مەسعود محەمەد .. بناغەی فەلسەفە و مەعریفی ئەدەبی كوردی

ئاماەكردنی: ساكار ئەكرەم — كۆیە

       تاریكی هۆشی گومڕا گەلێك بەردەوامترە لە ڕۆشنایی هۆشی بینا جگە لەوەی ڕوناكی بە درێژایی ئەزەل و ئەبەد دەبێت لێی خەرج كەیت و پێوەی ماندو بیت بیخوێنیتەوە و تێبگەیت و ئیمانی پێ بهێنیت و بە دەردە سەری بیڵێییتەوە, كەچی تاریكی هۆش لە خۆوە زاوزێ دەكات و چ ئەرك و مەسرەفی ناوێت ئەگەر بە چرای زانست نەی ڕەوینیتەوە بەبەریەوە هەیە هەموو جیهان بتەنێتەوە, مامۆستا مسعود محمد لەو بیرمەندە دەگمەنانەی ناو كوردانە كە خاوەنی هزرێكی تایبەتی واقیعبینانەی هەڵقوڵاوی ناو تێ فكرین و لێ وردبونەوەی كوردەوارییە, زانایەكی گەورە و هەڵكەوتویەكی ناوازەیە. لە خوێندنەوەی كتێبەكانی خوێنەر تێدەگات كە هیچی كەمتر نیە لە (نیچە و شۆپنهاوەر و ژان ژاك رۆسۆ) هەر كەسێك تێكەڵی نوسینەكانی ئەو بێت بێ سێ و دوو شایەدی لە سەر ئەم باسە دەدات. چونكە لە بنەماڵەیەكی ڕوشن فكر هاتۆتە دنیا وەك خۆی باسی باوكی دەكات كە بەشی سەرەكی ژیانی ڕۆژانەی باوكم بریتی بوو لە دوو شت یەكەم خوێندنەوە دووەم نوسین لە ڕووی ژیان و هەڵوێستی مەلای گەورە وەكو مرۆڤێك هەروەها لە ڕووی بۆچونەكانی كۆمەڵایەتی و هەڵوێستەكانی سیاسیەكان, لەم بوارەدا مسعود محمد توانیویەتی بە تێروتەسەلی و وەكو پێویست لەسەری بنوسێت چونكە جگە لەوەی كە كوڕی ئەوە و ئاگاداریەكی تەواوی ژیانی ڕۆژانەی لە ژیانی باوكی هەبووە هەڵگری نهێنییەكانی بووە, خۆشی ئیمڕۆ خاوەن قوتابخانەیەكی ئاوەدانە.

دەڕبرینی گوزارشت لای ئەو تا خەست و قوڵتربن باشتر ئامانج دپێكێت هەروەكو چۆن دكتۆر مارف گوتەنی نوسینەكانی مسعود محمد (مەتنن) پێویستیان بە شەرح هەیە. بیریاری كورد مسعود محمد لە ساڵی ١٩19 لە باشوری كوردستان, لە شاری كۆیێ لی دایك بووە. مرۆڤێكی حەقپەرستی مرۆڤدۆستی كوردستانپەروەر, لە بواری فیكری, مێژوو, زمان و ئەدەب و جڤاتناسیدا – بە كوردی و عەرەبی كاری كردوە. بەرهەمەكانی هەم لە ڕووی ڕووخسارەوە سەنگ و پلەیان تایپەتە, سەرچاوە گەلێكن بۆ زانیاری, هەروەها لە بەرهەمەكانی دا داكۆكی لە ئازادی بیر دكات, ڕەخنە لە دیدی ماددی دەگرێ و داكۆكی لە مرۆڤ دەكات. هەروەها مسعود محمد زۆر بە شێوەیەكی حەق پێدراو شعرە جوان و گران بەهاكانی نالی لێك داوەتەوە, لێكدانەوەیەكی ورد و بە سەلیقەییەوە شیكاری كردون وەك لە هۆنراوەی خوارەوە دەردەكەوێـت:

بێتە حوجرەم پارچە پارچەی مسوەدەم بكڕێ بە ڕوح

هەر كەسێ كوتاڵ و پارچەی بێ بەدەل سەودا دەكات

لەم شەرحەدا وای بۆ چووە كە نالی دەڵێ : ئەوەی بە دوای پارچەی گران بەهادا دەگەڕێ با بێـتە حوجرەكەم, پارچە پارچەی ڕەشنوسەكانم بكڕێ و لە بریتیدا گیانی خۆی دانێ هێشتا هەر قازانج دەكات. شەرحەكەی (بێ بەدەل) ی زێدە گران و لە نرخ نەهاتوو داناوە ڕاستیشی بۆ چووە, بەڵام لە هەمان كاتدا وشەكە (بێ موقابیل, بێ بریتی) ش دەگرێتەوە لەم واتایەی بێ بریتی مەعنای شعرەكەی جوانتر دەبێ, نالی دەڵێ: هەر كەسێ بە ئارەزووی ڕۆحی گیانی بییەوێ پارچە پارچەی مسوەدە بێ بریتی ( لە هەمان كاتیش دا لە نرخ نەهاتووە ) سەودا بكات با بێـتە حوجرەم, لێرەدا هەم حوجرەی مەلا و فەقێ دەگرێتەوە, هەم حوجرەی توجار و بازرگانی.

