە مەلای چاك، ئەوجا دەستیان بە ئیرشاد كردووە، بۆیە ڕێگایان بە كاری نا شەرعی نەداوە. هەروەها ڕێگەیان نەداوە بە خەلیفەكانی تەكیە بەسەر موریدەكانیاندا بگەڕێن، چونكە دەبوونە باری قورس بەسەریانەوە. رێبازێكی دیكەی شێخانی ئیرشادی تاڵەبانی كە تا ئێستاش لەسەری دەڕۆن ئەوەیە، سیاسەت لەگەڵ دین و ئاین تێكەڵ ناكەن، بەڵام هەمیشە پشتگیرییان لە بزوتنەوەی نیشتمانی كوردی و نیشتمانپەروەرانی كوردستان كردووە. بۆ نموونە، لەسەردەمی شۆرشی شێخ مەحمود، لە پاش داگیركردنی كوردستان، مەحمود خانی دزلی و چەكدارەكانی لە نزیك گوندی (قەرە هەنجیر) شەڕێكی نابەرابەرانە لەگەڵ لەشكری ئینگلیز ڕوویداوە، لەئاكامدا بەشی زۆریان گیراون، خۆی و چەند هاوكارێكی ڕەوانەی زیندانی كەركوك كراونن. لەو ماوەی لەوێ دەبن، بە فەرمانی شێخ جەمیل، رۆژانە لە تەكیەوە خواردنیان بۆ دەنێرن. لە پاش دەرچوونیان لە زیندان، ماوەیەك لە كەركوك دەمێننەوە، چونكە ڕێگایان پێ نادرێت بگەڕێنەوە بۆ هەورامان، لەو ماوەدا میوانی شێخ جەمیل دەبن لە تەكیە.(٣)
تەكیەی تاڵەبانی هەمیشە هەژرا و فەقیر و لێقەوماوانی كوردستانی لێ بووە، بەتایبەتی خەڵكی ناوچەی هەورامان، كە لەبەر هەژاری دەهاتن بۆ كەركوك بۆ كاركردن لە وەرزی زستان وسەرەتای بەهاردا. لەبەر رێزی تایبەتی بۆ تەكیە بەرپرسانی حكومەتی چاوپۆشیان لێ كردوونن، شەوان لە ژوورە زۆرەكانی تەكیە دەمانەوە، ژەمی ئێوارەیان پێ دەدرا. ئەم دیاردە تا ساڵی 1958 بەردەوام بووە.
تەكیەی تاڵەبانی هەمیشە مەڵبەندێكی ڕۆشنبیری و فیكری و جێگای فێربوونی مەقامی ڕەسەنی كوردی و توركمانی و عەرەبی بووە، چەندین مەقامزانی گەورەی ئەو شارە لەو تەكیە فێری مەقامزانی بوون، شێخەكانی تەكیە هەموویان حەزیان لە مەقامی ڕەسەن بوو، زۆر جاران لەوێ گوێت لە مەقامی (ئەللاوەیسی) و (سیاچەمانەی) هەورامانی و (هۆر)ەی جافان و (حەیران) و (لاوك) دەبوو، كە موریدەكانی تەكیە بە دەنگی خۆش دەیانگوت.(٤)
لەپاش كۆچكردنی مەولانا شێخ عەبوالرەحمان، چەند شاعیرێكی گەورەی ئەو دەمە، بەتایبەتی (مەولەوی) دۆستی نزیكی، بەو بۆنەوە بە زمانی فارسی قەسیدەێكی نایابی داناوە، لەو قەسیدە شیعرییەی مەولەوی بە “حەرفی ئەبجەد” ساڵی كۆچكردنی دیاری كردوە كە وتوویەتی:
بتاریخش قلم نان سان رقم رد
برحمت جان پاكش باز گردید
كە دەكاتە ساڵی 1275 كۆچی، واتە: لە مێژوودا قەڵەم بەو چەشنە نووسی: گیانی پاكی بەڕەحمەت گەڕایەوە.