       هەروەها لە دێڕێكی تردا دەڵێت:

شیعری خەڵقی كەی دەگاتە شیعری من بۆ نازكی

كەی لە دیققەتدا پەتك دەعوا لە گەڵ هەودا دەكا

بە پێی شەرحەكەی لە جیاتی (بۆ نازكی) (ئەی نالیا)ی هێناوە هەر دوو شێوە دەست دەدەن, هەرچەندە بۆ نازكی پاراوترە, ئەوەكەی تریش تەخەللوصی “نالی”ی پیێوەیە, لێرەدا (هەودا)ی بە تاڵی ئاوریشم لێك دراوەتەوە, دیارە (ڕیسمان) ی بە مل مەعناكەدا بڕیوە لە موقابیل (پەتك) دا (تاڵ) خۆیشی داوە مووە چ ئاوریشم چ غەیری ئاوریشم, باشتریش ئەوەیە بڵێم داوە, مەرج نیە موو بێ.

هەروەها لە دێڕێكی تردا دەڵێت:

تا موعەییەن بێ كە زۆرن دەس گری و دەس كوژی

فەرقی سەر, پەنجەی بە خوێناوی حەنا ڕەنگین دەكا

شەرحەكەی ڕاستە قسەكانی بە واتای ئاشكراكردنی بەیتەكە لێك داوەتەوە بێ ئەوەی تێمان بگەیەنێ چۆنا و چۆن خەنە لە سەر و دەست گرتن بەڵگەی زۆربوونی دەسگر و دەسكوژ, ئافرەت نەبوو لە وڵاتی كورد بەر لە سەد ساڵ, خەنە لە سەر و دەست نەگرێ, بێ ئەوەی چ دەلالەتێكی لێ وەربگیرێ. بێگومان هێمای بەیتەكە بۆ شتێك چووە كە خەنە تێدا ببێتە بەڵگە بە داخەوە من بۆ ئەو شتە ناچم … لێم دیار نیە, شەرحەكە هاتووە (فەرقی سەرپەنجەی) كردووە دوو وشە فەرقی (سەرو) و (پەنجە) بۆ زێدە سەپاندنی زۆر بوونی دەسگر و دەسكوژ, چ سوودێكی بە بەیتەكە و وێنە شیعریەكە نەگەیاندووە, چونكە ئەوەی بە خەنە سور هەڵدەگەڕێ, سەر پەنجەكانە, مووی سەری پێ سور هەڵناگەڕێ, مووەكان ڕەشن ڕەشتر دەبن بە خەنە و وەسمە, (فەرقی سەر پەنجە) مەبەست لێی نیهایەتی پەنجەكانە, كە بە زۆری ژنان نینۆك و گری پەنجەی نینۆكەكانیان لە خەنە دەگرت, تەوقی سەرەكە شەرحەكەی بە فەرقی سەری داناوە, چ پەیوەندیەكی بە دەسكوژ و دەسگرەوە نیە, كە هەر دوویان كاری دەست و پەنجەن, ئەوەی بە بیرم دا بێت لە تەوجیهی ئەم بەیتەدا تەنها هەر دەلالەتی سوراییی نینۆكەكانە و مەهارەتی وشە و معنا ئاراییی نالییە ڕەنگە كە دەكا بە (خوێناوی حەنا) بەڵام پتر تەمام بە نالییە لەو هێندەی گوتم.

مسعود محمد جەخت لە سەر ژیانی نالی دەكاتەوە كە چۆن ژیانی نالی دەكاتەوە كە چۆن ژیانی لادێی تێكەڵ بە شیعرەكانی كردوە وە بڵێ لە سەرتایی عومریەوە تا ماوەیەكی ئەوتۆ فرچكی گرتبێ بە لادێیی هەر لە شارەزوور و (خاك و خۆڵ) و دەشت و دەربووە لە دەستوەردانی فەلاحەتدا قاڵ بۆتەوە و كەین و بەینی شۆبڕین و وەردانەوە و تۆ كردن و دروێنە و خەرمان دانان و هەڵگرتن و هەموو كاروبارێكی كشتوكاڵی لێ بووە بە (سروشتی مكتسب) و ناوی گژوگیا و گوڵ و گوڵاڵەی بۆ بووە بە فەرهەنگی سەرەتاییی گڕوگاڵی منداڵیەتی وێنەی ژیان و ئەحواڵ و ڕوخساری دەر و دەشت لە ڕووپەڕی زیهن و هەستی بووە بە نەقشی هەڵكەندراو, دەبێ بۆیە لە زۆربەی شوێنی دیوانەكەی دا چاندن و دانەوێڵەی و وەرد و شۆ و ئاژەڵ و گوڵ و گیا وا دەبریقێتەوە هەر دەڵێی تریفەی مرواری و گوهەرە كە لە ڕشتەیێكدا وەستایێكی شارەزا و پسپۆر هۆندبێتەوە, وتووێژی نالی لە گەڵ دەشت و دەر و گیا و گوڵ و ئاژەڵ دا لە هی مرۆڤێكی لادێیی ئازموودە دەكات نەك بوێژێكی خەیاڵباز وەك لەم هونراوە دا سەرنج لە وشەی (چەڵتوك) بدەین لەم دوو بەیتەدا:

بەحری غەزەلم پڕ لە دوڕ و گەوهەرە ئەمما

غەوواسی دەوێ یەعنی بە تەعمیمی بزانە

 پڕدانەیە ئەمما نەوەكوو دانەیی چەڵتوك

  بەحرم گوتووە نەك وەكوو گۆلی مەرزانە

تەجرەبەی زیندووم لە گەڵ تەوژمی گوزەراندت گەیاندمی بە دوو ئاكامی لە یەك ئیش نەترازاو.

یەكەم: باوەڕهێنان بە ڕەوابوونی هەڵی ڕەنجدەر لە پێناو سوودمەند بوون بە خەموو بەرهەمی ڕەنجەكەی.

دووەم: ڕەوابوونی بەكارهێنانی مافی ڕازی بوون لە لایەن ڕەنجدەرەوە لەو شتانەی پەیوەندیان بە باری گشتی وڵاتەوە هەیە, مسعود محەمەد جگە لەوەی كە نوسەر و ڕۆشنبیر بووە و شارەزایی لە بواری ئەدەب و فەلسەفە و ئاین هەبووە هەروەها لە لایەنی ژیانی خۆیەوە دەڵێت لە تەجروبەی خۆمەوە دەزانم مومكینە یەكێكی وەكو من كە لە نەرم ونۆڵی و ناز و نەزاكەتی شارستانیەتی ڕۆنەچووە بە زووی لە زمانی ئەو خەڵقەی لادێ ڕابێت و بەشێك لە زمانەكەی خۆی ڕابهێنێـت, ڕۆژ بە ڕۆژیش ئەو لێتێگەیشتنەی زیاد بكات, ئەگەر بە تیژی هەستی دیندارییان بریندار نەكرێت و نەرێتیان نەشێوێدرێت زۆر نابات سڵی و دوو دڵی و زمانگرتن لە بەیتدا هەڵدەستێت ڕاستییەكەشی چەرخ و دۆڵابی فەلەك لە سەر ئەوە نەوەستاوە لادێیی لە ماوەی دوو مانگ دا هەم ببێتە هاوشانی ئەفلاتون لە فەلسەفەدا هەم ڕۆستەمی زاڵی ڵێ دەرچێت بۆ ئازایی من لە سەردەمی باوكم كەمتر خەریكی درەخت و شینای دەبووم, بە زۆری لە چەشمەندازی دڵگیر دەگەڕام. مسعود محمد دیراسەیەكی وردی لە بارەی فەلسەفە و خەبات و ژیانی حاجی قادر كردوە حەقیقەت لەوەوە پەیدا دەبێت كە داهاتنی فەلسەفەی جیا جیا مەیل و ئارەزوی  هەمە چەشن دادێنێ بۆ پێوان و هەڵسەنگاندنی هەموو بابەتێكی عەلاقە دار لە گەل ساسەت بە كێش و تەرازوییەك كە خزمەتی ئامانجە ساسیەسییەكانی خاوەن تەرازووەكە بكات, بێگومان هاندەرێكی جورئەت بدەمە بەر خۆم تا شەرم لە حاجی بشكێنم و گوزارشتی ژیانی بگێڕمەوە. ترسی لە ناوچونی ئەو یەكجارەكی ئەو ڕاستیانە بوو كە من لە بارەی حاجیەوە دەیزانم دەبینم لە گەڵ رەوتی زەمان دەكوژێتەوە, چرای تازە دروستكراو لە شوێنیان هەڵدەكرێ, لە ماوەی ٧٥ ساڵ بە سەر مەرگی حاجی دا تێپەڕیوە, زۆربەی گوزارشتی ژیانی لە ناوچووە, بە گوێرەی ڕاگەیاندنی نوسینی بێ شوبهە زۆربەی بەرهەمە نوسراوەكانی فەوتاوە, كەم تا كورتێك لە ئەحواڵی حاجی و هێمای شیعرەكانی كەوا لای چەند كەسێك ماوە تا ئێستا تۆمار نەكراوە جا ئەگەر ئەو كەمینەی ئەحواڵ و هێمایەش نەنوسرێن و لە ناو بچن نوسەرێكی دوا ڕۆژ بشیەوێ لە عاست حاجیدا حەق پەرەستی بكا و ڕاستی دەرخا چیی ئەوتۆی دەستناكەوێت, لە سەرچاوەی بێ فێڵ بیكات بە چەكی هەڵمەت بردن, نامەوێ خوێنەر ئەوەی بچێتە دڵیەوە كە من دەڵێم هەموو شتی چەوت و هەڵەی نوسراو دەربارەی حاجی قادر بە ئەنقەست هاتوون یاخود نوسەرەكانیان بە فەند و فێڵن.