مەولانا شێخ عەبدوالرەحمان چوار كوڕی هەبووە، هەموویان پیاوی ناوداربوون لە
مەیدانی جیاوازدا، شێخ عەلی كە پاشان بە شێخ عەلی گەورە ناسراوە، زانا و شێخێكی ئیرشادی گەورە بووە، لەگەڵ شێخ عەبدوالقادر و شێخ رەزای شاعیر و شێخ عەبدوالواحید.(٥)
شێخ عەلی گەورە سەرەتا لەلای باوكی خوێندوویەتی، دواتر چووەتە چەند شارێكی دیكەی كوردستان بۆ تەواوكردنی خوێندن، كە یەكێكیان شاری كۆیە بووە، لەلای مەلا ئەسعەدی جەلی زادە، لەگەڵ مەلا عەبدوللای كوڕی پێكەوە خوێندوویانە، هەر لەوێدا ئیجازەی مەلایەتی وەرگرتووە. پێشتر ماوەیك لە مزگەوتی (بلاغ) لە نزیك تەكیە، لەلای مەلا سەید محەمەد لەگەڵ شێخ عومەری كوڕی شێخ عوسمانی سیراجوالدینی تەوێلە پێكەوە خوێندوویانە. هەر لەتەمەنی گەنجیدا خەریكی سلووكی تەسەوف بووە تا لە ژێر چاودێری باوكی گەیشتووەتە پلەی خیلافەت. بۆیە كاتێ باوكی كۆچی دوایی كردووە، زاناێكی شارەزا و مورشیدێكی بەتوانا بووە، “لەبەر ئەوە باشترین جێگری باوكی بووە”(6). حاجی شێخ عەلی جگەلەوەی زاناێكی گەورەی بالا بووە لە زانیاریی فیقە وشەریعەتدا، هەموو قورئانی پیرۆزی لەبەر بووە، لەگەڵ بەشی هەرە زۆری فەرمودەكانی پێغەمەبەر، لە لێكدانەوەی قورئانیش دەستێكی باڵای هەبووە. مامۆستا مەلا عەبدوالكەریمی مودەریس نووسیویەتی:” كۆڕی دانیشتنی هەمیشە بە زانایانی سەردەم رازاوەتەوە، جێگەی چارەسەركردنی تەنگوچەڵەمەی موسڵمانان بووە، هەركاتێ ڕووداوێكی گەورە ڕویدابی، زاناكانی كەركوك چوون بۆ تەكیەكەی لە خزمەتیا چارەسەریان كرددوە”.(7) شێخ عەلی گەورە هەمیشە رێزی لە زانایان گرتووەو لەگەڵ بەشی زۆری گەورە پیاوانی سەردەمی خۆی بە دۆستایەتی ماوەتەوە، كە یەكیِ لەوانە مەلا عەبدوللای جەلیزادە بووە، ئەویش خۆشەویستی بەرانبەر شێخ عەلی دەربڕیوە. شێخ عومەری بیارە بە نامە داوا لە مەلا عەبدوللا دەكات لەسەر دەستی تەمەسسوك بكات، بەڵام بەم بەیتە شیعرە عوزری بۆ دەخوازێ و بۆی نووسیوە:
لەپاشی تۆ، خودا بۆ خۆی عەلیمە
لە كەركوكێ دوعاگۆی شێخ عەلیمە(٨)
شێخ عەلی ئەدیبێكی بەرز و شاعیرێكی باڵادەست بووە، بەڵام بەداخەوە شیعرەكانی كۆنەكراونەتەوە. لە پارچە شیعرێكی بە بۆنەی كوشتنی شێخ سەعیدی حەفید لە شاری موسل لە ساڵی 1326 كۆچی، بە زمانی فارسی باس لە شێوازی نامرۆڤانەی شەهیدكردنی شێخ سەعید لەو شارە كردووە.
حاجی شێخ عەلی لە ئیرشادا جێگایەكی گەورەی داگرتووە لە هەموو كوردستان و لە دەرەوەی كوردستان. بەشی زۆری مەلا بەناوبانگەكانی كەركوك وەكو مەلا ناسیح و مەلا رەزای واعیز و مەلا مەحمودی مەزناوە خەلیفەی ئەو بوون. مەلای رەزای واعیز لە بەیتێكدا لەسەر دەرگای مەزارەكەی لەسەر مەرمەر هەڵكەندراوە نووسیویەتی: (شێخ علی كان قگب زمانه وجیها)، لەوێدا ساڵی كۆچكردنی بە حەرفی ئەبجەدی دیاری كراوە. شێخ علی گەورە سێ برای هەبووە، دوانیان شاعیری گەورە بوون: شێخ عەبدوالقادر، كە نازناوی شیعریی (فایز) بووە، شیعرەكانی لەمەیدانی عیرفان و تەسەوف بوون، لەگەڵ شێخ رەزای كەڵە شاعیری بەناوباگی كورد، برای سێیەمی شێخ عەبدالواحید بووە، كە شێخی ئیرشاد بووە.(٩)