هەوڵم داوە وە تا دەتوانم نوسینەكەم بۆ مەبەستی ئاسانی و ئاشكرایی, بە وشەی عادەتی و ئاشنا لە بە گوێرەی كوردەواری نوسیوە, بەكارهێنانی ڕستەی كوردی پەتی لە دوای ئەو مەبەستە هاتووە, پەروام نەبوە لە ڕونكردنەوەی واتا بە وشەی بێگانە تا ڕادەیەك ویستومە یەك ڕێنوس بەكاربهێنم, بەڵام بەهۆی ئەوەوە تا ئێستا بڕیار لە سەر ڕێنوسێكی دیاریكراو نەدراوە بۆیە بەكارهێنانی دوو ڕێنوسم بە هەڵە نەزانییوە.

یەكێك لەو پیاوانەی ئیمكان هەبوو مەعلوماتی لێ وەربگیرێ خوا لێخۆشبوو (حاجی محمەدی حاجی عەلی) بوو كە مەشوورە بە (حاجی یە گەورە) و هاوچەرخێكی حاجی قادر و حاجی مەلا عەبدوڵا بوو. هەرچەند لە تەمەندا شتێك لەوان كەمتر بوو تا دوای ١٩٣٠ یش ژیا بە قەدەر كتێبێكی مناسب لە ئەخبار و گوزارشتی پیاوانی سەردەمی خۆی, لە زینمیای حاجی قادر وا بووە ئەم حاجییە گەورەیە لە بەر شارەزایی و ئاگادارێیكی تایبەتی خۆی كە هەی بووە غەڵەتی دەماودەم وە یا نووسراوی لە شیعری حاجی قادر ڕاست دەكردەوە, ئەمە یەكێكە لەو ڕاستكردنانەوەی لە دیوانەكانی حاجیدا نووسراوە.

منیش ئەم نامەیەم نووسی بە تەعجیل

شڕو وڕ وەك خرارو كۆنە زەنبیل

حاجییە گەورە لە خوێندنەوەی ئەو بەیتە و ڕاستكردنەوەی هەڵەی كە تێیدایە تووشی دڵگەرمی و عەسەبیەت دەهات, دەیگوت خەڵقەكە نازانن چ دەڵێن و چ دەكەن, دەبێ بگوترێ (شڕو دڕ) نەك (شڕو وڕ) چونكە وشەی (شڕ) خرار دەگرێتەوە (دڕ) یش بۆ كۆنە زەمبیل كە كۆن بوو شووەكانی لێك هەڵوەشان و هەندێك لەو شووانە شكان وەك شانەی كەلۆسی لێ هات ئەوسا (دڕ) دەبێ نەك (وڕ) كە گوتت (شڕو وڕ) هەر بۆ شتی ئەوتۆ دەگەڕێتەوە كە بڕێ وەك قوماش وە یا جەواڵ وە یا خرار, ئارایشت لە كاری ئەدەبی, ئەوەی ڕاستی بێت لە هەموو كارێكدا, نرخی زل و تایبەتی خۆی هەیە, وا دەبێ بەرهەمێك هەمووی هەر ئارایشتە و تا بڵێی بە نرخیشە, بێ گومان ئەگەر حاجی قادر خڵوەی هەر لە گەڵ كتێبە زەحمەتە ڕەقەكانی مزگەوتدا كردبا و ژیانێكی سەرلەبەری فەقێیانەی ڕابواردبا دەم و ڕاوێژی لە شیعر دا كەم و زۆر وشكاییی ئەو سەختی و ڕەقییەی تێدا دەبوو, با بڵێین وشكی و زبری لە شێوازیدا دەبوون بە شەقڵ, سەیر لەوەدا نیە ئەگەر شاعیر لە ئەنجامی تێكەڵ بوونیەوە بۆ ماوەیەكی بەردەوام لە گەڵ بەزم و ئاهەنگدا, مرۆڤ شاعیر بێ یا گۆرانی بێژ یا هەر هونەرمەندێكی دیكە بێ, جۆشی ئەو بەزمانە خوێنی دەكوڵێنن …… دڵی دەهەژێنن …… ئاورینگی جوانی و زەوقی گۆرانی و نەشئەی مۆسیقا و ئارایشتی ژووری رازایەوە و ڕایەخی نایاب و خواردنە پاك و نازك لە تێكڕای ئاهەنگەكەوە هەڵدەستێ و لە ئاوێنەی دەرونی هونەركار دووبارە دەبێتەوە و دەڕژێتە ناو كردار و گوفتارەوە نالیش وەك حاجی قادر و زیاتریش لەو بۆی ڕێك كەوتووە لە سەرتاكانی شاعیرییەتییەوە خۆی لە مەجلیسی ئەمیرەكانی باباندا ببینێ و لە ژیان و ڕابواردنی ڕۆژانەی ئەوان كە بە نسبەت ژیانی تێكڕای كوردەواری پڕ بووە لە دەنگ و ڕەنگ و زەوق و نازكی وێنەی ڕەنگاوڕەنگ و نەقش و نیگار و دیتراو و بیستراوی شەنگ و شلك ببنەوە بە خەیاڵی شیعر و بچنە ناو هەڵبەستەكانیەوە قەسیدەی ئەم تاقمە مومتازە حاجی قادر بە زۆری لەو مەجلیسانەدا لە گەڵ حاجی مەلا عبدەڵڵا بەشدار بووە لە شۆخی و جوانكاری و ئارایشتی مادی و مەعنەوی دانشتنەكان زەوقی وەرگرتوە هەڵبەت وەزعی وا سازگار لە گەڵ شیعر و هونەردا یارمەتی ئەوەی داوە مەشرەبی ئەدەبی حاجی قادر مشت و ماڵ بوو بێ و شێوازی داڕشتی شیعرەكانی ڕەونەقی پەیدا كردبێ, بەهرەوەر بوونی حاجی لە جوانی و زەوقی ئەو بەزمانەدا شتێكی سەیر نیە و لێشی نایێ نیشتیمانپەرەوەرێك و چینپەروەرێكی ئیمڕۆ لێی ناڕازی بێ و بكەوێتە ڕەخنەگرتن لە حاجی یا هەر نەبێ, كە ڕەخنەی نەگرت ئینكاری ڕاستیەكان بكات, نەك هەر ئەوەندە بەڵكو حاجی قادری كەم بەخت لەم مەیدانەدا بەختیاریش بووە چونكە ئەویش وەك هەموو هونەرمەندێك و شاعیرێك موحتاجی فێرگە و مامۆستای ئارایشی زەوق و بەهرە بووە, لە شوێنێكی وەكو كۆیەش دا ئەكادیمی و مۆسیقا و گۆرانی نەبووە تا دەرسییان تێدا بخوێنێ و بەو دەرسە زەوقی ئەدەبی و بەهرەی بوێژیی خۆی بە پلیكانەی خوێندندا سەرەو ژوور ببا بەزمەكانی دیوەخانی ئەمین ئاغا, خۆ و تالع بوو بە ئەكادیمی هونەر و زەوق بۆ حاجە قادر, هێندەی بشڵێی یارمەتییان داوە لە پەروەردە كردنی مەلەكەی هونەری و زیادكردنی دەسەڵاتی بە سەر قاڵبی سەنگ و ڕێكوپێك لە شیعر هەڵبەستندا بەشدار بوونی حاجی لە ژیانی هەر پێشەوەی كۆمەڵایەتی ئەوسای كۆێی بە نیسبەت حاجی قادر و كوردەوە لە سود بەولاوە تێدا نەبووە, ئەم بوونی سود و زیانە جگە لەوەی لە خودی خۆیدا ڕاستییەكی بێ فێڵە, هێندەش ئاشكرا و ڕووناكە دەبێ بە كێش و تەرازووی ئیمڕۆ دوا ڕۆژیش هەروا لە قەڵەم بدرێ, چونكە سەرەڕایی لایەنی (ایجابی) پڕ سوودی یەو بەشدار بوونە كە مشتوماڵبوونی شاعیرییەتیی حاجی و فراوان بوونی نیگای و ڕاهێنانیەتی بە وتوووێژی سیاسی و كۆمەڵایەتی و هەرچی بەرهەڵستێكی ئەدەبی یان ئینسانی و گیانی و میللی و نیشتماندۆستی كەوا بە وەهمی ڕەخنەگر دا بێ تێیدا نەبووە, لە دەربڕینی ئەم باوەڕەمدا هێندە ڕام لە خۆمە و بە چەشنێك واقعی مێژوویی بێ شوبهە یارمەتیم دەدات خەریكم (تحدی) ڕەخنەگر بكەم و بڵێم ئەگەر پێت دەكرێ نمونەێیكی بە قەدەر حاجی بێ گەردم بۆ بێنە لە ڕەفتار و كرداری هەر پیاوێكی مێژوویی كەوا بە لاتەوە پاك و ڕاستە ئەگەر لە نمونەی باوەڕپێكراوی خۆت بۆت نەدۆزراییەوە ئیزنم دای لە هی خەڵقی دیكەم بۆ دەست نیشان بكەی.