لەپاش كۆچكردنی شێخ عەلی گەورە، شێخ محەمەد عەلی كوڕی گەورەی لەجێگای باوكی دەبێ بە شێخی ئیرشاد. شێخ مەحەمەد عەلی پیاوێكی زۆر بە هەیبەت و خاوەن شكۆ بووە. بەپێچەوانەی باپیرانی، ئەو گۆشەگیر نەبووە لە بەشداریكردن لە سیاسەت. تۆفیق وەهبی بەگ لەساڵی 1974 بۆ دكتۆر نووری گێڕاوەتەوە، كە پاش دامەزراندنی حكومەتی شێخ مەحمود لە سلێمانی، شاندێكی باڵای شێخانی تاڵەبانی لە كەركوك بەسەرۆكایەتی شێخ مەحەمەد عەلی، كە ئەو دەمە سەرۆكی بنەماڵەی شێخانی تاڵەبانی بووە، گەیشتوونەتە سلێمانی. شێخ مەحمود زۆر بە گەرمەوە پێشوازی لێ كردوون، پێش گەرانەوەیان بۆ كەركوك، لە ئاهەگێكی گەورەدا كە پیاوماقول و دەسەڵاتدارانی حكومەتی تێیدا ئامادەبوون، شێخ مەحمود “عەبای سورمەلی” لەشانكردون وەك رێزلێنان. (باسیلی نیكیتین) لەو كتێبەی كە لەسەر مێژووی كورد نووسیویەتی و دكتۆر نووری لە زمانی فەرەنسییەوە وەریگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی، باس لەهاتنی خۆی بۆ كوردستان و عێراق كردووە لەكاتی شەڕی جیهانی یەكەمدا، نووسیویەتی “شێخ محەمەد عەلی سەرۆكی بنەماڵەی شێخانی تاڵەبانی بووە لە كەركوك و ناوچەكانی دیكە”.(١٠)
شێخ جەمیلی تاڵەبانی كوڕی گەورەی شێخ مەحەمەد عەلی، لەسەردەمی باوكیەوە خەریكی خزمەتكردنی تەكیە و مورید و میوانەكانی بووە، جگە لە ئیرشادكردنی موسڵمانان و ئەو خەڵكانەی ڕِوویان لە تەكیە كردووە. لەپاش داگیركردنی كەركوك لەلایەن لەشكری ئینگلیز لە كۆتایی ساڵی 1918، شێخ جەمیل بڕیاری داوە نەچێتە دەرەوەی تەكیە، لەو دەمەوە خۆی دوورەپەرێزگرتووە لە ئینگلیز و كاربەستانی حكومەتی بەغدا، بەو شێوە بۆ ماوەی زیاتر لە (40) ساڵ نەچووەتە دەرەوەی تەكیە، دووجار نەبێت، یەكەمیان لە ساڵی 1938 كە سەفەری حیجاز دەكات بۆ ئەدای فەریزەتی حەج، جاری دووەم لە ساڵی 951 كە نەخۆش دەكەوێت و دەچێتە بەغدا بۆ سەردانی پزیشكەكانی ئەو شارە، لەو ماوەی لەوێ دەبێ میوانی سەیید عاسم گەیلانی، نەقیبی ئەشرافی بەغدا بووە. لە چاوپێكەوتنێكی مامۆستا وریا ئەحمەد لەگەڵ دكتۆر نووری، كە ئەو دەمە تا ڕادەیەك منداڵ بووە، وتوویەتی لەو ماوەی باوكم لە بەغدا بووە زۆر جاران خوالێخۆشبوو عەلی مەردان ئێواران لەگەڵ ئامۆزایەكی بەناوی كاك حەمە غەریب سەردانی باوكیان كردووە. جاروبار لەسەر داوای باوكی، عەلی مەردان مەقامی “ئەللا وەیسی” بۆ وتووە، پاش ئەوەی میوانەكانی ڕۆیشتوون، چونكە زۆر حەزی لە مەقامی ڕەسەنی كوردی بووە.
تەكیەی تاڵەبانی لەسەردەمی شێخ جەمیل دەبێتە مەڵبەندی كۆڕ و جێگای دانیشتنی زانایانی كەركوك. هەروەها خوێندگایەكی گەورە دەكاتەوە كە باشترین مامۆستا تێیدا دەرس بە فەقێ دەڵێنەوە، لە هەموو بەشەكانی كوردستان فەقێ ڕوودەكەنە تەكیە. شێخ جەمیل چاودێری خەلیفەو موردەكانی كردووە، بەشێكی زۆریان ساڵانە دەهاتنە تەكیە. تەكیەی تاڵەبانی لەناو خەڵك بە تەكیەی شێخ جەمیل ناودەبرێت، چونكە زیاتر لە (40) شێخی ئیرشادی ئەو تەكیە بووە. لەساڵی 1937 لەسەر ئەركی خۆی بەدرێژایی چەند كیلۆمەترێك لە سەنتەری شارەوە خەتی كارەبا بۆ تەكیە رادەكێشێ، ناوتەكیە دەكاتە چمەنتۆ، كە پانتاییەكەی لە هەزار مەتری چوارگۆشە زیاتربووە.