لە دیوانی حاجی قادر دا چەندین هەڵبەست هەن زادەی كتومتی مزگەوتن, وەك ئەویش هەموو ئەو شاعیرانەی مەلا بوون و بە دوایی شۆرەتی شاعیری غەلەبەی لێكردوون وەك نالی و مەولەوی و وەفایی و بێخود و صافیە ئەسەری خوێندنی مزگەوت لە سەرانسەری دیوانەكانیدا دێتە بەرهەم و چاوێك نەك هەر چاوی سەرنج دەر لەوەشدا سەیرێك نیە دیاریدانی مەلایەتی لە شیعری مەلا دا وەك ئەوەیە گەرمی لە ئاگر و ساردی لە بەفرا هەڵسێ ئەوەندەی شیعرم دیبێت لە كوردیدا كەم و زۆر مەلایەتیم تێدا دیوە مەگەر شیعری مەلای گەورە نەبێ هەرچەندە خۆشی مەلا بووە بابەتی خوێندنی مزگەوتی بۆ ئارایشت نە هێناوەتە ناو هەڵبەست لە بەر غەڵبەی لایەنی كۆمەڵایەتی بۆ ڕەخنە لێ گرتن نەبێ ناوی نەهێناوە وەك ئەوەی كە دەڵێ:

ئەتو خودا پێم بڵێ مامۆستای روت و برسی

هیچ ئشی تۆ پێك دێنێـت شیعری (امرو القیسی)

ئارایشت و زینەتی بەشێكی زۆر لە شیعری شاعیرەكان ڕاستەوخۆ لە كتێب و زانستەكانی مزگەوتەوە هەڵدەستان و بە پێی دامەزراوەیی لەو زانستانەدا (تكلف) لە بەكارهێنان بزر دەبوو و وشە و زاراوەی زانستەكان لە گەڵ شێوەی بوێژدا دەگونجان:

 كە تەركی تۆ نەكەم تەركی هەموو دونیا نەكەم چ بكەم

فەرقێكی ناكەم لە گەڵ ئەم فەردە ئاگرینەی (كوردی)

ئەمان سەر قافڵەچی كاروان دەخیل سا چەرخەچیی لەشكر

جڵەو هەڵكێشە رەحـمێ كە كە جارێكە و هەر ئیمجارە

       مەلایەتی لە شیعری تێكڕای شاعیرانی پێش قۆناغی نوێ دیمەنێكی تا بڵێی بەرچاو سەیری ئەم بەیتەی (كوردی) بكەین چەند مەلایەتی و شەرعناسیی تێدایە.

       تۆ جەست بە تییغ و پەنجە بە خوێن سوور و دڵ (قتیل)