هەڵوێستی جوامێرانەو نیشتمان پەروەری شێخ جەمیل دەبێ لەبیر نەكرێت و ئاماژەی بۆ بكرێت. بۆ نموونە، لەسەرەتای سییەكانی سەدەی ڕابوردوو، رەزا شای ئێران هێرش دەكاتە سەر ناوچەی هەورامان بەمەبەستی چەككردنی عەشیرەتەكانی ئەو ناوچەیە، خەڵكی چاونەترسی هەورامان بەرەنگاری لەشكری رەزا شاە دەبنەوە، بەڵام لەدواییدا سەركردەكانیان ناچاردەبن ڕِووبكەنە كوردستانی باشور. بەهۆی چەند موریدێكی شێخ جەمیل لەو ناوچەیە، ئاگادار دەكرێنەوە كە سەركردەكانی عەشیرەتی (لهۆن)ی هەورامان، كە گەورەترین خێڵی هەورامانە، بەنیازن ڕووبكەنە كەركوك بەڵام بە نهێنی. بە رەزامەندی شێخ جەمیل، “جعفەر سوڵتان/ جافر سان” و “ئەفراسیاو بەگ” و چەند كوڕێكیان بە نهێنی دەگەنە كەركوك، شێخ جەمیل پێشوازیان لێ دەكات، لە چەند ژوورێكی لابەلای ناو تەكیە بۆ ماوەیەك دەمێننەوە، دواتر دەیاننیرێ بۆلای شێخ جەمالی برای لە گوندی (زەرداو)ی سەر بە قەزای كفری. لە پاش چەند مانگێگ خۆیان ئاشكەرا دەكەن، حكومەتی عێراق وەك پەناهەندە قبووڵیان دەكات، هەر لەسەر داوای خۆیان، حكومەت لە كەركوك لە نزیك تەكیە خانوویان بۆ بەكرێ دەگرێت، بەشی زۆری كاتەكانیان لە تەكیە بەسەردەبەن. حكومەتی رەزا شاە لە ساڵی 1941 دەروخێت، ئەوجا هەموویان بۆ هەورامان دەگەڕێنەوە.
شێخ جەمیل قەت هاوكاری رژێمەكانی عێراقی نەكردووە و دوژمنێكی سەرسەختی ئینگلیز بووە. لە ساڵی 1953 ساڵح جەبر، وەك سەرۆكی حیزبێكی سیاسی عێراقی دێتە كەركوك و دەبێتە میوانی شێخ حەبیبی تاڵەبانی، كە یەكێك بووە لەسەركردەكانی ئەو حیزبە. ساڵح جەبر داوادەكات سەردانی شێخ جەمیل بكات لە تەكیە، بەڵام داواكەی ڕەد دەكرێتەوە. دكتۆر نووری تاڵەبانی لە نووسینێكی دەربارەی یادەوەرییەكانی لەگەڵ مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگ نوسیویەتی، هەرچەندە لەو سەردەمە شارەزای سیاسەت نەبووە، بەڵام دەڵێ لەبەر ئەوەی بە فەرمانی ساڵح جەبر چوار ئەفسەری كورد لە ساڵی 1947 لەسێدارەدرابوون، باوكی پێشوازی لێ نەكردووە. لە ساڵی 1974 كاتێ د. نووری لە لەندەن بووە، پرسیاری لە تۆفیق وەهبی بەگ كردووە لە بارەی هۆی پێشوازیكردنی شێخ مەحمودی حەفید لە ساڵح جەبر لەساڵی 1953، لە نزیكی تاسلوجە؟ تۆفیق وەهبی بەگ، كە یەكێك بووە لەسەركردەكانی ئەو حیزبەی ساڵح جەبر، لەگەڵ شێخ بابا عەلی. دكتۆر نووری دەڵێ پرسیارەكەم بێ وەڵام مایەوە.