 (لوپ)یش (پبوت)ی دەعوییە یا ڕاستە یا درۆ

ئارایشت و زینەتی بەشێكی زۆر لە شیعری شاعیرەكان ڕاستەوخۆ لە كتێب و زانستەكانی مزگەوتەوە هەڵدەستان و بە پێی دامەزراویی شاعیر لەو زانستانەدا (تكلف) لە بەكارهێنانیان بزر دەبوو و وشە و زاراوەی زانستەكان لە گەڵ شێوەی بوێژیدا پتر دەگونجا. بەش بە حاڵی خۆم تەواوێك  فكرم كردەوە بۆ دۆزینەوەی تعلیلێكی دڵنیاكەر لەم زاهیرەیەدا بۆ دەبێ كورد پتر لە میللەتانی دیكەی ئیسلام بە مەلا و مزگەوت و خوێندنیانەوە خەریك بووبێ, بۆ كوردێك بیەوێ لە ڕابردووی میللەتەكەی هۆی شانازیی ڕاست و دروست بدۆزێتەوە كە خۆی پێ هەڵداتەوە لە تەك میللەتانی ڕووی زەمین, مەیدانێكی بێ فێڵ تر و لە بارتر نیە  لەم مەیدانەی مەعنەویات و زانست, مە لە سەرنجدان و تێفكرینم لە گەڵ خۆمدا بەو پەڕی سادەیی و بێ تەمسیلییەوە هەیتی لە خۆ ڕازی بوونم دەجوڵێ كە دەبینم نالی و شێخ ڕەزام لە رێزی هەرە پێشەوەی شاعیرانی ئیسلامەوە دێن …. مەولانا خالید و كاك ئەحمەدی شێخ شان بە شانی كەیلانی و شاهی بوخارا دونیای تصوفم بۆ دەگەڕێن … (ابن ادم و ابن خاجب) بە قەدەر (عصدو شریفی جرجانی) لە مەلایەتی دا پێشەوان بەشێكی زۆر لە خەفەتم دەڕەوێـتەوە بەو چرایە گەش و تریفەدارانە كە لە بنەگەكانی ئاینی و زانیاری كوردستانی كۆنەوە بە تیشكی چاو خێرەكەریان عەیبی هەژاری و بێ دەسەڵاتی و بێ كیانیی كوردم بۆ دادەپۆشن, ئاخۆ عیشقی حاجی قادر چۆن عیشقێك بووە …… تۆ بڵێ لەوانە بوو بێ مێشكۆڵەی ئێسكی سوتاندبێ شەو نخونی پێكردبێ بۆ گەیشتن بە قەناعەت و دڵنیایی لەم لایەنی گرنگەی دەرون و نەفس و عاتیفەی حاجی ئەوەندەی لە توانامدا بووبێ زیهنكاری و لێكدانەوەم كردووە, سەرنجم داوەتە شیعرەكانی بە شیعری بوێژی ترم گرتوون كە عیشقی ئاگرین لە ژیانیاندا هەبووە كە زنجیرەی سەر ئەنجامی ژیانی حاجی قادرم كردوە بە حەكەم بۆ بڕیاردان لە بارەی بوون و نەبوونی عیشقی قوڵ و بڵێسە دار لە دڵی حاجی دا, لە كۆتاییی هەموو لێكدانەوەیەكی زیهنی و ڕاگەیاندنی دەنگ و باس و ئەتواری حاجی و واتای غەزەلەكانی گەیشتمە ئەو باوەڕەی كەوا حاجی قادر لە دڵداری دا زۆر قوڵ نەڕۆییوە, جگە لەو كچە سابڵاغییەی كە دەگێڕنەوە حاجی خۆشیویستوە و جگە لە گولێی لاجان كە بە پەلە مەیل و ئیعجابی خۆی بۆ دەربڕیوە نەبیستراوە دڵی حاجی بۆ كچێكی تر چووبێ لە هەموو كوردستان لە لای تەبعی من غەزەلەكانی حاجی زادەی مێشكن بەرهەمی ئوستادین, هۆنراوەی سەنعەت كارن دڵداری و خۆشویستنێك لە شیعری حاجی بەدی دەكرێن لە پەنجە و خامەی هونەركارییەوە دەتكێنەوە لە گڕ و بڵێسەی دەرونێكی سوتاوەوە ناتەقنەوە, ئارایشتی ڕێكخستن و تێگەیشتن و پێگەیشتن لەو شیعرانە دەدرەوشێتەوە نەك هەنسكی گریان و بۆن سۆی دڵی هەڵكزاو لەم ڕوەوە شیعری حاجی دەچێتە رێزی شیعرە دڵدارییەكانی شێخ ڕەزا نەك نالی و كوردی شێخ ڕەزا دووچاری عیشقی سەتێنەر نەبووە, بۆیە شیعری غەرامی كەم گوتوون ئەوەی گوتووشیەتی ئوستادی تێدایە نەك سوتان لەوەندە سیعرە كەمەی دڵداری كە شێخ ڕەزا هەڵیبەستوون پێنج خشتەكیە كە بە سۆزترین پارچەیەكی عاتیفییە كە شێخ ڕەزا بە دڵ و زمانی دا هاتبێ بێگومان لەمەشدا گڕ و كڵپەی دەرونی كوردی بڵێسەی داوەتەوە بۆ ناو دەرونی شێخ ڕەزا:

       دڵی بردم بە نـاز و عیـشوە دیـسان شـۆخی عەییاری

       فرییی دام بە چاوی مەستی خۆی مەحبووبی سەححارێ

       لە هیچرانی تەقم كرد ئەلا ڕەفیقان كـوا مەدەد كارێ

       ئـــەمان مــردم عیلاجێ ســا لەڕێی پێغەمبەرا چـارێ

       ویسال یا قەتل یاتسكین لە هــەر سێ بۆم بكەن كارێ

 كەسێكی شارەزای هەڵبەست بێ و گوێی لە مۆسیقای وشە و لەرانەوەی ڕستە تێبگات دەزانێ كام شیعر لە بوركانی عیشقەوە دەجۆشێ و كامی لە گۆمی فكر و فەلسەفە هەڵدێنجێ, بوێژێكی وەك نالی ئەگەر لە ڕێی عیشقی (حبیبە)ەوە ئاگری تێهەڵنەگەرابا, هەرچەندە دەسەڵاتی گەیشتبا بە پایەی (اعجاز) نەیدەتوانی خامە لە خوێنی دڵی هەڵێنێ و شیعری پێ بنوسێ, نالی و كوردی هەر دوویان دووچاری عیشقی بێڕەحمی دڕەندە بوون, بۆیە هەرگیز كڵپە و بڵێسەیان دانەمركایەوە نالی لە كۆتای غەزەلێكدا ئەمە دەڵێ:

       دوور لە تۆ نالی سەگێكە بێوەفا و هەرزەگۆ

                     بۆچی بانگی ناكەی ئەم كەلبە كە نانی نانییە

 لێرەدا مەبەستم نییە دەسەڵاتی نالی لە شیعردا دەرخەم بۆیە خۆم لە وردەكاری و لایەنی هونەری بەیتەكە ناگەیەنم, تەنها دەمەوێ كاری سیحراوی عیشق لە بەیتەكەدا بێنمە بەرچاو, سەرنج بدە هەڵبەستەكە تاكە یەك وشە نادۆزرێتەوە حورمەتكارانە بێ و ببێتە بەرگی ئارایشت و عەیبی وشەی (سەگ) بپۆشێ بەو تەشبیهی كردوە وشەكانی (بێوەفا, هەرزەگۆ, كەلب, نانی نانی, بۆ بانگی ناكەی) هەموویان كەسایەتی و پایەی نزمیان تێدایە, بە زاهیر دەبوا كۆمەڵبوونی ئەو هەموو وشەی نزم لە بەیتێكدا قێزی مرۆڤ هەڵدەستێنێ, كەچی نەفسی گەرمی عیشق و بڵێسەی دەرونی شاعیر ئەو هەموو خۆشكاندنە و خۆكەمكردنەوەی هەڵگێڕاوەتەوە بەرەو بەرزی و شەرافەت و حورمەت.

لە گەڵ ئەوەشدا دەزانم ئەدیب نابێتە ئەدیبی ڕاست و دروست ئەگەر ئاگاداری ئەدەبی میللەتانی تر نەبێـت, لە زادی مەعنەوی ئەوان تێرەوتەژی نەبێـت زۆر جاریش دەبێ چاو ببڕێتە هەڵوێستی خۆی, دیسانەوە هێندەی بڵێ ناڕەحەت دەبم كە ببینم ئەدیبێكی كورد لە كاتی ڕازاندنەوەی نوسینەكەی بە هێنانە ناوی شێوە مرۆڤایەتی پڕ دەلالەت و شانازی مرۆڤێكی غەیری خۆی, هانا بباتە بەر هەڵوێستی مرۆڤی غەیری كورد, لە حاڵێكدا نمونەی قارەمانیەتی لە نێوان ریزی میللەتەكەی خۆی دا بەرچاوتر و كەڵك گیرتر و گەشترە لە هی بێگانە, یاخود هەر نەبێ وەك هی بێگانەیە لە هەموو تەرازویەكی نرخ هەڵكێش دا عوزرێكی بە دەیت نوسەرێكی كوردەوە هەبێـت, لەم هەڵوەستە بەرەواژیەدا هەر ئەوەیە قارەمانانی بێگانە لە سەریان نوسراوە و پەیكەریان بۆ دروستكراوە و فیلمیان لە سەر دەرهێنراوە و گەورایەتیەكەیان خراوەتە بەر عەدەسەی گەورەكەرەوە, لە حاڵێكدا قارەمانێكی كورد لە ژێر تاریكای دا شراوەتەوە, چ جای ئەوەی لە سەری نوسرابێ یا پەیكەری بۆ كرابێ.

•••

سەرچاوەكان:

١. لە وتە بە نرخەكانی مسعود محمدی فەیلەسوف.

٢. دەستە و دامانی نالی.

٣. هەندێ بابەتی زمان و ڕێنوسی كوردی.

٤. گەشتی ژیام مسعود محمد.

٥. نامەیەی مسعود محەمەد بۆ سعدوون حەمادی.

٦. حاجی قادری كۆیی مەسعوود محەمەد, بەشی یەكەم.

٧. حاجی قادری كۆیی مەسعوود محەمەد, بەشی دووەم.

٨. حاجی قادری كۆیی مەسعوود محەمەد, بەشی سێ یەم.

٩. زاراوەسازیی پێوانە, مسعود محەمەد.

١٠. مەلای گەورە زانا و ئەدیب و شاعیر عبدلخالق علا‌والدین.