(11) دكتۆر نووری ئاماژە بۆ رووداوێكی تر دەكات كە خۆی بینیویەتی، دەڵێ، شێخ ئەمجەدی زەهاوی، لەگەڵ شێخ مەحەمد مەحمود سەواف لە ساڵی 1954 دێنە كەركوك لە تەكیەی تاڵەبانی میوانی شێخ جەمیلی باوكی دەبن. شێخ ئەمجەد كە پیاوێكی زۆر نوورانی و موبارەك بووە، داوا لە شێخ جەمیل دەكات ببێتە ڕابەری كۆمەڵەی (الاخوە الاسلامیە) لە كەركوك، جەنابی شێخ داواكەی بە سوپاسەوە رەد دەكاتەوە. لە ساڵی داهاتوودا جارێكی دی هەردوكیان دێنەوە بۆ كەركوك، بەڵام لە تەكیە میوان نابن. دكتۆر نووری دەڵێ خۆم لە خزمەت باوكم بوم كە شێخ ئەمجەد و سەواف و پارێزەر نورەدین واعیزی كوڕی مەلا رەزای واعیز وچەند مەلاێكی تر هاتوون بۆ تەكیە بۆ سەردانی باوكم. شێخ جەمیل لەبەرچاوی هەمویان پرسیار لە شێخ ئەمجەد دەكات بۆ لە تەكیە میوان نەبوون وەكو پێشتر؟ بەڵام دەڵێ ماڵی مامۆستا مەلا رەزای واعیز وەك تەكیە وایە، دەست بۆ (سەواف) درێژ دەكات و دەفەرموێ دەزانم خەتای جەنابت نییە، خەتای ئەوە! سەواف پیاوێكی عرووبەوی بوو زیاتر لەوەی ئیسلامی بێت(١٢)
شێخ جەمیل پیاوێكی دڵ پاك بووە خەریكی خزمەتكردنی هەژاران و لێ قەوماوان بووە، جگە لە مورید و ئەو كەسانەی ڕوویان كردووەتە تەكیە.(13) لە یەكی ئابی 1960 پاش نەخۆشیێكی چەند ساڵە كۆچی دوایی دەكات، لەپاڵ گۆڕی باپیرو باوكی، بە بەشداریكردنی بەشی هەرە زۆری دانیشتوانی شاری كەركوك بە خاك دەسپێردرێ. مەلا عەبدولمەجیدی قوتب لە بەیتە شیعرێكدا بە زمانی فارسی بەپێی حروفی ئەبجەدی ساڵی كۆچكردنی دیاری دەكات.
***
پەراوێزەکان:
١. دكتۆر نووری تاڵەبانی، شێخانی ئیرشادی تاڵەبانی و چەند ناودارێكی تری ئەم بنەماڵەیە، چاپی دووەم، چاپخانەی (چاك)، هەولێر 2002، ل 45.
٢. مەلا عەبدوالكەریمی مودەریس، بنەماڵەی زانیاران، چاپخانەی شەفیق، بەغدا 1984، ل 576, هەروەها نووسینێكی دكتۆر نووری تاڵەبانی لەژێر ناوی: مەولانا شێخ عەبدوالرەحمانی خالص، زانا و شاعیر و شێخی عیرفان، گۆڤاری (باسكار) كە لە لەندەن دەردەچوو، ژمارە (2)ی ساڵی 1999، ل 65 – 76.
٣. دكتۆر نووری تاڵەبانی، شێخانی ئیرشادی تاڵەبانی، سەرچاوەی پێشتر، ل 82.
٤. گۆڤاری (ڕامان)، چاوپێكەوتنێك لەگەڵ دكتۆر نووری تاڵەبانی لەلایەن مامۆستا وریا ئەحمەدەوە سازكراوە، لە ژمارەی ( 160)، مانگی ئەیلولی 2010، ل 133.
٥. دكتۆر نووری تاڵەبانی، هەمان سەرچاوەی پێشتر، ل 46.
٦. مەلا عەبدوالكەریمی مودەریس، بنەماڵەی زانیاران، سەرچاوەی پێشتر.
٧. مەلا عەبدوالكەریمی مودەریس، بنەماڵەی زانیاران.
٨. مەلا عەبدوالكەریمی مودەریس، بنەماڵەی زانیاران.
٩. مەلا عەبدوالكەریمی مودەریس، بنەماڵەی زانیاران.
١٠. دكتۆر نووری تاڵەبانی، لە بیرەوەریەكانم لەگەڵ زانای گەورەی كورد مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگ، (ئاوێنە)، 31ی ئاداری 2006.
١١. دكتۆر نووری تاڵەبانی، شێخانی ئیرشادی تاڵەبانی و چەند ناودارێكی تری ئەم بنەماڵەیە، ل 83.
١٢. عبدالمجيد فهمى حسن، دليل تاريخ مشاهير الالوية العراقية، الجزء الثاني الخاص بلواء كركوك، مطبعة السلام، بغداد 1947،.86
